U PODSTAW

U PODSTAW

NOWOCZESNEGO

NOWOCZESNEGO

PIELĘGNIARSTWA

PIELĘGNIARSTWA

Pielęgnowanie jest jednym z najstarszych
przejawów aktywności człowieka.
Towarzyszy mu nieprzerwanie w ciągu
dziejów. Bez niego niemożliwe byłoby
utrzymanie życia, a także zachowanie i
przywracanie zdrowia. Pielęgnowanie
bowiem jest dbaniem i troszczeniem się o
zaspakajanie potrzeb życiowych
człowieka, jest ono dbaniem o samego
siebie, a także pomaganiem innym,
wówczas gdy z jakichś przyczyn nie robią
tego sami.

Jako zawód pielęgniarstwo nowoczesne
zrodziło się w drugiej połowie XIX wieku.
Początkowo jego rozwój koncentrował się
głównie na rozszerzaniu działalności,
opracowywaniu różnych sposobów
postępowania i bogaceniu środków
pielęgnacyjnych.
Pielęgnowanie zarówno siebie, jak i innych
jest związane bardzo ściśle z rozwojem
kultury. W ciągu dziejów zachodziły w nim
wielkie zmiany. Dbając o własne zdrowie i
życie człowiek nie zawsze postępuje
właściwie, ale często popełnia błędy, które
pozawalają weryfikować działania i znajdować
sposoby właściwego postępowania.

Umownie przyjętą datą na oznaczenie początku
nowoczesnego pielęgniarstwa w świecie jest rok
1860, tj. data założenia pierwszej szkoły
pielęgniarskiej przy szpitalu św. Tomasza w
Londynie

według

nowatorskiej

koncepcji

Florencji Nightingale. Koncepcja zawierała wiele
założeń aktualnych do dziś. W ciągu stosunkowo
krótkiego czasu doprowadziła do obalenia
starego systemu na całym świecie.
Do jej przyjęcia i rozpowszechniania, a także do
dalszego rozwoju pielęgniarstwa przyczyniło się
wiele czynników obiektywnych. Należały do nich:

• rozwój nauki, a szczególnie nauk medycznych,
• rozwój techniki,
• rozwój społeczny.

Niewątpliwie

jednak,

w

sposób

bardziej

bezpośredni, do przyjęcia nowej koncepcji i

rozwoju nowoczesnego pielęgniarstwa przyczyniły

się: ruch feministyczny, zmiany, które zachodziły w

rozwiązywaniu

problemów

ochrony

zdrowia

człowieka, zmiany wprowadzane w szpitalach,

ówczesne wojny, a także pielęgniarska działalność

reformatorska zapoczątkowana wcześniej.
Ruch feministyczny w swoim początkowym

okresie miał charakter krucjaty. Pierwsze bojowe

feministki domagały się zrównania w przywilejach

z mężczyznami, a więc: udziału w życiu

politycznym, głównie prawa do głosowania i

własności, a także możliwości kształcenia się i

kariery zawodowej. Ruch ten przybierał różne

formy, np. organizowanie zjazdów, propagowanie

idei za pośrednictwem czasopism i wojowniczych

wystąpień kobiet przy różnych okazjach.

Dzięki rozwojowi medycyny dużego znaczenia

nabierała wówczas działalność mająca na celu

zapobieganie

chorobom

i

zmniejszenie

śmiertelności. Zaczęto wprowadzać reformy

socjalne jako konieczne przede wszystkim w

celu zmniejszenia śmiertelności niemowląt i

opanowania gruźlicy. Wyłoniła się możliwość i

potrzeba organizowania szczepień przeciw

ospie wtedy nękającej ludzi. Coraz wyraźniej

zaczęto

uświadamiać

sobie

potrzebę

oddziaływań wychowawczych na ludzi w celu

wpływania na podnoszenie poziomu higieny

osobistej i higieny mieszkań. Dostrzeżono

potrzebę higieny szkolnej. Do podejmowania

tych wszystkich zadań potrzebni byli ludzie

odpowiednio przygotowani.

Rozwój medycyny zapewnił naukowe
podstawy do skutecznego leczenia.
Podejmowanie przez wykształconych
lekarzy pracy w szpitalu zmieniało
całkowicie jego charakter. Z instytucji
charytatywnej, z przytułku dla biednych,
z miejsca do umierania, zmieniał się on w
miejsce, w którym podejmowano studia
nad chorobą, pozwalające na coraz
wnikliwsze jej poznawanie i doskonalsze
leczenie.

Wnikliwa obserwacja chorych przez lekarzy,
a także wprowadzenie takich narzędzi, jak
termometr lekarski, powszechnie używany
przez lekarzy po 1850 r., igła do wstrzyknięć
podskórnych, w celu precyzyjniejszego
dawkowania leków, zegarek z sekundnikiem,
przydatny w pomiarach tętna, aparat do
mierzenia

ciśnienia

krwi,

stwarzały

konieczność lepszego przygotowania osób,
które zajmowały się pielęgnowaniem. W
chirurgii potrzebę tę stwarzały nowe
możliwości

operacyjne:

znieczulenie,

postępowanie

antyseptyczne,

nowe

narzędzia i techniki operacyjne.

Na zrozumienie konieczności lepszego
przygotowania pielęgniarek wpłynęły także
wojny, najpierw napoleońskie (1800—1815),
później wojna krymska (1853—1856), a
następnie

francusko-włoska

z

Austrią

(1859). Idea humanitaryzmu wskazywała na
konieczność zapewnienia lepszej opieki nad
rannymi i chorymi żołnierzami. W czasie
wojen potrzeba ta dawała o sobie znać w
sposób o wiele bardziej dramatyczny aniżeli
w czasie pokoju w szpitalach cywilnych.
Opieka

nad

rannymi

żołnierzami,

sprawowana przez pielęgniarki, budziła w
społeczeństwie dużą przychylność.

Florencja

Nightingale

Florencja

Nightingale

(1820—1910)

urodziła się we Florencji, w zamożnej

arystokratycznej rodzinie angielskiej. Pod

kierunkiem ojca, człowieka wszechstronnie

wykształconego i wielkiego społecznika,

otrzymała

staranne

wychowanie

i

wszechstronne

wykształcenie.

Opanowała

znajomość języków obcych: francuskiego,

niemieckiego, a także łaciny i greki.

Studiowała nauki przyrodnicze, historię i

matematykę. Interesowała się muzyką i

sztukami plastycznymi, przejawiała zdolności

literackie. Od najwcześniejszych lat cechowała

ją jasność umysłu oraz siła charakteru. Była

głęboko religijna, ale równocześnie bardzo

tolerancyjna w stosunku do wierzeń innych.

W ciągu licznych podróży, zarówno po Anglii, jak i

poza jej granicami (Francja, Włochy, Szwajcaria, a

później także Grecja, Egipt, Niemcy), poznawała

ówczesny świat, a także wiele wybitnych ludzi. Od

wczesnego dzieciństwa jej główne zainteresowanie

było jednak ukierunkowane na pielęgniarstwo oraz

na pracę wychowawczą z młodzieżą i ludźmi

trudnymi, wykolejonymi. W czasie podróży zawsze

zwiedzała szpitale. Kierowało ją tam wielkie

współczucie oraz poszukiwanie własnej drogi

życia. Pomimo kategorycznych sprzeciwów ze

strony rodziny w wieku 25 lat podjęta ostateczną

decyzję poświęcenia się pielęgnowaniu. Po długim

czasie matka wyraziła zgodę na objęcie przez

Florencję stanowiska przełożonej w Domu Zdrowia

dla nauczycielek. W ciągu krótkiego czasu

wprowadziła

tam

wiele

znaczących

zmian

organizacyjnych i zapewniła poprawę opieki.

W 1854 r. toczyła się wojna krymska. Anglia
i Francja stanęły wówczas po stronie Turcji i
wypowiedziały

wojnę

Rosji.

Florencja

Nightingale

podjęła

wówczas

decyzję

wyjazdu na Krym i zorganizowania opieki
nad żołnierzami armii brytyjskiej. O podjęcie
się tej misji zwrócił się do niej minister
wojny, a równocześnie bliski jej znajomy.
Przyjmując

ją

Florencja

Nightingale

zastrzegła sobie prawo przyjmowania i
zwalniania pielęgniarek oraz kierowania ich
pracą. Warunek został przyjęty, a minister
przez cały czas jej działalności na Krymie
służył pomocą i oparciem.

Po bardzo krótko trwających
przygotowaniach, Florencja z 38
dobranymi przez siebie pielęgniarkami
wyruszyła na front. Zabrano ze sobą
wielką ilość różnych zapasów, pomimo
zapewnień, że wszystko co potrzebne,
będzie na miejscu. Sytuacja i warunki,
jakie Florencja Nightingale znalazła na
Krymie, gdzie przybyła ze swoją grupą,
były wprost przerażające.

Pod względem organizacyjnym w szpitalu

panował

całkowity

chaos,

królowała

biurokracja. Grupa przybyłych pielęgniarek

została przyjęta z niechęcią i podejrzliwością, a

nawet

wrogością

ze

strony

wszystkich

oficerów, urzędników i lekarzy.
Dzięki swoim wielkim umiejętnościom, twardej

dyscyplinie i ofiarnej pracy własnej oraz

przywiezionych

pielęgniarek

Florencja

Nightingale dokonała całkowitego przewrotu.

W efekcie tej pracy w ciągu krótkiego czasu

żołnierze znaleźli się na czystych łóżkach,

umyci, w zmienionej bieliźnie, otrzymali

talerze

i

sztućce

oraz

zróżnicowane

pożywienie, a nawet diety specjalne, a ci

którzy tego potrzebowali, także dodatkowe

porcje pożywienia.

W ciągu wielu lat życia Florencja Nightingale

działała także na rzecz reformy szpitalnictwa

cywilnego.
W 1859 wydała „Uwagi o szpitalnictwie".

Opracowanie to było efektem jej 13-letnich

studiów prowadzonych w wielu różnych

szpitalach. Zawierało ono cenne uwagi

dotyczące

budowy,

rozwiązań

architektonicznych,

wyposażenia

i

organizacji

szpitala.

Szczególną

uwagę

poświęciła

oddziałom

położniczym,

ze

względu na panującą w nich bardzo dużą

śmiertelność. Oddzielnie zajęła się szpitalami

dziecięcymi. We wszystkich swoich pracach

bardzo dużą uwagę zwracała na izolacje

chorych zakaźnie i zachowanie czystości.

Florencja Nightingale interesowała się
także sprawami socjalnymi robotników.
Opracowała np. plan, który miał na celu
zapewnienie

każdemu

robotnikowi

własnego mieszkania i kawałka ziemi.
Wzięła udział w walce z nierządem.
Wypowiadała się za nadaniem kobietom
prawa głosu i wyboru do parlamentu.
Wielu innym żądaniom ówczesnych
feministek była jednak przeciwna, nie
akceptowała także wszystkich form
walki, które one stosowały.

4 czerwca 1860 r. rozpoczęła swoją działalność
nowoczesna szkoła pielęgniarstwa zorganizowana
według założeń Florencji Nightingale. W pierwszej
grupie znalazło się 15 kandydatek do zawodu, a 13
z nich szkołę ukończyło.
Podstawę programu szkoły Florencji Nightingale
stanowiły 2 podstawowe zasady:

1) szkolenie pielęgniarek powinno odbywać się w

szpitalu specjalnie do tego celu przygotowanym,

2) uczennice powinny mieszkać w internacie, aby

zapewnić im warunki konieczne do kształtowania
ich rozwoju moralnego i zdyscyplinowania.
Jako miejsce wybrany został szpital św. Tomasza,
głównie ze względu na przełożoną pielęgniarek i
uznanie jej największej przydatności do podjęcia
tego przedsięwzięcia.

Walkę przeciwko szkole prowadziły damy z
ówczesnego towarzystwa oraz lekarze.
Kobiety szerzyły różne złośliwe plotki.
Lekarze opowiadali się za zachowaniem
istniejącej

sytuacji,

tj.

utrzymaniem

pielęgniarek na poziomie służby szpitalnej,
przeszkolonych bądź nie przeszkolonych,
w zależności od indywidualnego uznania
lekarza.

Prowadzenie

szkoły

zostało

powierzone

przełożonej

szpitala

św.

Tomasza — pani Wardroper. Pozostając w
ścisłym kontakcie z Florencją Nightingale,
pani Wardroper kierowała szkołą przez ok.
20 lat.

Wiek kandydatek do szkoły był ustalony w

granicach 25-35 lat, a w ocenie przydatności

były brane pod uwagę opinie ludzi godnych

zaufania. W statusie uczennic Florencja

Nightingale przyjęła zróżnicowanie na „panie

pielęgniarki" (lady nurses) i „pielęgniarki

służebne".

Do

pierwszej

grupy

były

przyjmowane kobiety z wyższych klas

społecznych, które same pokrywały koszty

szkolenia i których poziom wykształcenia był

wyższy. Do drugiej grupy były przyjmowane

dziewczęta z klas niższych, najczęściej o

niskim poziomie przygotowania ogólnego. Ich

koszty szkolenia były pokrywane z funduszu

szkolnego. Wszystkie przyjmowano najpierw

na okres próbny, który trwał miesiąc.

W szkole obowiązywała surowa dyscyplina.
Program każdego dnia był ustalony bardzo
drobiazgowo, a także wypełniony. W internacie
obowiązywał surowy regulamin. Przekroczeniem,
które mogło pociągnąć za sobą nawet usunięcie
ze szkoły, było np. otrzymywanie codziennej
korespondencji lub wychodzenie ze studentami
medycyny. Dziewczęta mogły opuszczać internat
tylko we dwie.
Szkoła zaprogramowana według tej koncepcji
przygotowywała pielęgniarki do opieki nad
człowiekiem chorym w szpitalu. Florencja
Nightingale uznawała jednak także potrzebę
przygotowywania pielęgniarek do opieki nad
chorym w domu i do pracy w środowisku
domowym.

Pionierską

pracę

reformatorską,

zgodnie

z

założeniami Florencji Nightingale, podejmowały
absolwentki szkoły, określane przez nią jako
misjonarki pielęgniarstwa. Wiele z nich przejawiało
dużą aktywność i głębokie zrozumienie potrzeby
reform. W podejmowanej przez siebie działalności
przeżywały radość tworzenia nowego. Do szerzenia
idei nowoczesnego pielęgniarstwa na świecie
przyczyniały się także pisma Florencji Nightingale,
jej wystąpienia, a także liczne kontakty listowne i
osobiste, udzielanie porad i wskazówek. Z nową
ideą zapoznawali się również lekarze z różnych
krajów, którzy znaleźli się w szpitalu św. Tomasza i
zetknęli ze zmianami wprowadzonymi tam w
zakresie opieki pielęgniarskiej. Wielu z nich
propagowało tę koncepcję po powrocie do swojego
kraju.

W bardzo krótkim czasie po otwarciu pierwszej

szkoły pielęgniarskiej przy szpitalu św. Tomasza

rozpoczął się także wielki ruch reformatorski w

innych krajach. W ciągu 50 lat ogarnął on

praktycznie biorąc cały świat: Europę, Amerykę,

Azję, Australię, Afrykę, dotarł na Kubę, do Porto Rico

i na wyspy Pacyfiku.

  W

USA

i

Kanadzie

pierwsze

starania

o

zorganizowanie szkolenia dla pielęgniarek według

koncepcji Florencji Nightingale podejmowały głównie

kobiety-lekarki.

Pierwszymi

ośrodkami

pielęgniarskimi realizującymi tę ideę były szkoły w

Nowym Jorku, Bostonie, New Heven.
W Europie powstawanie szkół pielęgniarskich według

tego wzorca natrafiało na różne trudności, wśród

których do najważniejszych należały zakorzenione tu

wcześniej w krajach katolickich szkolenie sióstr

miłosierdzia, a w krajach protestanckich - szkolenie

diakonis.

Oprócz koncepcji Florencji Nightingale na dalszy

rozwój pielęgniarstwa, szczególnie w Europie, duży

wpływ wywarła organizacja Czerwonego Krzyża i

prowadzone przez nią szkolenia pielęgniarek.
Inicjatorem i założycielem Czerwonego Krzyża był

Henryk Dunant. Obserwując bezpośrednio tragiczną

sytuację i ogromne cierpienia rannych żołnierzy

pozostawionych na pobojowisku pod Solferino (1859)

nie zadowolił się zorganizowaniem i udzielaniem

pomocy doraźnej rannym żołnierzom, ale w 1863 r.

przedstawił plan powołania organizacji narodowych

Czerwonego Krzyża, zjednoczonych na arenie

międzynarodowej, z siedzibą w Genewie. Celem tej

organizacji było prowadzenie działalności na rzecz

opieki nad rannymi żołnierzami. Inspiracją dla jego

działalności były osiągnięcia Florencji Nightingale

na

Krymie.

Ona

także

włączyła

się

do

opracowywania zasad Czerwonego Krzyża.

W stosunkowo krótkim czasie, w związku z
szybkim i szerokim rozpowszechnieniem reformy
kształcenia pielęgniarek, oprócz niewątpliwie
korzystnych przemian powstawały także różne
problemy i wypaczenia koncepcji. Wynikały one
przede wszystkim z tego, że szkoły powstające
przy szpitalach były uzależnione wyłącznie od ich
zarządów. Podobnie, wyłącznie od zarządów
szpitali, były uzależnione pracujące w nich
pielęgniarki. Liczne nowe szkoły otwierano przy
małych szpitalach, a nawet w różnych instytucjach
specjalnych, w których nie było żadnej możliwości
stworzenia koniecznych warunków szkolenia
praktycznego. W wielu szpitalach nie zapewniano
uczennicom godziwych warunków socjalnych.
Zaniedbywano utrzymywanie więzi pomiędzy Alma
Mater a absolwentkami.

Uzależnienie od zarządów szpitali stworzyło także
bardzo duże zróżnicowanie wynagrodzeń, a nawet
wyzysk. Wszystko to w gronie najświatlejszych
pielęgniarek budziło poczucie zagrożenia zarówno
w sprawie poziomu szkolenia, jak i standardu
zawodowego i poziomu praktyki zawodowej.
Trzeźwa ocena sytuacji doprowadziła do decyzji o
podjęciu starań, a nawet walki o uregulowanie
podstaw prawnych zawodu i wprowadzenie
ogólnej rejestracji pielęgniarek. Ruch ten rozwijał
się prawie równolegle w Anglii i w Ameryce (USA,
Kanada), ale nieco inaczej. W efekcie końcowym
doprowadził

on

do

powstania

narodowych

organizacji pielęgniarskich, do wprowadzenia
jednolitej rejestracji pielęgniarek, a także do
powstania Międzynarodowej Rady Pielęgniarek.

W MRP były prowadzone m.in. prace nad

ustaleniem

definicji

podstawowych

terminów

pielęgniarskich. W 1929 została ogłoszona pierwsza

definicja terminu „wyszkolona pielęgniarka"

przez specjalnie do tego celu powołany komitet.

Według

tej

definicji

termin

„wyszkolona

pielęgniarka" oznacza pielęgniarkę, która „w

czasie

przygotowania

do

zawodu

otrzymała

instrukcje i zdobyła doświadczenie praktyczne

przynajmniej w czterech głównych działach

pielęgniarstwa, z koniecznym uwzględnieniem

pielęgniarstwa

w

chorobach

wewnętrznych,

chirurgicznego, pediatrycznego, która po uzyskaniu

dyplomu jest zdolna do podejmowania praktyki

pielęgniarskiej,

a

także

ponoszenia

odpowiedzialności, co jest wspólne dla pielęgniarek

we wszystkich głównych działach pielęgniarstwa,

włącznie z pielęgniarstwem prywatnym, szpitalnym

i w zdrowiu publicznym.