Podejście systemowe

Teoria systemów i komunikacji–

Gregory Bateson

Terapia interakcyjna - Donald

Jackson

Teoria systemów kierowanych regułami –

pojęcia cybernetyczne

• System oznacza pewną całość, która składa się z wzajemnie

połączonych części. Całość taka jest czymś więcej niż tylko sumą

części, a każda zmiana w jednej części wpływa na pozostałe i na całość.

• Podstawą działania systemu jest proces samoregulującego sprzężenia

zwrotnego. Są dwa rodzaje procesów samoregulacji sprzężenia

zwrotnego.

• Ujemne sprzężenie zwrotne ma miejsce wtedy,

• gdy informacja dotycząca rezultatów przeszłego działania systemu jest

ponownie włączona w system, wtedy działanie systemu ulega

krótkotrwałemu zaburzeniu i system koryguje własne działanie w taki

sposób, że wraca do pierwotnego stanu.

• Dodatnie sprzężenie zwrotne ma miejsce wtedy,

• gdy informacja wynikająca z danego działania systemu, powraca do

systemu, system reguluje dalsze działanie w zmodyfikowany sposób,

zwiększając odchylenie od stanu pierwotnego.

Rodzina rozumiana jako system

kierowany regułami

• Podstawową regułą postępowania rodziny

(uświadamianą bądź nieuświadamianą) jest reguła

„coś za coś”. Jest to fundamentalny kontrakt

dotyczący relacji.

• Ze schematów powtarzanych interakcji w rodzinie

można wywnioskować reguły kierujące systemem

rodzinnym.

• Na przykład, syn nie wykonuje poleceń matki, ona z

kolei skarży się mężowi; wtedy mąż wkracza do

akcji, aby uporać się z niepołuszeństwem syna.

Sytuacja ta daje podstawy do przypuszczenia, że

została ustalona reguła mówiąca, że syn ma nie

słuchać matki, ponieważ dyscyplina w całości zależy

od ojca.

Jak powstają reguły interakcji w rodzinie

• Uczestnicy interakcji stale usiłują zdefiniować naturę relacji.

• W każdym akcie komunikacji oferują sobie wzajemnie definicje

relacji między nimi i próbują określić ich naturę. Każdy kolejno w

reakcji odpowiada własną definicją, która potwierdza, zaprzecza lub

modyfikuje definicję partnera.

• W procesie definiowania relacji, w miarę upływu czasu,

pewne zachowania są akceptowane, podczas gdy inne są

eliminowane. Powstaje schemat powtarzanych interakcji.

Powstaje reguła dotycząca zachowania w relacji.

• U podstaw wysiłków, aby zdefiniować relację na swój sposób leży

pragnienie, aby przewidzieć i zaplanować zdarzenia, iluzja, że

można kontrolować zachowania innych, lęk przed zmianą i

pragnienie utrzymania poczucia stabilności.

•

Koncepcja przyczynowości kołowej - wyjaśnia

powstawanie schematów interakcji.

• Interakcje wyjaśnia koncepcja przyczynowości kołowej, która

zakłada, że wydarzenie A wpływa na wydarzenie B, a to z kolei

wpływa na wydarzenie A, które wpływa na B itd.

• Interakcja między narzekającą żoną i wycofującym się mężem

byłaby opisana w następujący sposób:

• Żona (bodziec 1) narzeka i wpływa na męża (bodziec 2) tak, że on

się wycofuje i wpływa na żonę (bodziec 1) tak, że ona narzeka itd.

• Koncepcja przyczynowości liniowej wyjaśnia jedynie układ

wydarzeń, w którym wydarzenie A wpływa na B, które z kolei

wpływa na C itd., a kontynuowanie tej linii powiększa lub

zmniejsza wpływy A, natomiast nie uwzględnia oddziaływania

wydarzenia B na A.

• Sekwencja interakcji między narzekającą żoną i wycofującym się

mężem byłaby opisana w następujący sposób:

• (a) albo żona (bodziec 1) wpływa na męża (bodziec 2) tak, że on

się wycofuje, (b) albo mąż (bodziec 1) powoduje, że żona (bodziec

2) narzeka.

Jak reguły kierujące funkcjonowaniem rodziny są

utrzymywane

• Reguły te są utrzymywane przez narzucenie

sankcji za przerwanie lub odchylenie od

schematu interakcji. Członkowie rodziny

wzajemnie reagują na swoje zachowanie w

sposób korygujący odstępstwo od norm.

• Na przykład, gdy żona przekracza ustalone

ograniczenia zachowania i zmienia

zachowanie (wychodzi z koleżankami na

piwo), mąż na to reaguje i wpływa na żonę

(obraża się), w wyniku czego wraca ona do

poprzednio ustalonego zakresu zachowań.

Rodzina jako system kierowany regułami,

który reguluje swoje funkcjonowanie przez

sprzężenie zwrotne

• Ujemne sprzężenie zwrotne koryguje odstępstwo

członów rodziny od zestawu norm zachowania w

rodzinie.

• Ujemne sprzężenie zwrotne utrzymujące homeostazę odgrywa ważną

rolę w utrzymaniu stabilności zarówno patologicznych, jak i zdrowych

relacji.

• Dodatnie sprzężenie zwrotne powoduje zwiększenie

odstępstwa od norm zachowania w rodzinie.

• Dodatnie sprzężenie zwrotne prowadzi do zmiany, to jest do utraty

stabilności lub równowagi. To także odnosi się do patologicznych i

zdrowych relacji.

• Obydwa procesy czasami są korzystne, czasami natomiast

destrukcyjne.

• W terapii czasami trzeba wspomagać proces korygowania odchylenia,

a czasami proces zwiększenia odchylenia od norm rodzinnych.

Jak rodzina utrzymuje homeostazę –

wniosek Batesona z badania nad rodzinami, w

których jest chory na schizofrenię

• Rodziny delegują jednego członka rodziny do pełnienia funkcji

utrzymywania stanu dotychczasowego w zakresie reguł w rodzinie.

• Tę funkcję pełni za pomocą objawów zaburzonego zachowania.

• Gdy zostaje wprowadzona informacja zwiększająca odchylenie od

stanu równowagi w zakresie reguł zachowania w rodzinie, (któryś z jej

członków przejawia nowe zachowanie albo wywiązuje się kłótnia) i

utrzymanie którejś z reguł rodziny jest zagrożone, wtedy nasila się

zaburzone zachowanie delegowanej osoby i doprowadza cały system

rodzinny do stanu równowagi.

• Dzięki temu, że ktoś w rodzinie ma objawy, inni jej członkowie

utrzymują swoje role w rodzinie, ponieważ zajmując się objawami

osoby delegowanej nie ujawniają innych problemów.

•

Teoria komunikacji –Komunikacja w rodzinie:

radzenie sobie, gdy komunikaty są sprzeczne

• Zwykle komunikaty nadawane przez kanały komunikacji

werbalnej i niewerbalnej są ze sobą zgodne.

• Gdy nadawca komunikatów nadaje sprzeczne komunikaty,

obserwator wybiera jako ważniejszy albo kanał werbalny i

unieważnia niewerbalny komunikat albo wybiera jako

ważniejszy kanał niewerbalny i unieważnia komunikat

werbalny.

• Koncepcja metakomunikacji wyjaśnia, że jeden kanał

komunikacji może określać drugi przez to, iż w pewien sposób

jest „nad” nim.

• Wybierając jako ważniejszy dany kanał, obserwator nadaje mu

w ten sposób pozycję meta wobec drugiego.

• Określa w ten sposób relację między kanałami i tworzy

poziomy komunikacji.

•

Teoria komunikacji –Komunikacja w rodzinie:

radzenie sobie, gdy komunikaty są sprzeczne

• Np. gdy zastanawiamy się, czy niewerbalny komunikat przesyłany

przez ton głosu potwierdza komunikat przesłany przez inny kanał -

postawę ciała i obserwujemy postawę ciała, wtedy postawa ciała

jest „meta” wobec tonu głosu.

•

• Można wyróżnić w komunikacie dwa aspekty: treść i wskazanie, jak

się zareagować na treść.

• Wskazanie jest określone werbalnie albo niewerbalnie przez

nadawcę komunikatu, bądź z kontekstu.

• Obydwa poziomy komunikatu mogą być ze sobą zgodne, tak że

wskazanie, jak zareagować wzmacnia treść.

• Bywa i tak, że komunikat na jednym poziomie zaprzecza lub

poddaje w wątpliwość komunikat na drugim poziomie.

• Np. Ktoś mówi „powinienem już iść do domu” i rozsiada się przy

tym wygodnie w fotelu; wynika z tego dla odbiorcy komunikatu

wskazanie „Proszę zatrzymaj mnie”.

•

Teoria komunikacji –Komunikacja w rodzinie:

radzenie sobie, gdy komunikaty są sprzeczne

Teoria podwójnego wiązania

• Pojedyncze wiązanie ma miejsce wtedy, gdy jedna

osoba przekazuje drugiej niespójne komunikaty

dotyczące tego, jak ta druga ma reagować.

• Na jednym poziomie komunikacji występuje zakaz

(pierwszego rzędu), aby nie reagowała w

określony sposób. Na innym poziomie komunikacji

występuje zakaz (drugiego rzędu), który jest

sprzeczny z pierwszym zakazem.

• Podwójne wiązanie ma miejsce wtedy, gdy

występuje dodatkowo zakaz (trzeciego rzędu)

zabraniający odbiorcy komunikatów wycofania się

z pola interakcji.

• Z tym zakazem wiąże się groźba kary lub

konsekwencji zagrażających przeżyciu.

Teoria komunikacji –Komunikacja w rodzinie: radzenie

sobie, gdy komunikaty są sprzeczne

c.d.Teoria podwójnego wiązania przykład interakcji

podwójnego wiązania

• Interakcja między matką i synem z objawami

schizofrenii, zaobserwowana przez badaczy, gdy

matka przyszła odwiedzić syna w szpitalu (Bateson,

Jackson, Haley i Weakland 1956, s. 51): „Był

zadowolony, że ją widzi i spontanicznie objął ją

ramieniem; wtedy ona zesztywniała. On zdjął

ramię, a ona spytała: ”Czy już mnie nie kochasz?”

On się zaczerwienił, a ona powiedziała: ”Kochanie,

nie powinieneś wstydzić się ani obawiać swoich

uczuć”. Pacjent pozostał z nią tylko kilka minut, a

po jej wyjściu rzucił się na kogoś i został

unieruchomiony w pasach.”

• Badacze wnioskowali, że „gwałtowne szaleństwo”

syna było jego komentarzem do niespójnego

zachowania się matki.

Teoria komunikacji –Komunikacja w rodzinie: radzenie

sobie, gdy komunikaty są sprzeczne

c.d.Teoria podwójnego wiązania przykład interakcji

podwójnego wiązania

• W zachowaniu matki był (1) zakaz pierwszego rzędu

przekazany przez usztywnienie ciała matki: „Nie

wyrażaj miłości do mnie”.

• (2) Zakaz drugiego rzędu będący w konflikcie z

pierwszym brzmi „Nie bój się i nie wstydź wyrażać

miłości do mnie”.

• (3) Zakaz trzeciego rzędu brzmi: „Nie zauważaj tego,

że nie jestem pewna, czy cię kocham i nie komentuj

tego”.

• Syn mógłby oddalić się z pola interakcji psychicznie

przez skomentowanie sprzecznych komunikatów. Był

od matki zależny dlatego kierował się trzecim

zakazem „nie zauważaj, że jestem ambiwalentna”. I

był niezdolny do skomentowania sprzecznych

komunikatów matki.

Teoria komunikacji –Komunikacja w rodzinie:

„przerywanie” sekwencji komunikacji

• Akty komunikacji wymieniane między uczestnikami interakcji tworzą

sekwencję, którą uczestnicy interakcji bądź obserwatorzy „przerywają”

w określonym miejscu, w ten sposób organizują akty komunikacji i

nadają sens.

• Brak zgody co do tego, jak przerywać sekwencję wydarzeń, leży u

podstawy konfliktów.

• Np. Mąż się wycofuje, podczas gdy żona krytykuje. Mąż postrzega swoje

zachowanie jako odpowiedź na zachowanie żony: „Wycofuję się,

ponieważ krytykujesz” Ona także uważa, że reaguje na zachowanie

męża: „Krytykuję, ponieważ się wycofujesz.”.

• Terapeuta ma pomóc pacjentowi „przerwać” sekwencję wydarzeń w

inny sposób niż on to czyni, tak, aby wynik zmiany „przerywania” był

dla pacjenta produktywny.

• Np. Przerwanie w innym miejscu sekwencji wymian z przykładu: Maż:

„Gdy ja się wycofuję, żona krytykuje. Żona: „Gdy ja krytykuję, mąż się

wycofuje.

Dziedzictwo dokonań Batesona-

Podejścia do terapii rodzinnej

• Teoria systemów i teoria komunikacji legły u podstaw kilku podejść:

terapii interakcyjnej Dona Jacksona, terapii strukturalnej Salwadora

Minuchina, terapii systemowej Mary Selvini- Palazzoli i jej grupy z

Mediolanu, terapii strategicznej zespołu z Mental Research Institute,

terapii strukturalno-strategicznej Jeya Haleya

• Te podejścia różnią się ujmowaniem „systemu rodzinnego”. Minuchin ,

Haley i grupa z Mediolanu uważają, że zaburzone zachowanie jest

wyrazem patologii całego systemu rodzinnego. Dlatego pracują z całą

rodziną.

• Z kolei zespół z Mental Research Institute twierdzi, że objawy jednego

z członków rodziny nie muszą być przejawem patologii całego systemu

rodzinnego, tylko wynikać z niewłaściwych prób pomagania lub

kontrolowania. Uważa, ze interakcje związane z problemem trzeba

zmienić. Wystarczy oddziaływać na jednego członka rodziny i zmiana ta

wpłynie pozostałych.

• Minuchin, a za nim Haley używa koncepcji systemu hierarchicznego.

Dlatego dla Minuchina i Haleya kontrola i władza w rodzinie są ważne.

• Grupa z Mediolanu posługuje się koncepcją systemu jako struktury

niehierarchicznej. Podobnie, jak i Jackson, oraz zespół z Mental

Research Institute.

Terapia interakcyjna Dona Jacksona - pierwszą próbą

zastosowania teorii systemów w terapii

• Koncepcja zachowania zaburzonego -

Zachowanie symptomatyczne jednego
lub więcej członków rodziny jest
przejawem problemów w rodzinie.

• Zachowanie zaburzone „nosiciela” objawów służy

zachowaniu stabilności relacji wszystkich członków
rodziny. Trudności jego pozwalają bowiem
pozostałym członkom rodziny zająć się
trudnościami i nie ujawniać innych problemów.

Przyczyny zaburzonego zachowania

jednego

z członków rodziny

• Zaburzone zachowanie występuje wtedy, gdy BRAK REGUŁ DLA

ZMIANY

• Reguły relacji są tak sztywne i restrykcyjne, że członkowie rodziny nie

są w stanie przystosować się do naturalnych zmian, których

doświadczają w rodzinie w miarę upływu czasu.

• Gdy członkowie rodziny próbują wprowadzić nowe zachowanie, które

nie jest częścią istniejącego wcześniej repertuaru zachowań

akceptowanych w rodzinie (co oznacza przekraczanie

dotychczasowych reguł), to równocześnie system rodzinny organizuje

się tak, aby utrzymać stan dotychczasowy w zakresie reguł.

• Zaburzone zachowanie może wystąpić także wtedy, gdy powstają

KOALICJE

• Małżonkowie nie są w stanie uzgodnić natury relacji między nimi.

Każdy z nich używa różnych sposobów zmuszania drugiego, aby

przyjął właśnie jego definicję relacji. W odpowiedzi na presję jednego,

drugi może np. stworzyć przeciw niemu koalicję z członkiem młodszej

lub starszej generacji.

Koncepcja terapii

• Koncepcja leczenia indywidualnych zaburzeń – leczenie

polega na i modyfikacji interakcji w rodzinie.

• 1. Jackson wyjaśniał sens zaburzonego zachowania jednego

z członków rodziny.

• testował w trakcie sesji hipotezę homeostazy mówiącą, że

zachowanie symptomatyczne jednego członka rodziny służy

zachowaniu równowagi relacji między wszystkimi członkami

rodziny i ukryciu konfliktu między nimi (dotyczącego zdefiniowania

natury relacji między nimi lub wprowadzenia zmiany).

• W tym celu badał interakcje, aby ujawnić ukrytą regułę interakcji

mającą związek z powstaniem symptomu. Ujawnienie tej reguły

miało wyjaśnić sens zaburzonego zachowania.

• 2. Rozszerzał repertuar zachowań w rodzinie. Modyfikował

interakcje, aby stworzyć nowy lub rozszerzyć dotychczasowy

zestaw reguł funkcjonowania członków rodziny.

Technika kołowego zadawania pytań

• Do badania relacji. Jackson zastosował technikę „kołowego

zadawania pytań”

• Kolejno każdy członek rodziny był zapraszany, aby powiedział jak

postrzega relację między dwoma innymi członkami rodziny. W efekcie

opisywał relacje między wszystkimi członkami rodziny.

• Jackson zadawał pytania w obrębie „trójkąta” składającego się z

trzech członków rodziny, aby ocenić relacje między nimi. Na przykład

trójkąt (1) dziecko przejawiające objawy - jego macocha - ojciec,

trójkąt (2) dziecko - jego biologiczna matka - ojciec, trójkąt (3) dziecko

- jego siostra - jego brat.

•

• Badanie relacji między dwoma osobami opierało się postrzeganiu jej

przez trzecią osobę. Na przykład w obrębie trójkąta - dziecko

przejawiające objawy – macocha – ojciec. Dziecko jest proszone, aby

powiedziało, jak widzi relację między macochą i ojcem. Ojciec jest

proszony, aby opisał relację między dzieckiem i macochą. Macocha

jest proszona, aby opisała relację między dzieckiem a ojcem.

Przykład wyjaśnienia sensu zaburzonego

zachowania dziecka w kategoriach interakcji

między rodzicami za pomocą kołowego

zadawania pytań

• W trakcie badania relacji za pomocą „kołowego zadawania pytań”

wyłaniał się schemat interakcji kierowany regułą „coś za coś”.

• Na przykład, żona stara się kontrolować definicję natury relacji

między nią a mężem przez przyjęcie pozycji podporządkowania i

manipulowanie własną bezradnością. Stawia męża w pozycji

silnego i radzącego sobie z sytuacją, z którą ona nie potrafi sobie

poradzić. W ten sposób pozwala mężowi mieć poczucie, że to on

jest kompetentny i to on kieruje rodziną. Z kolei działania męża,

który godzi się na taką definicję relacji stanowią uzupełniającą

część tej wymiany definiowania relacji.

• Taka wymiana równoważy relację w ten sposób, że mąż może

czuć się kompetentny i potrzebny w radzeniu sobie z pewnymi

aspektami wspólnego życia, a żona może utrzymać poczucie

kontroli nad naturą małżeńskiej relacji.

• Taki obraz relacji rodziców sugeruje wyjaśnienie zaburzonego

zachowania dziecka - nieposłuszeństwa w kategoriach interakcji

między nimi. Dziecko ma być nieposłuszne, aby matka mogła

być bezradna i prosić męża o pomoc.

Technika przechodzenia od myślenia na

jednym poziomie abstrakcji do myślenia na

innym poziomie w poszukiwaniu sensu

zachowania zaburzonego

• Aby zrozumieć sens zachowania symptomatycznego

dziecka, Jackson zastosował metodę przechodzenia od

myślenia na jednym poziomie abstrakcji do myślenia na

innym poziomie. Metoda ta opiera się na założeniu, że jeśli

coś jest nielogiczne na jednym poziomie abstrakcji, to jest

logiczne na innym poziomie.

• Na przykład, rodzice są sfrustrowani niepowodzeniem matki

w kontrolowaniu dziecka, a równocześnie na innym

poziomie abstrakcji sytuacja, którą to niepowodzenie

tworzy, służy zachowaniu równowagi całego systemu

rodzinnego, rodzice mogą bowiem skoncentrować się na

zachowaniu dziecka, omijając problem w relacji między

nimi.

Technika wyolbrzymiania do absurdu –

w celu uzmysłowienia ukrytej reguły

zachowania

• Jackson starał się pokazać rodzicom, że gdyby nie mieli czegoś,

co odciąga ich od własnej relacji, to mogłoby się to skończyć

tym, że musieliby się zająć uzgodnieniem tego, jak definiują

naturę własnej relacji.

• W tym celu stosował taktykę wyolbrzymiania ich stanowiska,

doprowadzając je do absurdu. Technika ta polega na

potwierdzaniu i wyolbrzymianiu tego, co ktoś mówi na dany

temat.

• Na przykład, gdy rodzice w trakcie sesji twierdzą, że wszystko

byłoby w porządku, gdyby tylko syn zachowywał się odpowiednio,

(podejmują w ten sposób próbę stabilizowania systemu), Jackson

nie dyskutuje z nimi na tym samym poziomie logicznym i unika

wywoływania ich oporu, ale przyjmuje ich założenie, że są

bezradni wobec dziecka i nie są w stanie kontrolować jego

zachowania. Potwierdza stanowisko rodziców, wyolbrzymia je i w

ten sposób doprowadza do absurdu.

Technika proszenia o zachowywanie się w

sposób rozmyślny zamiast spontaniczny, aby

ukryta reguła stała się jawna

• Jackson stosował technikę, którą nazwał terapeutycznym

podwójnym wiązaniem.

• Polegała ona na tym, że prosił członków rodziny, aby zachowywali

się tak, jak do tej pory, czyli według ukrytej reguły, po to, aby stała

się jawną regułą. Np. prosi, żeby matka tak się zachowywała, aby

dziecko jej nie słuchało i aby prosiła o pomoc męża.

• Zanim rodzice zostali poproszeni o postępowanie w sposób, w jaki

się zwykle zachowują, postępowali tak samo, ale spontanicznie

(według ukrytej reguły).

• Gdy są natomiast o to proszeni, to takie zachowywanie się staje

się zachowaniem stosowanym rozmyślnie (reguła staje się jawna).

• Jeśli rodzice z przykładu będą się zachowywać rozmyślnie według

tego schematu, to sam ten schemat ulegnie zmianie i jest

prawdopodobne, że zmieni się też symptomatyczne zachowanie

syna.

• Jeśli nie wykonają zadania, to trudno im będzie zachowywać się

wobec siebie w taki sam sposób, a to także oznacza zmianę.

Technika proszenia o przejawianie

objawów w sposób zaplanowany

• Jackson stosował technikę „przepisywania

symptomu”.

• Prosił, aby osoba przejawiająca objaw

postarała się przejawiać go w sposób
zaplanowany.

• Tą drogą domagał się od niej zachowania

rozmyślnego.

• Zachowanie spontaniczne przestawało być

spontaniczne, a stawało się kontrolowane, a
to prowadzi do zmiany.

Technika niewerbalnego przekazywania

informacji zwrotnej

• Jackson używał w odpowiednim

momencie „spontanicznego”
śmiechu lub wyrażał zdumienie przez
odpowiedni wyraz twarzy, aby
niewerbalnie przekazać informację
dotyczącą pozycji w rodzinie
zajmowanej przez jej członka