Czynniki warunkujące

Czynniki warunkujące

rozwój

rozwój

człowieka

człowieka

modyfikatory, determinatory

modyfikatory, determinatory

i stymulatory

i stymulatory



Ontogeneza wykazuje zróżnicowanie

Ontogeneza wykazuje zróżnicowanie

międzyosobnicze warunkowane

międzyosobnicze warunkowane

genetycznie i ekologicznie. Tempo rozwoju

genetycznie i ekologicznie. Tempo rozwoju

może być szybsze lub wolniejsze, a wartości

może być szybsze lub wolniejsze, a wartości

ostateczne cech mogą być większe lub

ostateczne cech mogą być większe lub

mniejsze. Procesy rozwojowe organizmu są

mniejsze. Procesy rozwojowe organizmu są

warunkowane i regulowane przez trzy grupy

warunkowane i regulowane przez trzy grupy

czynników:

czynników:



-Czynniki endogenne genetyczne, czyli

-Czynniki endogenne genetyczne, czyli

determinatory rozwoju

determinatory rozwoju



-Czynniki endogenne paragenetyczne, czyli

-Czynniki endogenne paragenetyczne, czyli

stymulatory rozwoju

stymulatory rozwoju



-Czynniki egzogenne, czyli modyfikatory

-Czynniki egzogenne, czyli modyfikatory

rozwoju:

rozwoju:



-Biogeograficzne modyfikatory naturalne,

-Biogeograficzne modyfikatory naturalne,

w tym: flora i fauna, zasoby mineralne,

w tym: flora i fauna, zasoby mineralne,

skład wody, gleby oraz powietrza, klimat,

skład wody, gleby oraz powietrza, klimat,

ukształtowanie terenu;

ukształtowanie terenu;



-Społeczno – kulturowe – modyfikatory

-Społeczno – kulturowe – modyfikatory

kulturowe, w tym: pochodzenie społeczne,

kulturowe, w tym: pochodzenie społeczne,

charakter i wielkość środowiska (miasto,

charakter i wielkość środowiska (miasto,

miasteczko, wieś), poziom wykształcenia,

miasteczko, wieś), poziom wykształcenia,

wysokość zarobków, tradycje i zwyczaje

wysokość zarobków, tradycje i zwyczaje

społeczne.

społeczne.



Wydziela się również czwarty

Wydziela się również czwarty

czynnik – tryb życia, który wiąże się

czynnik – tryb życia, który wiąże się

z uwarunkowaniami genetycznymi i

z uwarunkowaniami genetycznymi i

środowiskowymi.

środowiskowymi.



Grupą czynników genetycznych i

Grupą czynników genetycznych i

paragenetycznych zajmuje się

paragenetycznych zajmuje się

genetyk, zaś grupą czynników

genetyk, zaś grupą czynników

egzogennych ekologia człowieka.

egzogennych ekologia człowieka.



Fenotyp jednostki w trakcie rozwoju zależy

Fenotyp jednostki w trakcie rozwoju zależy

od genotypu, który w sposób w zasadzie

od genotypu, który w sposób w zasadzie

bezpośredni i niezmienny determinuje

bezpośredni i niezmienny determinuje

cechy jakościowe, które modyfikująco

cechy jakościowe, które modyfikująco

wpływają na cechy ilościowe, które

wpływają na cechy ilościowe, które

stanowią wypadkową oddziaływania

stanowią wypadkową oddziaływania

czynników endogennych i egzogennych.

czynników endogennych i egzogennych.

Realizacja fenotypu na podłożu

Realizacja fenotypu na podłożu

określonego genotypu to epigeneza

określonego genotypu to epigeneza



W procesie epigenezy następuje dostrajanie

W procesie epigenezy następuje dostrajanie

się funkcjonowania zespołów genów oraz

się funkcjonowania zespołów genów oraz

interakcja genotypu ze środowiskiem.

interakcja genotypu ze środowiskiem.

Niezwykle ważną właściwością epigenezy jest

Niezwykle ważną właściwością epigenezy jest

zróżnicowanie czasowe początku, długości

zróżnicowanie czasowe początku, długości

trwania i końca funkcjonowania różnych

trwania i końca funkcjonowania różnych

zespołów genów. W takiej sytuacji

zespołów genów. W takiej sytuacji

zakodowane genetycznie zakresy możliwości

zakodowane genetycznie zakresy możliwości

realizacji torów rozwojowych, w obrębie

realizacji torów rozwojowych, w obrębie

danego kanału nie mogą być urzeczywistnione

danego kanału nie mogą być urzeczywistnione

w ciągu jednego życia, gdyż organizm poprzez

w ciągu jednego życia, gdyż organizm poprzez

działanie warunków środowiskowych wybiera

działanie warunków środowiskowych wybiera

jeden wariant – tor rozwojowy.

jeden wariant – tor rozwojowy.



Niekiedy czynniki egzogenne wywołują

Niekiedy czynniki egzogenne wywołują

fenotypowo efekt podobny do tego, który jest

fenotypowo efekt podobny do tego, który jest

determinowany genetycznie. Zjawisko to

determinowany genetycznie. Zjawisko to

określa się mianem fenokopii. Rezystencja

określa się mianem fenokopii. Rezystencja

jest to opór stawiany przez rozwijający się

jest to opór stawiany przez rozwijający się

organizm w stosunku do czynników

organizm w stosunku do czynników

środowiska, które stara się odkształcić

środowiska, które stara się odkształcić

plastyczne struktury biologiczne ustroju.

plastyczne struktury biologiczne ustroju.

Istnieją międzysosobnicze różnice rezystencji,

Istnieją międzysosobnicze różnice rezystencji,

jak również zmienia się ona w ciągu życia

jak również zmienia się ona w ciągu życia

jednostki. Do określenia względnego udziału

jednostki. Do określenia względnego udziału

determinant genetycznych i modyfikatorów

determinant genetycznych i modyfikatorów

zewnętrznych w wartości cech ilościowych w

zewnętrznych w wartości cech ilościowych w

trakcie rozwoju służą różnego rodzaju miary

trakcie rozwoju służą różnego rodzaju miary

odziedziczalności.

odziedziczalności.



Adaptabilność, czyli przystosowalność, nieodwracalne

Adaptabilność, czyli przystosowalność, nieodwracalne

zmiany w trakcie rozwoju osobniczego nie

zmiany w trakcie rozwoju osobniczego nie

utrwalające się w cechach dziedzicznych w zasadzie

utrwalające się w cechach dziedzicznych w zasadzie

nie może być mierzona u jednostek, bowiem realizują

nie może być mierzona u jednostek, bowiem realizują

one określony tor rozwojowy. Można ją szacować u

one określony tor rozwojowy. Można ją szacować u

osobników identycznych genotypowo (bliźnięta MZ )

osobników identycznych genotypowo (bliźnięta MZ )

rozwijających się w różnych warunkach. Można też ją

rozwijających się w różnych warunkach. Można też ją

oceniać w próbkach z jednej populacji żyjących w

oceniać w próbkach z jednej populacji żyjących w

skrajnie różnych warunkach lub też w grupach

skrajnie różnych warunkach lub też w grupach

osobników o znanych właściwościach genotypów.

osobników o znanych właściwościach genotypów.

Genetyczna determinacja rozwoju przejawia się tym,

Genetyczna determinacja rozwoju przejawia się tym,

że jedne geny kontrolują ten proces przez

że jedne geny kontrolują ten proces przez

odpowiednie funkcjonowanie układu

odpowiednie funkcjonowanie układu

wewnątrzwydzielniczego, gdy inne geny decydują o

wewnątrzwydzielniczego, gdy inne geny decydują o

różnicach dynamiki rozwoju. Wydaje się, że w różnych

różnicach dynamiki rozwoju. Wydaje się, że w różnych

sekwencjach czasy różna jest aktywność genów

sekwencjach czasy różna jest aktywność genów

odpowiedzialnych za rozwój osobniczy.

odpowiedzialnych za rozwój osobniczy.



Prawidłowości genetycznego

Prawidłowości genetycznego

ukierunkowania cech ilościowych

ukierunkowania cech ilościowych

zaczęto wyjaśniać na przełomie XIX i XX

zaczęto wyjaśniać na przełomie XIX i XX

w. Genetyczne zdeterminowanie płci

w. Genetyczne zdeterminowanie płci

człowieka warunkuje zasadnicze różnice

człowieka warunkuje zasadnicze różnice

rozwoju chłopców i dziewcząt, które

rozwoju chłopców i dziewcząt, które

dotyczą odmiennego tempa wzrastania,

dotyczą odmiennego tempa wzrastania,

różnic w zakresie ostatecznych

różnic w zakresie ostatecznych

wymiarów i proporcji ciała.

wymiarów i proporcji ciała.



Sądzi się, że mniejsze zaawansowanie

Sądzi się, że mniejsze zaawansowanie

procesów rozwojowych w stosunku do

procesów rozwojowych w stosunku do

wartości ostatecznych chłopców niż

wartości ostatecznych chłopców niż

dziewcząt w tym samym wieku, mniejsza

dziewcząt w tym samym wieku, mniejsza

odporność biologiczna chłopców ( np.

odporność biologiczna chłopców ( np.

wyrażona wyższą śmiertelnością

wyrażona wyższą śmiertelnością

okołoporodową) i łatwiejsze odchylanie się

okołoporodową) i łatwiejsze odchylanie się

ich szlaku rozwojowego warunkowane jest

ich szlaku rozwojowego warunkowane jest

heterochromosomami płciowymi XY. Lepsze

heterochromosomami płciowymi XY. Lepsze

ukierunkowanie ontogenezy dziewcząt

ukierunkowanie ontogenezy dziewcząt

(rezystencja) warunkowane jest

(rezystencja) warunkowane jest

posiadaniem przez nie chromosomów XX, co

posiadaniem przez nie chromosomów XX, co

powoduje większą stałość tego procesu i

powoduje większą stałość tego procesu i

mniejszy wpływ czynników środowiskowych.

mniejszy wpływ czynników środowiskowych.



Jednak dziewczęta odchylone od

Jednak dziewczęta odchylone od

prawidłowego szlaku rozwojowego

prawidłowego szlaku rozwojowego

powracają nań trudniej niż chłopcy. O roli

powracają nań trudniej niż chłopcy. O roli

genów chromosomu Y możemy wnioskować

genów chromosomu Y możemy wnioskować

na podstawie obserwacji zespołów anomalii

na podstawie obserwacji zespołów anomalii

genetycznych. Tak np. w zespole

genetycznych. Tak np. w zespole

Klinefeltera XXY również rozwój fizyczny

Klinefeltera XXY również rozwój fizyczny

jest opóźniony. Opóźnienie rozwoju

jest opóźniony. Opóźnienie rozwoju

przejawia się w później przebiegających

przejawia się w później przebiegających

procesach kostnienia, co przedłuża proces

procesach kostnienia, co przedłuża proces

wzrastania i warunkuje większe ostateczne

wzrastania i warunkuje większe ostateczne

wymiary ciała dla chłopców.

wymiary ciała dla chłopców.



U płodów ludzkich dymorfizm płciowy

U płodów ludzkich dymorfizm płciowy

wyrażony jest słabo. Dotyczy on

wyrażony jest słabo. Dotyczy on

wcześniejszego przebiegu kostnienia, a w

wcześniejszego przebiegu kostnienia, a w

okresie okołoporodowym widoczne są

okresie okołoporodowym widoczne są

różnice długości i ciężaru ciała. U małych

różnice długości i ciężaru ciała. U małych

dzieci dymorfizm jest słabo zaznaczony,

dzieci dymorfizm jest słabo zaznaczony,

choć bezwzględne wartości wysokości i

choć bezwzględne wartości wysokości i

ciężaru ciała wyższe są u chłopców, zaś

ciężaru ciała wyższe są u chłopców, zaś

grubości fałdów skórno-tłuszczowych – u

grubości fałdów skórno-tłuszczowych – u

dziewcząt. Najsłabiej dymorfizm w

dziewcząt. Najsłabiej dymorfizm w

wysokości i ciężarze ciała zaznacza się w

wysokości i ciężarze ciała zaznacza się w

wieku 10-11 lat, gdy dziewczęta zrównują

wieku 10-11 lat, gdy dziewczęta zrównują

się wartościami tych cech z chłopcami.

się wartościami tych cech z chłopcami.



Różnice w rozwoju w zależności od płci

Różnice w rozwoju w zależności od płci

można ująć w następujące punkty:

można ująć w następujące punkty:



-Do okresu dojrzewania płciowego różnice

-Do okresu dojrzewania płciowego różnice

cech antropometrycznych i proporcje budowy

cech antropometrycznych i proporcje budowy

ciała są niewielkie i w liczbach bezwzględnych

ciała są niewielkie i w liczbach bezwzględnych

cechy te niższe są u dziewcząt.

cechy te niższe są u dziewcząt.



-Dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u

-Dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u

dziewcząt o 16-18 miesięcy i w tym czasie w

dziewcząt o 16-18 miesięcy i w tym czasie w

wieku 12-13 lat przewyższają one przeciętnie

wieku 12-13 lat przewyższają one przeciętnie

chłopców w zakresie licznych cech

chłopców w zakresie licznych cech

antropometrycznych, np. wysokością i

antropometrycznych, np. wysokością i

ciężarem ciała. U dziewcząt wcześniejsze jest

ciężarem ciała. U dziewcząt wcześniejsze jest

wyrzynanie zębów, kostnienie nasad kości i

wyrzynanie zębów, kostnienie nasad kości i

uzyskiwanie ostatecznych wymiarów ciała.

uzyskiwanie ostatecznych wymiarów ciała.



W okresie dojrzewania kształtują się u

W okresie dojrzewania kształtują się u

obu płcie ostateczne różnice

obu płcie ostateczne różnice

dymorficzne przejawiające się w

dymorficzne przejawiające się w

różnicach proporcji budowy ciała, np.

różnicach proporcji budowy ciała, np.

u dziewcząt szersze są biodra w

u dziewcząt szersze są biodra w

stosunku do barków, dłuższy jest

stosunku do barków, dłuższy jest

tułów w stosunku do kończyn dolnych,

tułów w stosunku do kończyn dolnych,

głębsza jest klatka piersiowa w

głębsza jest klatka piersiowa w

stosunku do jej szerokości.

stosunku do jej szerokości.



Przez cały okres wzrastania dziewczęta są

Przez cały okres wzrastania dziewczęta są

bardziej zaawansowane w stosunku do

bardziej zaawansowane w stosunku do

wartości ostatecznych niż chłopcy- posiadają

wartości ostatecznych niż chłopcy- posiadają

słabszą siłę mięśniową, mniejszą pojemność

słabszą siłę mięśniową, mniejszą pojemność

płuc, wielkość serca, szybsze tętno, grubszy

płuc, wielkość serca, szybsze tętno, grubszy

fał skórno-tłuszczowy, a po okresie

fał skórno-tłuszczowy, a po okresie

dojrzewania odmienny rozkład tkanki

dojrzewania odmienny rozkład tkanki

tłuszczowej (biodra, podczas gdy u chłopców

tłuszczowej (biodra, podczas gdy u chłopców

– pas barkowy). Różnice dotyczą też

– pas barkowy). Różnice dotyczą też

rozmieszczenia na ciele owłosienia i wielu

rozmieszczenia na ciele owłosienia i wielu

innych cech.

innych cech.



Dziewczęta wykazują większą

Dziewczęta wykazują większą

odporność biologiczną na

odporność biologiczną na

oddziaływanie wpływów środowiska,

oddziaływanie wpływów środowiska,

w tym również na czynniki

w tym również na czynniki

chorobowe, na działanie

chorobowe, na działanie

niekorzystnych warunków bytowych.

niekorzystnych warunków bytowych.



Pewien wpływ na zróżnicowanie rozwoju zdają się

Pewien wpływ na zróżnicowanie rozwoju zdają się

mieć różnice konstytucjonalne, m.in. określane na

mieć różnice konstytucjonalne, m.in. określane na

podstawie somatotypu. Osobnicy endomorficzni

podstawie somatotypu. Osobnicy endomorficzni

charakteryzujący się dużym ciężarem ciała w

charakteryzujący się dużym ciężarem ciała w

stosunku do wysokości, znaczną grubością fałdu

stosunku do wysokości, znaczną grubością fałdu

skórno-tłuszczowego, znacznymi wymiarami

skórno-tłuszczowego, znacznymi wymiarami

szerokościowymi rozwijają się i dojrzewają fizycznie

szerokościowymi rozwijają się i dojrzewają fizycznie

szybciej osobnicy o budowie mezomorficznej, a

szybciej osobnicy o budowie mezomorficznej, a

zwłaszcza ektomorficznej, którą cechuje przewaga

zwłaszcza ektomorficznej, którą cechuje przewaga

wymiarów długościowych, mały ciężar ciała,

wymiarów długościowych, mały ciężar ciała,

nieznaczny fałd skórno-tłuszczowy i małe wymiary

nieznaczny fałd skórno-tłuszczowy i małe wymiary

szerokościowe. Zależność ta przejawia się między

szerokościowe. Zależność ta przejawia się między

innymi wcześniejszym o około 1-2 lat

innymi wcześniejszym o około 1-2 lat

występowaniem pierwszej menstruacji u dziewcząt

występowaniem pierwszej menstruacji u dziewcząt

i polucji u chłopców endomorficznych.

i polucji u chłopców endomorficznych.



Szczególną cechą osobników później

Szczególną cechą osobników później

dojrzewających są nieco wyższe wartości

dojrzewających są nieco wyższe wartości

wysokości ciała, zwłaszcza długie są kończyny

wysokości ciała, zwłaszcza długie są kończyny

dolne w stosunku do tułowia. Później

dolne w stosunku do tułowia. Później

dojrzewające dziewczęta maja budowę i

dojrzewające dziewczęta maja budowę i

sylwetkę bardziej chłopięcą, zaś wcześnie

sylwetkę bardziej chłopięcą, zaś wcześnie

dojrzewający chłopcy budowę bardziej zbliżoną

dojrzewający chłopcy budowę bardziej zbliżoną

do dziewczęcej. Ważnym czynnikiem rozwoju

do dziewczęcej. Ważnym czynnikiem rozwoju

jest dobór małżonków pod względem różnic i

jest dobór małżonków pod względem różnic i

podobieństw genetycznych. Przy krańcowych

podobieństw genetycznych. Przy krańcowych

niezgodnościach genotypu rodziców

niezgodnościach genotypu rodziców

zapłodnienie może nie dochodzić do skutku, a

zapłodnienie może nie dochodzić do skutku, a

duże różnice stanowić mogą przyczynę

duże różnice stanowić mogą przyczynę

poronień.

poronień.



W przypadku małżeństw niespokrewnionych

W przypadku małżeństw niespokrewnionych

szansa wystąpienia genów

szansa wystąpienia genów

homozygotycznych jest mała i szacuje się ją

homozygotycznych jest mała i szacuje się ją

jako 3 na tysiąc. Natomiast u małżeństw

jako 3 na tysiąc. Natomiast u małżeństw

spokrewnionych, zwłaszcza w pierwszym

spokrewnionych, zwłaszcza w pierwszym

stopniu, jest ona znacznie większa.

stopniu, jest ona znacznie większa.

Homozygotyczność małżeństw może

Homozygotyczność małżeństw może

obniżać wartość cech rozwojowych dzieci.

obniżać wartość cech rozwojowych dzieci.

Dlatego też krzyżowanie wsobne nie jest

Dlatego też krzyżowanie wsobne nie jest

korzystne z punktu widzenia rozwoju

korzystne z punktu widzenia rozwoju

potomstwa (gorszy rozwój, większa szansa

potomstwa (gorszy rozwój, większa szansa

ujawnienia się wad i zaburzeń rozwojowych,

ujawnienia się wad i zaburzeń rozwojowych,

mniejsza odporność biologiczna).

mniejsza odporność biologiczna).



Odmiennie biologicznie skutki wynikają z

Odmiennie biologicznie skutki wynikają z

kojarzenia krzyżowego. Podkreśla się tu efekt

kojarzenia krzyżowego. Podkreśla się tu efekt

zjawiska heterozji, czyli wyższych wartości cech

zjawiska heterozji, czyli wyższych wartości cech

u mieszańców w pierwszym pokoleniu. Badania

u mieszańców w pierwszym pokoleniu. Badania

efektów heterozji szczególnie dobrze

efektów heterozji szczególnie dobrze

udokumentowano w odniesieniu do tych

udokumentowano w odniesieniu do tych

populacji, które znalazły się w trakcie rozrywania

populacji, które znalazły się w trakcie rozrywania

barier izolacyjnych (gwałtowny wzrost

barier izolacyjnych (gwałtowny wzrost

zmienności cech). Zjawisko heterozji w różnych

zmienności cech). Zjawisko heterozji w różnych

populacjach jest jeszcze mało poznane. W

populacjach jest jeszcze mało poznane. W

zasadzie efektu zwiększenia wymiarów ciała nie

zasadzie efektu zwiększenia wymiarów ciała nie

stwierdza się we wszystkich fazach rozwoju,

stwierdza się we wszystkich fazach rozwoju,

m.in. brak go u płodu i noworodków.

m.in. brak go u płodu i noworodków.



Zdaniem niektórych badaczy efektem heterozji jest

Zdaniem niektórych badaczy efektem heterozji jest

zwiększenie wrażliwości ustroju na czynniki

zwiększenie wrażliwości ustroju na czynniki

zewnętrzne. Przejawem tego jest nie tylko

zewnętrzne. Przejawem tego jest nie tylko

akceleracja rozwoju w korzystnych warunkach

akceleracja rozwoju w korzystnych warunkach

zewnętrznych, lecz również większe niż u bardziej

zewnętrznych, lecz również większe niż u bardziej

homozygotycznych osobników reakcje na

homozygotycznych osobników reakcje na

niekorzystne wpływy środowiska w postaci

niekorzystne wpływy środowiska w postaci

późnienia rozwoju. Ze społecznego i medycznego

późnienia rozwoju. Ze społecznego i medycznego

punktu widzenia ważne jest również zagadnienie

punktu widzenia ważne jest również zagadnienie

mutacji chromosomowych i ich wpływu na

mutacji chromosomowych i ich wpływu na

ontogenezę, a także mutacji genowych. Problem ten

ontogenezę, a także mutacji genowych. Problem ten

szczególnej wagi nabiera w związku z narastaniem

szczególnej wagi nabiera w związku z narastaniem

czynników mutagennych, co w konsekwencji

czynników mutagennych, co w konsekwencji

powoduje zwiększanie się w puli genowej populacji

powoduje zwiększanie się w puli genowej populacji

liczby genów zmutowanych. Problemami

liczby genów zmutowanych. Problemami

planowania rodziny w przypadkach ujawnionych

planowania rodziny w przypadkach ujawnionych

niekorzystnych skutków mutacji zajmują się obecnie

niekorzystnych skutków mutacji zajmują się obecnie

w coraz szerszym zakresie poradnie genetyczne.

w coraz szerszym zakresie poradnie genetyczne.

Mimo, że połowa zestawu genów przekazywanych

Mimo, że połowa zestawu genów przekazywanych

potomstwu pochodzi od ojca i połowa od matki,

potomstwu pochodzi od ojca i połowa od matki,

to jednak w większości cech ilościowych

to jednak w większości cech ilościowych

występują silniejsze związki między cechami

występują silniejsze związki między cechami

dziecka i matki niż dziecka i ojca. Stwierdzono to

dziecka i matki niż dziecka i ojca. Stwierdzono to

np. w odniesieniu do różnych cech takich, jak np.

np. w odniesieniu do różnych cech takich, jak np.



- cechy kośćca (wysokość ciała, kształt głowy),

- cechy kośćca (wysokość ciała, kształt głowy),



- cechy części miękkich (rozwój i kształt mięśni,

- cechy części miękkich (rozwój i kształt mięśni,

kształt nosa, uszu, warg itp.),

kształt nosa, uszu, warg itp.),



- rozkład pigmentu (barwa włosów, oczu),

- rozkład pigmentu (barwa włosów, oczu),



- pamięć ruchowa (uczucie prioprioceptywne),

- pamięć ruchowa (uczucie prioprioceptywne),



- właściwości fizjologiczne (ciśnienie tętnicze

- właściwości fizjologiczne (ciśnienie tętnicze

krwi itd.).

krwi itd.).



Co się tyczy wysokości ciała potomstwa to większy

Co się tyczy wysokości ciała potomstwa to większy

wpływa matki zaznacza się już w momencie

wpływa matki zaznacza się już w momencie

urodzenia. Uzasadnienie dla tych faktów można

urodzenia. Uzasadnienie dla tych faktów można

szukać we wpływach endogennych

szukać we wpływach endogennych

paragenetycznych i niegenetycznych. Wpływ matki

paragenetycznych i niegenetycznych. Wpływ matki

wywierany jest na rozwijający się w jej łonie

wywierany jest na rozwijający się w jej łonie

organizm potomny przez właściwości jej genotypu.

organizm potomny przez właściwości jej genotypu.

Biotyp matki, cechy jej konstytucji warunkują

Biotyp matki, cechy jej konstytucji warunkują

bowiem specyfikę środowiska, w którym odbywa

bowiem specyfikę środowiska, w którym odbywa

się rozwój zarodka i płodu. Nie przekazane przez

się rozwój zarodka i płodu. Nie przekazane przez

matkę geny szczególnie te, które występują w niej

matkę geny szczególnie te, które występują w niej

w zestawach heterologicznych oddziaływują na

w zestawach heterologicznych oddziaływują na

organizm potomny za pośrednictwem właściwości

organizm potomny za pośrednictwem właściwości

matabolicznych matki. Podnosi się też rolę

matabolicznych matki. Podnosi się też rolę

dziedziczenia niegenetycznego.

dziedziczenia niegenetycznego.



Chodzi tu mianowicie o to, że ilość

Chodzi tu mianowicie o to, że ilość

cytoplazmy przekazanej przez

cytoplazmy przekazanej przez

matkę w komórce jajowej jest

matkę w komórce jajowej jest

znacznie większa od tej, która

znacznie większa od tej, która

pochodzi z plemnika ojca. Fakt ten

pochodzi z plemnika ojca. Fakt ten

może we wczesnych etapach

może we wczesnych etapach

rozwoju embrionalnego posiada

rozwoju embrionalnego posiada

wpływ na specyfikę rozwoju.

wpływ na specyfikę rozwoju.



Po urodzeniu wpływ metabolizmu matki na

Po urodzeniu wpływ metabolizmu matki na

dziecko jest przedłużony w przypadku

dziecko jest przedłużony w przypadku

karmienia piersią. Tryb życia matki w

karmienia piersią. Tryb życia matki w

czasie trwania ciąży wpływa również na

czasie trwania ciąży wpływa również na

rozwój organizmu potomnego. Tryb ten jest

rozwój organizmu potomnego. Tryb ten jest

związany z nawykami, sposobem życia,

związany z nawykami, sposobem życia,

rodzajem pracy, sposobem żywienia,

rodzajem pracy, sposobem żywienia,

czasem snu, z przeżyciami psychicznymi.

czasem snu, z przeżyciami psychicznymi.

Czynniki te w podobny sposób

Czynniki te w podobny sposób

oddziaływają na organizm matki i na

oddziaływają na organizm matki i na

organizm potomny. Niedobory pokarmowe,

organizm potomny. Niedobory pokarmowe,

witaminowe, nikotynizm i alkoholizm mogą

witaminowe, nikotynizm i alkoholizm mogą

wpływać np. na przebieg rozwoju w okresie

wpływać np. na przebieg rozwoju w okresie

życia wewnątrzmacicznego.

życia wewnątrzmacicznego.



Wiek rodziców może wpływać na rozwój dzieci w

Wiek rodziców może wpływać na rozwój dzieci w

sensie wpływów biologicznych i społeczno-

sensie wpływów biologicznych i społeczno-

kulturowych. Niektóre badania sugerują, że stan

kulturowych. Niektóre badania sugerują, że stan

rozwoju noworodków z matek młodocianych jest

rozwoju noworodków z matek młodocianych jest

gorszy. Podnosi się też znaczenie dla rozwoju

gorszy. Podnosi się też znaczenie dla rozwoju

dziecka wieku ojca i matki w momencie poczęcia w

dziecka wieku ojca i matki w momencie poczęcia w

zależności od środowiska miasto-wieś. W miastach

zależności od środowiska miasto-wieś. W miastach

najlepiej rozwijają się dzieci matek w wieku 25-32

najlepiej rozwijają się dzieci matek w wieku 25-32

lata i ojców o trzy lata starszych od matek. Na

lata i ojców o trzy lata starszych od matek. Na

wsiach najlepszy rozwój wykazują natomiast dzieci

wsiach najlepszy rozwój wykazują natomiast dzieci

matek 20-25 letnich. Dzieci w tym przypadku

matek 20-25 letnich. Dzieci w tym przypadku

wykazują szybsze wyrzynanie się zębów, szybsze

wykazują szybsze wyrzynanie się zębów, szybsze

kostnienie szkieletu i dojrzewanie płciowe. Gorszy

kostnienie szkieletu i dojrzewanie płciowe. Gorszy

jest rozwój dzieci, gdy ojciec jest młodszy od matki

jest rozwój dzieci, gdy ojciec jest młodszy od matki

o trzy i więcej lat.

o trzy i więcej lat.



Nie bez znaczenia dla rozwoju dziecka jest

Nie bez znaczenia dla rozwoju dziecka jest

kolejność urodzenia. W wyniku uprzednich ciąż w

kolejność urodzenia. W wyniku uprzednich ciąż w

organizmie matki zachodzą zmiany anatomiczne i

organizmie matki zachodzą zmiany anatomiczne i

funkcjonalne, które wpływają na rozwój kolejnych

funkcjonalne, które wpływają na rozwój kolejnych

dzieci. Utrzymuje się więc, że wraz z kolejnymi

dzieci. Utrzymuje się więc, że wraz z kolejnymi

ciążami W czasie kolejnych ciąż wzrasta możliwość

ciążami W czasie kolejnych ciąż wzrasta możliwość

niezgodności przeciwciał między matką a płodem,

niezgodności przeciwciał między matką a płodem,

co zapewne decyduje o selekcji okołoporodowej i

co zapewne decyduje o selekcji okołoporodowej i

narastaniu po drugiej ciąży liczby defektów

narastaniu po drugiej ciąży liczby defektów

urodzeniowych. Wrażliwość organizmu i sposób

urodzeniowych. Wrażliwość organizmu i sposób

reakcji na wpływa czynników środowiskowych są

reakcji na wpływa czynników środowiskowych są

uwarunkowane genetycznie i wskazują w procesie

uwarunkowane genetycznie i wskazują w procesie

rozwoju pewną zmienność. Charakter reakcji

rozwoju pewną zmienność. Charakter reakcji

organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników

organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników

środowiskowych zależy od rodzaju czynnika, jego

środowiskowych zależy od rodzaju czynnika, jego

intensywności, czasu trwania oraz rezystencji

intensywności, czasu trwania oraz rezystencji

ustroju i jego poszczególnych struktur.

ustroju i jego poszczególnych struktur.

Wiele właściwości fizjologicznych i właściwości

Wiele właściwości fizjologicznych i właściwości

rozwoju morfologicznego kształtują cechy

rozwoju morfologicznego kształtują cechy

klimatu, na które składa się temperatura,

klimatu, na które składa się temperatura,

wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie,

wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie,

ruchy powietrza. Powszechnie przyjmuje się, że

ruchy powietrza. Powszechnie przyjmuje się, że

najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju

najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju

biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły o

biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły o

przeciętnych wartościach temperatury powietrza

przeciętnych wartościach temperatury powietrza

około 18-25oC. W tych warunkach najszybsze jest

około 18-25oC. W tych warunkach najszybsze jest

dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres

dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres

płodności kobiet. Różnice klimatyczne nie

płodności kobiet. Różnice klimatyczne nie

powodują jednak zasadniczych różnic w tempie

powodują jednak zasadniczych różnic w tempie

wzrastania i w czasie dojrzewania. W klimacie

wzrastania i w czasie dojrzewania. W klimacie

tropikalnym i zimnym stwierdza się pewną

tropikalnym i zimnym stwierdza się pewną

tendencję do opóźnienia rozwoju. U dziewcząt,

tendencję do opóźnienia rozwoju. U dziewcząt,

które pochodzą z krajów europejskich, a

które pochodzą z krajów europejskich, a

zamieszkują strefę klimatu umiarkowanie ciepłego

zamieszkują strefę klimatu umiarkowanie ciepłego

stwierdzono pewne przyśpieszenie wieku

stwierdzono pewne przyśpieszenie wieku

wystąpienia menarchy.

wystąpienia menarchy.



Na człowieka wpływa również mikroklimat

Na człowieka wpływa również mikroklimat

pomieszczeń, odzieży. Zależności pomiędzy

pomieszczeń, odzieży. Zależności pomiędzy

wpływem klimatu na procesy rozwoju wyjaśniają

wpływem klimatu na procesy rozwoju wyjaśniają

zmiany rytmu wzrastania związane z

zmiany rytmu wzrastania związane z

przemiennością pór roku. Okazuje się, że

przemiennością pór roku. Okazuje się, że

największe przyrosty wysokości ciała mają

największe przyrosty wysokości ciała mają

miejsce w okresie wiosny – od połowy marca do

miejsce w okresie wiosny – od połowy marca do

połowy czerwca; szybsze jest również w tym

połowy czerwca; szybsze jest również w tym

okresie kostnienie szkieletu. Również urodzone

okresie kostnienie szkieletu. Również urodzone

wiosną dzieci są dłuższe. Jesienią obserwuje się

wiosną dzieci są dłuższe. Jesienią obserwuje się

natomiast większe przyrosty ciężaru ciała, co

natomiast większe przyrosty ciężaru ciała, co

również widoczne jest u noworodków. Być może

również widoczne jest u noworodków. Być może

różnice owe są powodowane sezonowymi

różnice owe są powodowane sezonowymi

zmianami żywienia, gospodarki hormonalnej,

zmianami żywienia, gospodarki hormonalnej,

metabolizmu itp. Również wysokość nad poziom

metabolizmu itp. Również wysokość nad poziom

morza wpływa na rozwój człowieka.

morza wpływa na rozwój człowieka.



Na ogół u mieszkańców wysokich gór stwierdza

Na ogół u mieszkańców wysokich gór stwierdza

się większą liczbę czerwonych krwinek, niższe

się większą liczbę czerwonych krwinek, niższe

wartości ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę

wartości ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę

serca, większe stężenia Hb, mniejszą liczbę

serca, większe stężenia Hb, mniejszą liczbę

limfocytów i monocytów. Modyfikatory

limfocytów i monocytów. Modyfikatory

cywilizacyjno-kulturowe powodują zmiany

cywilizacyjno-kulturowe powodują zmiany

sposobu działania lub konfiguracji modyfikatorów

sposobu działania lub konfiguracji modyfikatorów

naturalnych. Zalicza się tu takie czynniki, jak

naturalnych. Zalicza się tu takie czynniki, jak

pochodzenie społeczne, warunki

pochodzenie społeczne, warunki

zamieszkiwanego środowiska, poziom

zamieszkiwanego środowiska, poziom

wykształcenia rodziców i poziom ich kultury,

wykształcenia rodziców i poziom ich kultury,

tradycje i zwyczaje, formy żywienia; pewien

tradycje i zwyczaje, formy żywienia; pewien

wpływ wywierać przebywanie w zakładach

wpływ wywierać przebywanie w zakładach

wychowawczych i przeżycia psychiczne.

wychowawczych i przeżycia psychiczne.



Wpływ środowiska społecznego na rozwój

Wpływ środowiska społecznego na rozwój

fizyczny był wielokrotnie badany. Dzieci

fizyczny był wielokrotnie badany. Dzieci

pochodzące ze środowisk

pochodzące ze środowisk

uprzywilejowanych lub inteligenckich

uprzywilejowanych lub inteligenckich

wykazują przyśpieszony rozwój biologiczny

wykazują przyśpieszony rozwój biologiczny

w stosunku do dzieci wywodzących się z

w stosunku do dzieci wywodzących się z

warstw pośrednich, a zwłaszcza z warstw

warstw pośrednich, a zwłaszcza z warstw

robotniczych i chłopskich. Najwyższe

robotniczych i chłopskich. Najwyższe

wartości cech somatycznych i najszybsze

wartości cech somatycznych i najszybsze

dojrzewanie występuje u dzieci rodziców

dojrzewanie występuje u dzieci rodziców

posiadających wyższe wykształcenie,

posiadających wyższe wykształcenie,

którym ustępują dzieci rodziców z

którym ustępują dzieci rodziców z

wykształceniem średnim, zwłaszcza zaś z

wykształceniem średnim, zwłaszcza zaś z

podstawowym pełnym i niepełnym.

podstawowym pełnym i niepełnym.



W rozwoju fizycznym wyraźnie zaznacza się też

W rozwoju fizycznym wyraźnie zaznacza się też

zależność od zamieszkiwania w środowisku

zależność od zamieszkiwania w środowisku

wielkomiejskim, małomiejskim lub wiejskim.

wielkomiejskim, małomiejskim lub wiejskim.

Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie

Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie

dzieci w środowiskach wielkomiejskich zapewne

dzieci w środowiskach wielkomiejskich zapewne

wynika z lepszej opieki i warunków życia.

wynika z lepszej opieki i warunków życia.

Podkreśla się tu wpływa bodźców działających

Podkreśla się tu wpływa bodźców działających

na układ nerwowy i narządy zmysłów.

na układ nerwowy i narządy zmysłów.

Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika

Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika

zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej,

zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej,

jak i z przeciętnie gorszego, bardziej

jak i z przeciętnie gorszego, bardziej

monotonnego odżywiania, często wczesnego

monotonnego odżywiania, często wczesnego

obciążenia pracą fizyczną. W związku z tym, że

obciążenia pracą fizyczną. W związku z tym, że

ma to wpływ na przebieg rozwoju fizycznego

ma to wpływ na przebieg rozwoju fizycznego

dla jego oceny często stosuje się odrębne

dla jego oceny często stosuje się odrębne

normy dla dzieci z miast i wsi.

normy dla dzieci z miast i wsi.



Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość

Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość

rodziny. Wiąże on wpływ kolejności urodzenia,

rodziny. Wiąże on wpływ kolejności urodzenia,

wieku rodziców, odległości czasowej między

wieku rodziców, odległości czasowej między

kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu

kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu

przypadającego na jednego członka rodziny,

przypadającego na jednego członka rodziny,

elementami wyposażenia mieszkania

elementami wyposażenia mieszkania

przypadającego na jedną osobę, ze zwiększoną

przypadającego na jedną osobę, ze zwiększoną

możliwością zakażeń chorobotwórczych, w

możliwością zakażeń chorobotwórczych, w

końcu z możliwością zapewnienia odpowiedniej

końcu z możliwością zapewnienia odpowiedniej

opieki ze strony rodziców wyrażoną czasem

opieki ze strony rodziców wyrażoną czasem

poświęconym dzieciom.. Warto pokreślić, że

poświęconym dzieciom.. Warto pokreślić, że

dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych

dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych

przeciętnie cechuje gorszy rozwój fizyczny niż

przeciętnie cechuje gorszy rozwój fizyczny niż

dzieci z rodzin małodzietnych.

dzieci z rodzin małodzietnych.

Dotyczy to niższych przeciętnych wysokości

Dotyczy to niższych przeciętnych wysokości

i ciężaru ciała oraz innych cech

i ciężaru ciała oraz innych cech

rozwojowych, a także stwierdza się często

rozwojowych, a także stwierdza się często

przeciętnie słabsze wyniki testów

przeciętnie słabsze wyniki testów

zdolności umysłowych. Ćwiczenia fizyczne

zdolności umysłowych. Ćwiczenia fizyczne

również należą do grupy czynników

również należą do grupy czynników

związanych z trybem życia. Aktywność

związanych z trybem życia. Aktywność

ruchowa i wypoczynek są uwarunkowane

ruchowa i wypoczynek są uwarunkowane

w mniejszym lub większym stopniu

w mniejszym lub większym stopniu

czynnikami genetycznymi, np.

czynnikami genetycznymi, np.

temperamentem i właściwościami

temperamentem i właściwościami

konstytucjonalnymi, jak również

konstytucjonalnymi, jak również

czynnikami biogeograficznymi, np.

czynnikami biogeograficznymi, np.

temperaturą otoczenia, typem pogody.

temperaturą otoczenia, typem pogody.

Zorganizowany, ukierunkowany i racjonalny

Zorganizowany, ukierunkowany i racjonalny

ruch działa bodźcowo na organizm

ruch działa bodźcowo na organizm

przyśpieszając wzrastanie układu

przyśpieszając wzrastanie układu

mięśniowego, kostnego, a także

mięśniowego, kostnego, a także

doskonalenie innych układów –

doskonalenie innych układów –

krwionośnego, oddechowego, nerwowego i

krwionośnego, oddechowego, nerwowego i

wewnątrzwydzielniczego. Zorganizowany i

wewnątrzwydzielniczego. Zorganizowany i

dostosowany do danego wieku ruch w

dostosowany do danego wieku ruch w

postaci zajęć wychowania fizycznego wpływa

postaci zajęć wychowania fizycznego wpływa

na rozwój korzystnie, zaś ćwiczenia siłowe

na rozwój korzystnie, zaś ćwiczenia siłowe

prowadzą do ujemnych skutków

prowadzą do ujemnych skutków

(zahamowanie wzrastania, wcześniejsze

(zahamowanie wzrastania, wcześniejsze

zakończenie produkcji chrząstek

zakończenie produkcji chrząstek

wzrostowych, kształtowanie krępej budowy

wzrostowych, kształtowanie krępej budowy

ciała).

ciała).



Energia uzyskana z pożywienia jest

Energia uzyskana z pożywienia jest

niezbędna dla funkcjonowania organizmu

niezbędna dla funkcjonowania organizmu

– działania mięśni, normalnego przebiegu

– działania mięśni, normalnego przebiegu

rozwoju, zachowania stałej ciepłoty.

rozwoju, zachowania stałej ciepłoty.

Czynnik żywieniowy jest w głównej mierze

Czynnik żywieniowy jest w głównej mierze

odpowiedzialny za przebieg rozwoju. Braki

odpowiedzialny za przebieg rozwoju. Braki

pokarmowe mogą doprowadzać do

pokarmowe mogą doprowadzać do

opóźnienia rozwoju i dojrzewania i mają

opóźnienia rozwoju i dojrzewania i mają

wpływ na ostateczne wartości wysokości i

wpływ na ostateczne wartości wysokości i

ciężaru ciała, nie powodują jednak

ciężaru ciała, nie powodują jednak

istotnych zmian w proporcjach budowy

istotnych zmian w proporcjach budowy

ciała. Braki i niedobory pokarmowe mogą

ciała. Braki i niedobory pokarmowe mogą

przerywać cykle menstruacyjne kobiet i

przerywać cykle menstruacyjne kobiet i

powodować bezpłodność mężczyzn.

powodować bezpłodność mężczyzn.



Przeżycia psychiczne mogą spowodować

Przeżycia psychiczne mogą spowodować

zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt w żłobku

zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt w żłobku

rozluźnia więzy psychiczne z matką, powoduje

rozluźnia więzy psychiczne z matką, powoduje

ograniczenie ruchliwości dziecka. Jedna

ograniczenie ruchliwości dziecka. Jedna

opiekunka nie może zaspokoić indywidualnych

opiekunka nie może zaspokoić indywidualnych

potrzeb wszystkich dzieci. W przeciwieństwie do

potrzeb wszystkich dzieci. W przeciwieństwie do

żłobka przedszkole posiada dodatni wpływ na

żłobka przedszkole posiada dodatni wpływ na

rozwój dzieci, zapewnia partnerstwo w

rozwój dzieci, zapewnia partnerstwo w

zabawach, w grupach rówieśniczych. Podobnych

zabawach, w grupach rówieśniczych. Podobnych

kontaktów nie są w stanie zorganizować rodzice

kontaktów nie są w stanie zorganizować rodzice

dzieci wychowywanych w domu. Przedszkole

dzieci wychowywanych w domu. Przedszkole

wyrabia sprawność ruchową, koleżeńskość,

wyrabia sprawność ruchową, koleżeńskość,

rozwija intelekt, wyrównuje różnice kulturowe i

rozwija intelekt, wyrównuje różnice kulturowe i

środowiskowe.

środowiskowe.



Stymulację rozwoju zapewnia regularność

Stymulację rozwoju zapewnia regularność

posiłków, właściwa organizacja zajęć.

posiłków, właściwa organizacja zajęć.

Rozpoczęcie nauki szkolnej przypada na

Rozpoczęcie nauki szkolnej przypada na

wiek, w którym ma miejsce szybki rozwój

wiek, w którym ma miejsce szybki rozwój

motoryczności dzieci. Organizacja zajęć

motoryczności dzieci. Organizacja zajęć

szkolnych winna uwzględniać ów fakt,

szkolnych winna uwzględniać ów fakt,

bowiem ograniczenie ruchliwości w

bowiem ograniczenie ruchliwości w

pierwszych klasach powoduje szereg

pierwszych klasach powoduje szereg

ujemnych skutków – nerwowość dzieci,

ujemnych skutków – nerwowość dzieci,

zaburzenia rozwoju motorycznego, wady

zaburzenia rozwoju motorycznego, wady

postawy.

postawy.



W tym okresie dzieci powinny mieć dużą

W tym okresie dzieci powinny mieć dużą

ilość zajęć ruchowych, odpowiednio

ilość zajęć ruchowych, odpowiednio

dobrany sprzęt szkolny. Dzieci szkolne

dobrany sprzęt szkolny. Dzieci szkolne

powinny być pogrupowane w klasy bardziej

powinny być pogrupowane w klasy bardziej

na zasadach wieku biologicznego niż

na zasadach wieku biologicznego niż

chronologicznego, co warunkowałoby

chronologicznego, co warunkowałoby

względnie równoległy przebieg rozwoju

względnie równoległy przebieg rozwoju

fizycznego, motorycznego i umysłowego

fizycznego, motorycznego i umysłowego

oraz poprawiałoby stosunek jednostki w

oraz poprawiałoby stosunek jednostki w

grupie.

grupie.



Różnice w czasie dojrzewania chłopców i

Różnice w czasie dojrzewania chłopców i

dziewcząt rodzą niekiedy problemy

dziewcząt rodzą niekiedy problemy

stanowiące pewne trudności w szkołach

stanowiące pewne trudności w szkołach

koedukacyjnych. Stwierdzono, że tempo

koedukacyjnych. Stwierdzono, że tempo

wzrastania i ciężaru ciała jest u dzieci i

wzrastania i ciężaru ciała jest u dzieci i

młodzieży szkolnej mniejsze w czasie

młodzieży szkolnej mniejsze w czasie

trwania nauki niż w czasie wakacji.

trwania nauki niż w czasie wakacji.

Zjawisko to spowodowane bywa zapewne

Zjawisko to spowodowane bywa zapewne

nadmiernym niekiedy przeciążeniem

nadmiernym niekiedy przeciążeniem

umysłowym i często złą organizacją zajęć

umysłowym i często złą organizacją zajęć

szkolnych.

szkolnych.