Szereg syczący

(zębowy)

/s, z, c, /

Fonetyka i fonologia
współczesnego języka polskiego

Wykładowca: prof. Stanisław
Milewski

Opracowanie:

Magdalena Moll

Izabela Tackowiak

Spółgłoski dentalizowane

(Styczek, 1970, s.151)

Głoski te można podzielić na trzy grupy, w

zależności od miejsca ich artykulacji:



głoski przedniojęzykowo - zębowe /s, z, c, /



głoski przedniojęzykowo - dziąsłowe /š, ž, č, /



głoski środkowojęzykowe - prepalatalne /ś, ź, ć,

/

Wspólną

cechą

wymienionych

spółgłosek,

wyróżniającą je spośród innych głosek, jest

zbliżanie szczęk do siebie, na skutek czego

wychodzące

powietrze

trze

o

brzeg

środkowych siekaczy. Nie należy mylić

spółgłosek dentalizowanych z dentalnymi, czyli

zębowymi.

Klasyfikacja

(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.104)

Spółgłoski dentalizowane

Wg miejsca artykulacji:

/s, z, c, /

- przedniojęzykowo-zębowe

Wg stopnia zbliżenia narządów mowy:

/s, z/ -

szczelinowe

(trące, frykatywne,

spiranty)

/c, / -

zwarto-szczelinowe (afrykaty)

Klasyfikacja

(Rocławski, 1986, s.77 i 83)

/s/

- spółgłoska szczelinowa, przedniojęzykowo-

zębowa, bezdźwięczna, ustna, twarda, trwała

/z/

- spółgłoska szczelinowa, przedniojęzykowo-

zębowa, dźwięczna, ustna, twarda, trwała

/c/

-

spółgłoska

zwartoszczelinowa,

przedniojęzykowo-zębowa, bezdźwięczna, ustna,
twarda, nietrwała

//

-

spółgłoska

zwartoszczelinowa,

przedniojęzykowo-zębowa, bezdźwięczna, ustna,
twarda, nietrwała

Artykulacja spółgłosek /s/
i /z/

(Styczek, 1983)



Wargi są lekko rozchylone, kąciki ich cofnięte nieznacznie. Układ

ten jest modyfikowany, w zależności od samogłosek

występujących przed spółgłoskami /s/, /z/ i po nich.



Szczęki zbliżone są do siebie w ten sposób, że górne siekacze

nieznacznie zachodzą na dolne. Prawidłowość tego układu ma

duże znaczenie dla poprawnego brzmienia wymienionych głosek.



Spółgłoski szczelinowe wymawiane są w podobny sposób, różnią

się tylko dźwięcznością: /s/ jest głoską bezdźwięczną, /z/ –

dźwięczną.



Przy artykulacji głosek /s/ i /z/ przednia część grzbietu języka

unosi się do górnych siekaczy i do tej części dziąseł, która jest w

najbliższym ich sąsiedztwie, tworząc przy nich wąską szczelinę.



Czubek języka znajduje się zazwyczaj przy dolnych siekaczach.



Boki języka wznoszą się do góry i przylegają do wewnętrznej

strony górnych zębów i dziąseł, na skutek czego w linii środkowej

powstaje wąska rynienka – rowek języka. Skoncentrowany

strumień powietrza wydechowego przechodzi rynienką i

wydostaje się przez opisaną szczelinę. Uzyskany efekt syczenia

wzmocniony jest tarciem powietrza o krawędzie siekaczy.

Artykulacja głosek /c/ i //

(Styczek, 1983)



Podobnie jak przy artykulacji głosek /s/ oraz /z/: wargi są lekko rozchylone,

kąciki ich cofnięte nieznacznie. Układ ten jest modyfikowany, w zależności

od samogłosek występujących przed spółgłoskami /c/, // i po nich.



Szczęki zbliżone są do siebie w ten sposób, że górne siekacze nieznacznie

zachodzą na dolne. Prawidłowość tego układu ma duże znaczenie dla

poprawnego brzmienia wymienionych głosek.



Przy artykulacji spółgłosek zwarto-szczelinowych /c/ i // w początkowym

momencie powstaje zwarcie przodu języka z górnymi siekaczami, a dopiero

w następnym momencie tworzy się szczelina, taka sama jak przy

spółgłoskach /s/ i /z/.



Spółgłoski /c/ i // są więc jakby połączeniami spółgłosek /t/ + /s/ oraz /d/

+ /z/. Różnią się jednak brzmieniem od tych połączeń, co można stwierdzić

słuchem, porównując sylaby ce i tse. Różnica spowodowana jest tym, że

przy /c/ przejście od zwarcia do szczeliny ma charakter łagodny, podczas

gdy w czasie wymawiania głoski /t/ (a więc także w połączeniu ts) rozwarcie

ma formę wybuchu.



Podniebienie miękkie jest wzniesione i zamyka przejście do jamy

nosowej.



Wiązadła głosowe przy /s/ i /c/ są rozsunięte, przy /z/ i // są zsunięte i

drgają, nadając tym głoskom dźwięczność.

Artykulacja spółgłosek /s/
i /z/
c.d.

(Wierzchowska, 1971, s.159-160)



Przy wymawianiu spółgłosek /s/ oraz /z/ powierzchnia języka

bywa niekiedy lekko wyokrąglona, najczęściej jednak jest płaska.

Dość niewyraźnie rysuje się na niej niezbyt głęboki rowek

językowy. Masa języka leży na dnie jamy ustnej, wypełniając w

znacznym stopniu jamę gardłową, która ma objętość taką, jak

przy swobodnym oddychaniu lub nawet mniejszą. Artykulacja

języka i podniebienia jest miękkiego jest przy bezdźwięcznej

spółgłosce /s/ silniejsza niż przy dźwięcznej /z/.



Położenie warg nie jest zupełnie obojętne; przy wymawianiu /s/

oraz /z/ spłaszczają się one nieco i przylegają do zębów, zaś kąciki

ust cofają się nieco. Dolna warga odchyla się lekko ku dołowi.



Spółgłoski /s/ oraz /z/ nie występują w języku polskim przed

samogłoską /i/. Występowanie ich w wygłosie absolutnym oraz w

grupach spółgłoskowych podlega tym samym prawidłom, które

dotyczą innych spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych zwarto-

wybuchowych,

zwarto-szczelinowych

i

szczelinowych.

Przykłady: /mrus/ ale /mrozu/, /koza/ ale /kuska/, /vuzek/ ale

/vuska/.

Artykulacja głosek /c/ i //

(Wierzchowska, 1971, s.157-158)



Artykulacja głosek /c/ oraz // rozpoczyna się od zwarcia

zachodzącego na szerszej nieco przestrzeni niż przy zwarto-
wybuchowych /t/ oraz /d/.



Zwarcie to przechodzi następnie w szczelinę przedniojęzykowo-
zębową, taką samą jak przy wymawianiu spółgłosek /s/ i /z/.



Proces tworzenia się szczeliny rozpoczyna się niemal jednocześnie
z momentem zwierania się narządów mowy, tak że całkowite
zwarcie trwa krótko, ok. 0,2 – 0,3 sek.



Przejście od zwarcia do szczeliny dokonuje się raczej stopniowo.
Jest to istotny moment różniący spółgłoskę zwarto-szczelinową,
czyli afrykatę od połączenia spółgłoski zwarto-wybuchowej w
następującą po niej szczelinową.



Każdy Polak, zwłaszcza z północnych dzielnic, odróżnia doskonale
wyrazy /čy/ o wyrazu /tšy/ lub wyraz /tse/ (np. w nazwie owada) od
wyrazu /ce/ (nazwa litery).

Artykulacja głosek /c/ i //

c.d.

(Wierzchowska, 1971, s.157-158)



Przy spółgłosce bezdźwięcznej /c/ artykulacja języka i podniebienia
miękkiego jest silniejsza niż przy dźwięcznej //. Spółgłoska

bezdźwięczna trwa w związku z tym nieco dłużej niż dźwięczna.



Trwanie artykulacyjne /c/ jest nieco dłuższe niż jej trwanie
akustyczne. Spółgłoski /c/ oraz // należą do chwilowych.

Przedłużenie ich nie jest możliwe. Przy próbie ich przedłużenia
słychać tylko syk, taki jak przy /s/ (w przypadku spółgłoski /c/) lub
przy /z/ (w przypadku spółgłoski // ).



Spółgłoski /c/ i // wymawia się w języku polskim przed wszystkimi

samogłoskami z wyjątkiem /i/, np. /cay/, /co/, /cena/, /cygaro/,

/curka/,



Bezdźwięczna /c/ się nie pojawia się przed spółgłoskami dźwięcznymi
zwarto-wybuchowymi,

zwarto-szczelinowymi

i

szczelinowymi,

dźwięczna //, podobnie jak inne spółgłoski dźwięczne nie bywa nigdy

wymawiana w wygłosie absolutnym, ani w grupie spółgłoskowej
przed spółgłoską bezdźwięczną, np. /vuc/ (choć /voa/), /kśonc/ (choć

/kśena/). Spółgłoska // jest w języku polskim niezbyt częsta.

Labiogram i lingwogram
głoski /s/

(Styczek, 1983, ryc.168 i ryc.171)

Rentgenogram i
palatogram głoski /s/

(Styczek, 1970, ryc.69 i ryc.70)

Palatogramy i
lingwogramy głosek /s/
i /z/

(Wierzchowska, 1971, s.158)

Zapis literowy fonemów oraz

pola realizacyjne głosek

(Rocławski, 1983, s.210-217, 1986, s. 151-164)

/s/ → s, z

np. sama /sama/*, kózka /kuska/*

/z/ → z

np. koza /koza/*

/c/ → c, dz

np. cały /cay/*, rydz /ryc/*

// → dz

np. dzwonek /vonek/*

/s/ →[ s, s’, …]

np. [syn]*, [s’inus]

/z/ → [z, z’, …]

np. [zoba 

č *[z’ignorovać]*

/c/ → [c, c’, …]

np. [coś]*, [c’irka], [c’irrus] 

// → [’, …]

np. von]*,no’ i eń] w

wymowie krakowsko-

poznańskiej

Głoski /s,c/ występują we wszystkich pozycjach w wyrazie.
/z, /nie występują w zasadzie w wygłosie absolutnym

wyrazu.

* przykłady podane przez I.T.

Szereg syczący w
ontogenezie

(Milewski, 1997, s.79; Demel, 1998, s.65-69; Sołtys-
Chmielowicz, 1998, s.38)



Rozwijające się prawidłowo dziecko opanowuje zwykle szereg
ciszący w 3. roku życia, w 4. roku najczęściej radzi już
sobie z wymawianiem głosek [s, z, c, ], a około 4.,5. roku
w jego zasobie dźwiękowym pojawiają się głoski [š, ž, č, ].



Wg G. Demel głoski /s, c/ pojawiają się pod koniec 3. roku
życia



Głoski szeregu syczącego można zaliczyć do względnie łatwych
artykulacyjnie, gdyż z najmłodszej grupy dzieci (3;0,1-3;6,0)
71,9% potrafi wymawiać je zgodnie z wzorem ogólnym. Wśród
dzieci starszych o pół roku, już 83,8% ma dobre /s/. Średnia
opanowania /s/ dla wieku 3-4 lata wynosi 80,3%. Pięciolatki
wymawiają tę głoskę prawidłowo w ponad 90%, zaś dla dzieci
kończących 6 rok wskaźnik ten zwiększa się do 96,9%

Ogólne
dane
dotyczące
frekwencji
fonemów

(Milewski, 1997,
s.72)

Tabela

przedstawia

częstość (w %) i rangę
fonemów

w

tekstach

mówionych dzieci w wieku
przedszkolnym i w innych
odmianach polszczyzny

Frekwencja bezdźwięcznych i
dźwięcznych spółgłosek
właściwych (obstruentów)

(Milewski, 1997, s.77)

Stosunek częstości
obstruentów dźwięcznych i
bezdźwięcznych

(Milewski, 1997, s.78)

Częstość występowania
głosek trzech szeregów

(Milewski, 1997, s.79)

Frekwencja głosek szeregu
syczącego w CDS – fonem /s/

(Milewski, 2004, s.137-140)



Fonem /s/ w CDS występuje rzadziej niż w innych

odmianach polszczyzny – na liście rankingowej

występuje na 19. pozycji, podczas gdy w „dorosłych”

odmianach polszczyzny występuje na 14-15 pozycji.



Najwięcej wystąpień fonemu /s/ odnotowano w

śródgłosie (47%) i nagłosie wyrazów (34%), zaś w

wygłosie ok. 19%.



Najczęściej

obecność

fonemu

odnotowano

w

wyrazach 4- i 5-fonemowych, np.: jest, spać, suchy,

sam, sucho, skik



Najmniejszy odsetek odnotowano w wyrazach 2- i 3-

fonemowych, np. są, sa (hopsa-sa), se (sobie), so (są)

Frekwencja głosek szeregu
syczącego w CDS – fonem /z/

(Milewski, 2004, s.137-140)



Fonem /z/, podobnie jak jego bezdźwięczny

odpowiednik /s/, w tekstach CDS występował rzadziej (27

ranga) niż w innych odmianach polszczyzny



Na 23. pozycji odnotowano go w polszczyźnie

przedszkolaków, TMP i T-OMK oraz na 21. w WJP.



Najwięcej wystąpień związanych było z nagłosem

wyrazów (81,24%), przy czym ok. jedna czwarta

związana była z przedrostkiem czasownikowym z- (np.

zrobić, zjeść, zjadać)



W wygłosie pojawia się zaledwie w 29 przypadkach (np.

jest /

ć

ez/, teraz, przez, bez, raz)



Najmniej obecność fonemu /z/ była widoczna w

strukturze wyrazów 3- i 6-fonemowych



Najczęściej odnotowano fonem /z/ w strukturze wyrazów

10-fonemowych i 9-fonemowych (np. zadowolony,

rozbieramy, rozbierzemy, rozbrykany, zaśpiewamy,

pozapinamy, rozmawiamy, zabaweczki, zdejmiemy,

zaśpiewaj, rozrabiasz)

Frekwencja głosek szeregu
syczącego w CDS – fonem /c/

(Milewski, 2004, s. 153-155)



Fonemowi /c/ w tekstach CDS przypisano 25 rangę



Rzadziej występował w polszczyźnie przedszkolaków
(26 ranga) i WJP (27 ranga) oraz tekstach mówionych
dorosłych (27-28 ranga)



Najczęściej odnotowano fonem /c/ w nagłosie
(47,76%) i śródgłosie wyrazów (31,53%)



Najwyższy odsetek odnotowano w wyrazach 2-
fonemowych (np. co, co to) oraz 3-, 4- i 6-fonemowych
(np. coś, chce, nic, kic, powiedz)



Najrzadziej występował w wyrazach długich 8-10
fonemowych

Frekwencja głosek szeregu
syczącego w CDS – fonem //

(Milewski, 2004, s. 153)



Fonem // zajął na liście rankingowej 33 pozycję
(0,06%)



Frekwencja fonemu // związana jest głównie z



przysłówkiem bardzo, oraz



formami rzeczowników: jedzenie, jedzonko,



czasowników: widzieć, swędzieć, przeszkadzać, siedzieć,
dzwonić, wsadzać, wykrzykników: dzyń dzyń



Największy odsetek wystąpił w pozycji śródgłosowej
wyrazów (91,71%)

Reedukacja strony
fonetycznej

(Styczek, 1970, s. 136; Sołtys-

Chmielowicz, 2001, s.254, Demelowa, 1987, s.40)



Wadliwe artykulacje polegają na zniekształcaniu (dyslalia właściwa/
deformacja), zastępowaniu jednych głosek przez inne (paralalia/ substytucja)
lub opuszczaniu głosek (mogilalia/ elizja)



Niektóre głoski są częściej zniekształcane od innych. Przyczyny tego zjawiska
należy się doszukiwać w ich właściwościach artykulacyjnych. M.in. takimi
najtrudniejszymi głoskami są: /s, z, c, , š, ž, č, , ś, ź, ć, /.



Wadliwa wymowa głosek jest określana nazwą greckiej odpowiedniej litery z
sufiksu

tismus

lub

cissus

, np. wadliwe /s/, /z/ –

sigmatismus

, itd. Brak jest

odpowiednich terminów polskich, istnieją tylko dwa: seplenienie i reranie.
Terminy:

parasigmatismus, paralambdacismus

itp. używane są dla określenia

wady polegającej na zastępowaniu odpowiednich głosek innymi.



Wadliwą artykulację głosek dentalizowanych /s, z, c, , š, ž, č, , ś, ź, ć, /

określa się nazwą seplenienie (sygmatyzm –

sigmatismus

).



Seplenienie jest najczęściej spotykaną wadą wymowy, co świadczy o trudnej
artykulacji wymienionych głosek. Najczęściej spotykamy wadliwą realizację
głosek /š, ž, č, /, które są wymawiane jak /s, z, c, /, lub /ś, ź, ć, /

(

parasigmatismus

).



Głoski /s, z, c, / mogą być zmiękczone lub wymawiane jak /š, ž, č, /. Zdarza

się, że są opuszczone lub zastępowane przez inną głoskę, np.
/c/ →/s/, /c/ → /t/, /z/ → /d/, /č/ → /t/, /š/ → /x/

Dyslalia

(Minczakiewicz, 1987, s.89 )



Dyslalia jest wadą wymowy polegającą na
realizacji fonemów w sposób niezgodny z
ustaloną przez zwyczaj społeczny normą. Ze
względu na ilość zniekształconych głosek
(fonemów) wyróżniamy:



dyslalię jednoraką

, gdy tylko jeden fonem jest

realizowany odmiennie



dyslalię wieloraką

, gdy kilka lub kilkanaście fonemów

realizuje się niezgodnie z tradycyjną normą



dyslalię

całkowitą

(alalię

motoryczną),

gdy

realizowane są tylko elementy prozodyczne wypowiedzi
(melodia, akcent, rytm); wymowa jest niewyraźna,
bełkotliwa, niezrozumiała dla otoczenia.

Podział dyslalii

(Nowak, 1992, s.19)

Seplenienie

(Nowak, 1992, s.16)



Podobnie jak inne wady wymowy, seplenienie powstaje najczęściej w

okresie rozwoju mowy.



Przyczyną mogą być:



zmienione warunki jamy ustnej w czasie wymiany zębów,



zaburzenia słuchu fonematycznego (mownego)



zaburzenia kinestezji (czucie),



naśladownictwo



używanie przez dziecko mowy pieszczotliwej.



U sepleniących należy zwrócić szczególną uwagę na słuch. Zdaniem

Styczek (1979) obniżenie słyszalności bywa dość często spotykane u

sepleniących.



Korekcję wadliwej wymowy należy rozpocząć w miarę możliwości jak

najwcześniej. Im dłużej trwa wymowa wadliwa, tym bardziej utrwala się

i pozbycie się jej jest coraz trudniejsze. Wiek, w którym można

rozpocząć korekcję, zależy w dużym stopniu od możliwości dziecka, a

przede wszystkim od jego rozwoju umysłowego. Ćwiczenia w formie

zabawy można rozpocząć już z 4-5 letnimi dziećmi. Zajęcia nie powinny

być jednak nużące, zbyt męczące oraz nie mogą trwać zbyt długo.

Rodzaje seplenienia

(Demelowa, 1987, s.40-41; Styczek, 1970, s.156-165)



Seplenienie międzyzębowe (

sigmatismus interdentalis

)



Seplenienie boczne (

sigmatismus lateralis

)



Seplenienie wargowo-zębowe (

sigmatismus

labio-

dentalis

)



Seplenienie przyzębowe (

sigmatismus

addentalis

)



Seplenienie nosowe (

sigmatismus

nasalis

)



Seplenienie krtaniowe (

sigmatismus

laryngealis

)



Sigmatismus

stridens

Seplenienie
międzyzębowe
(sigmatismus
interdentalis)



Polega na tym, że przy wymowie głosek /s, z, c, / język wsuwa się

między zęby w linii środkowej lub bocznej, dolna szczęka jest

opuszczona, brak zwarcia zębów. Brzmienie głosek jest tępe.



Wymowa taka może dotyczyć jednego szeregu, dwóch, a nawet trzech.



Wymowa ta, zdecydowanie wadliwa, rzadko jest zauważana przez

nauczyciela. Nauczyciel zwraca uwagę na tę wymowę dopiero wtedy,

kiedy głoski /š, ž, č, / wymawiane są jak /s, z, c, /. Nie dostrzega, że

dziecko przy wymowie wsuwa język miedzy zęby.



Nasuwa się uwaga, żeby przy badaniu wzrokowo obserwować wymowę

dziecka, gdyż słuchowo możemy nie uchwycić różnicy w wymowie,

zwłaszcza głosek przedniojęzykowo – zębowych. Dotyczy to również

takich głosek, jak: /t, d, n/.



W wymowie osób sepleniących pozycja międzyzębowa języka może

występować także przy innych głoskach zębowych oraz dziąsłowych

(

multiplex interdentalis

).



Seplenienie miedzyzębowe pojawia się często u małych dzieci w

okresie wypadania mlecznych siekaczy jako zjawisko przejściowe.

Należy dbać wtedy o to, aby nie utrwaliło się i nie pozostało po

wyrośnięciu zębów stałych.

Artykulacja
międzyzębo
wa

(Styczek, 1970, s.158)

Seplenienie boczne
(sigmatismus lateralis)



Charakteryzuje się nieprzyjemnym brzmieniem zbliżonym do
bezdźwięcznego /l/ lub /l‘/.



Artykulacja polega na niesymetrycznym położeniu całego języka.
Szczelina nie tworzy się wzdłuż środkowej linii języka, lecz z boku przy
kłach lub przy zębach przedtrzonowych czy trzonowych. Wyróżnia się
seplenienie

boczne

prawostronne,

lewostronne

lub

obustronne (

sigmatismus lateralis dexter, sinister, bilateralis

)



Układ warg jest nieprawidłowy, rozchylają się one w miejscu
przechodzenia powietrza.



Wyróżnia się dwa rodzaje tej wymowy grupy spółgłosek
bocznojęzykowych:



ze zwarciem przednim; język układa się jak przy głosce l, powietrze
przepływa bokiem, prawą lub lewą stroną.



ze zwarciem tylnym; środek języka unosi się ku podniebieniu i
zwiera się z nim z jednej lub z obydwu stron. Zniekształceniu
ulegają głoski szeregów:

/s, z, c, , š, ž, č, , ś, ź, ć, /

. Czasem bywa

zniekształcony tylko jeden nich.

Artykulacja
boczna

(Styczek,1970, s.160)

Artykulacja
obustronna

(Styczek,1970, s.163)

Seplenienie wargowo-
zębowe (sigmatismus
labio-dentalis)



polega na tworzeniu się szczeliny pomiędzy

dolną wargą i krawędzią górnych siekaczy.

Układ podobny jak przy wymowie głoski /f/.

Język nie bierze udziału w artykulacji.

Seplenienie przyzębowe

(sigmatismus addentalis)



powstaje przy płaskim ułożeniu przodu języka.

Wzdłuż języka nie tworzy się rowek. Powietrze

przechodzi szerokim strumieniem. Brzmienie

głosek jest przytępione.

Seplenienie nosowe
(sigmatismus nasalis)



W zależności od stopnia przechodzenia powietrza przez nos, rozróżnia się

seplenienie nosowe częściowe lub całkowite.



Przy seplenieniu nosowym częściowym (

sigmatismus nasalis

partialis

) układ języka jest prawidłowy. Podniebienie miękkie nie jest

zupełnie opuszczone, tak że w czasie artykulacji głosek detalizowanych

powietrze wydechowe wydostaje się jednocześnie przez usta i przez nos.

Brzmienie głosek zniekształca dodatkowy nosowy szmer.



Przy seplenieniu nosowym całkowitym (

sigmatismus nasalis

totalis

) układ języka jest nieprawidłowy. Narządy mowy wytwarzają w

jamie ustnej zwarcie. Powietrze wydechowe przedostaje się do jamy

nosowej szczeliną powstała przez zbliżenia obsady języka do tylnej ściany

gardła, wytwarzając nieprzyjemny poszum nosowy. W ten sposób mogą

być wymawiane wszystkie głoski detalizowane, lub jeden czy dwa ich

szeregi.



Seplenienie nosowe spowodowane bywa często zaburzeniami w czynności

podniebienia miękkiego. Jak podaje M. Seemann, „przy tworzeniu

spirantów zamknięcie nosowo-gardłowe jest bardzo dokładne. Jego siła

jest 6-7 razy większa, niż przy artykulacji samogłoski /a/. Każda, nawet

najmniejsza

niedokładność

zamknięcia

podniebienno-gardłowego

przejawia się zaburzeniami dźwięku spirantów”.

Seplenienie krtaniowe
(sigmatismus laryngealis)



Jest formą spotykaną rzadko.



Głoski detalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w

krtani.



Pod naciskiem prądu powietrza wydechowego zamknięta głośnia

zostaje nagle rozwarta. Powietrze wydostając się przez nią,

wytwarza eksplozywny szmer.



Zwarcie krtani można usłyszeć w mowie niektórych osób z

rozszczepem podniebienia.

Sigmatismus stridens



Charakteryzowane jest w dosyć różny sposób. Dzieje się tak

prawdopodobnie dlatego, że jest to rodzaj seplenienia najmniej

odbiegający od prawidłowego brzmienia głosek dentalizowanych.



Najczęściej spotyka się twierdzenie, że

sigmatismus stridens

cechuje bardzo ostre brzmienie głosek dentalizowanych, ponieważ

– na skutek powstania głębokiego rowka na środku języka – prąd

powietrza jest zbyt silny.



Wymowę taką można usłyszeć przy artykułowaniu głosek

dentalizowanych z dużą siłą.

Przyczyny seplenienia

(Demelowa, 1987, s.41-42)



Wśród przyczyn, które mogą powodować seplenienie, wymienia
się:



nieprawidłową budowę anatomiczną narządów mowy oraz ich
niską sprawność ruchową,



upośledzony słuch,



niedostateczne różnicowanie dźwięków,



naśladowanie złych wzorców,



niektóre stany chorobowe górnych dróg oddechowych.



Niektórzy specjaliści, sądzą, że seplenienie międzyzębowe
powstaje u dzieci, które miały stale otwarte usta przy
utrudnionym oddychaniu nosem.



Ortodonci uważają, że seplenienie międzyzębowe powstaje
wtedy, gdy dziecko źle połyka, tzn. przy połykaniu wsuwa język
między zęby.



Nieprawidłowa budowa języka również przyczynia się do
seplenienia (np. język duży, gruby, krótkie wędzidełko).

Przyczyny seplenienia

c.d.

(Demelowa, 1987 s.41-42)



Pewien wpływ ma też napięcie języka: zbyt duże (język sztywny) lub

obniżone (język wiotki). Przy małej sprawności języka i warg narządy te

nie wykonują ruchów potrzebnych do wymawiania poszczególnych

głosek, np. przy artykulacji /š, ž, č, / – język, zamiast za górnymi zębami,

leży za dolnymi, wargi są rozchylone lub mocno wysunięte do przodu.



Zniekształcony zgryz i anomalie zębowe mogą także powodować

nieprawidłową artykulację. Dotyczy to takich głosek: /s, z, c, , š, ž, č, , ś,

ź, ć, /. Zjawisko to spotykamy przy tak zwanych zgryzach otwartych

częściowo lub całkowicie. Głoski te wymawiane są przeważnie

międzyzębowo. Przy tyłozgryzach (gdy żuchwa jest cofnięta) mowa

często jest zniekształcona. Dziecko wytwarza głoski poprzez wargę dolną

i górne zęby. Ubytki zębowe może zasłaniać wargami, np. przez

mocniejsze ich przyciśnięcie lub rozciągnięcie. Przy tyłozgryzach istnieje

przeważnie wysoko wysklepione podniebienie co daje nieprawidłowe

brzmienie dźwięków.



Upośledzenie słuchu odgrywa znaczną rolę w dyslalii. Ważne jest, kiedy

została obniżona słyszalność. Jeżeli w okresie kształtowania się mowy,

wtedy dziecko ma duże kłopoty z właściwym odbiorem. Wyjątkowo

trudna jest wtedy percepcja i reprodukcja głosek szczelinowych i

zwartoszczelinowych, a więc /s, z, c, / oraz /š, ž, č, /. Głoski te są zwykle

zmiękczane.

Zgryz otwarty i zmiany zgryzowe w
wyniku oddychania przez usta

(Demel, 1979, s.14-15)

Pola substytucji głosek /s/
i /z/

(Sołtys-Chmielowicz, 1998, s.39-41)

Pola substytucji głosek /c/
i //

(Sołtys-Chmielowicz, 1998, s.41-43)

Substytucje – przykłady

(Sołtys-Chmielowicz, s. 38-43)



s → ś /l’iś/ – lis, /p’eśek/ – piesek/



s → š /šank’i/ - sanki, /gešty laš/ - gęsty
las



s →ć

/ćank’i/ - sanki



z → ź /źegal/ - zegar



z → š /kašety/ - gazety



z →



/



a

ć

ońćek/ - zajączek



c → ć /ćukelk’i/ - cukierki, /ćetyna/ -
cytryna





→



/peń



elk’i/ - pędzelki

Wywoływanie głosek
szeregu syczącego

(Sołtys-

Chmielowicz, 2005, s.457-458)



Wywoływanie głosek /s, z, c, / jest trudniejsze niż wywoływanie

/š, ž, č, /



W większości przypadków zachodzi potrzeba ćwiczenia
motoryki języka, aby uzyskać płaskie położenie jego
grzbietu i symetryczny układ narządu w trakcie artykulacji



Przy międzyzębowości nie można ograniczać się do polecenia
zbliżenia siekaczy, ale trzeba likwidować jej przyczynę (np.
nauczyć prawidłowego połykania) i odpowiednia gimnastyką
uzyskać cofnięcie masy języka w głąb jamy ustnej



Czasem trzeba skorzystać z pomocy ortodonty lub laryngologa,
który przeprowadzi badanie słuchu i ewentualne leczenie



Przy substytucjach należy sprawdzić słuch fonematyczny i
przy stwierdzeniu jego niedostatków pracę rozpocząć od
wyrównywania tego deficytu

Tablice do badania słuchu
fonematycznego dla szeregu
syczącego

(Styczek, 1982, s.40-62)

Opozycja spółgłoskowa – dźwięczna : bezdźwięczna /z/ : /s/ i /ź/ : /ś/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji /f/ :
/š/ : /s/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji /š/ :
/s/ : /ś/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji /s/ : /š/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji /z/ : /ž/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji /c/ : /č/

Opozycja spółgłoskowa stopnia zbliżenia narządów mowy /s/ : /c/

Sposoby nauczania
wymowy spółgłosek

/s, z,

c, /

(Styczek, 1970, s.166)



Jeżeli spółgłoski /s, z, c, / są zastępowane

przez

/ś, ź, ć, ź/, z reguły wystarcza

polecenie przyciśnięcia mocno czubka języka

do dolnych siekaczy.



Podobna wskazówka pozwala osiągnąć dobre

rezultaty, jeżeli /s, z, c, / zastępowane są

przez spółgłoski /š, ž, č, ż/ lub przez /ŝ, z ĉ,

/, czyli dźwięki o brzmieniu podobnym

między /s, z, c, / a /š, ž, č, /, powstające

wtedy, gdy szczelina wytwarzana jest przez

sam brzeg języka (apex), a nie przez część

przednia języka (praedorsum)

Wywoływanie głoski /s/

(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.104; Sołtys-Chmielowicz,
2005, s.458)



Prawidłowe /s/ można otrzymać, przedłużając spółgłoskę /c/, jeśli
dziecko dobrze ją wymawia; zazwyczaj jednak w podobny sposób
jak /s/ zniekształcane jest /c/. Korzystne jest wtedy rozpoczynanie
reedukacji od /t/ - przedłużając nieco trwanie spółgłoski /t/
można łatwo uzyskać /c/



Wg Sołtys-Chmielowicz, przekształcanie /t/ jest sposobem na
uzyskanie głoski /s/. Głoskę /t/ należy wymawiać delikatnie i z
przedłużeniem, równocześnie zbliżając siekacze (dentalizacja) i
cofając kąciki warg (uśmiech). Otrzymujemy w ten sposób tsss.



Następnie, po kilku powtórzeniach prosimy dziecko, aby /t/ było
bardzo słabo artykułowane lub w końcu tylko pomyślane, więc cały
akcent przeniesie się na /s/. Powtarzamy potem kilkakrotnie tę
głoskę i łączymy ją z samogłoskami. Niektórym dzieciom się to nie
udaje i łatwiej im łączyć np. z st niż sa. W takim przypadku
rozpoczynamy utrwalanie od wyrazów typu sto, stoi, stopa itp.

Wywoływanie głoski /s/

(c.d)

(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.104; Sołtys-Chmielowicz,
2005, s.458)



Artykulację głoski /s/ można także otrzymać przez odpowiednią
modyfikację spółgłoski /f/. Poleca się dziecku, by w czasie
wymawiania przedłużonej spółgłoski /f/, stopniowo zbliżać zęby i
wyszczerzać je (uśmiechać się). Wargi dziecka można też rozciągać
palcami lub odciągnąć dolną wargę od górnych zębów



Można także polecić dziecku wyciągnięcie języka tak, by jego czubek
znajdował się między zębami i dmuchać na wskazujący palec
ustawiony przed ustami. Stopniowo dziecko powinno cofać język za
zęby i zbliżać dolne siekacze do górnych



Przy seplenieniu międzyzębowym do uzyskania prawidłowych głosek
dentalizowanych często wystarcza zbliżenie dolnych siekaczy do
górnych, z tym że, jak dodaje Sołtys-Chmielewicz, konieczne są przy
tym ćwiczenia, które „przyzwyczajają” język do zajmowania bardziej
tylnej pozycji, by nie była to artykulacja wymuszona.

Wywoływanie głoski /s/

(c.d)

(Sołtys-Chmielowicz, 2005, s.459)



Jeśli łącznie z międzyzębowymi /s, z, c, / występuje brak głosek /š,
ž, č, / i są one zastępowane przez zębowe, to lepiej rozpocząć pracę
od dziąsłowych, aby uzyskać choćby częściowe cofnięcie masy języka.



Niekiedy dziecko, które otrzyma polecenie zbliżenia zębów i
wymówienia /s/, natychmiast opuszcza żuchwę i realizuje głoskę
międzyzębowo. Można wtedy włożyć dziecku poprzecznie zapałkę
między siekacze i polecić wypowiedzenie głoski /s/ tak, by zapałka nie
wypadła. Dziecko uświadomi sobie, że można wymówić tę głoskę, nie
wkładając języka między zęby.



Przy artykulacjach bocznych można użyć buteleczki – podczas
wymawiania przedłużonego /s/ przesuwamy otwór buteleczki wzdłuż
warg dziecka. Ustalamy w ten sposób miejsce wychodzenia powietrza
(słychać głośniejszy szum). Jeśli nie jest ono zlokalizowane na środku,
zaczynamy od dmuchania do buteleczki umieszczonej przed
środkowymi siekaczami i stopniowo przekształcamy to dmuchanie w
sss.

Utrwalanie głoski

(Sołtys-Chmielowicz, 2005, s.459)



Przez połączenie z samogłoską uzyskujemy sylaby:

sa se so su sy asa isy yso as es os us is ys.



Sylaby te wprowadzamy do takich wyrazów jak:

sanki, samochód, samolot, sałata, sok, sosna, ser,
sekunda, synek, kasa, osa, kosa, nosek, las, kwas,
autobus.



Staramy się też, by głoska znalazła się w grupie
spółgłoskowej: kostka, masło, miska.



Głoska /s/ musi być dobrze utrwalona, gdyż
jest ona podstawą całego szeregu
zębowego!

Ćwiczenia

(Demel, 1998, s.66)

sa, so, se, su, sy
sala, sałata, sanki, samolot, samochód, sandały, sarna, sobota, sok, soda, sople, sowa,

ser, seler, sukienka, surowy, suchy, sól, syrop, synek;
suchy ser, surowy seler
masa, kasa, klasa, pasek, piasek, basen, fasola, osa, kosa, włosy, wąsy, mięso, las,

nos,
strome schody, stary stół, sklep sportowy, smaczna sałata, sypki piasek

ZAGADKI:
Jaka to głowa, duża lub mała, z zielonych liści składa się cała?
Jest biała, siedzi w tubie. Zęby czyścić nią lubię.

NIE SKRZECZ, SROKO (Czesław Janczarski)
Sroka
roznosi plotki
po całym lesie
Lecz nikt nie słucha sroki,
kiedy tak drze się.
Słuchamy pieśni sosen,
płynie szeroko.
Ty jej także posłuchaj
i nie skrzecz,
sroko!

Wywoływanie głoski /z/

(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.112; Styczek, 1970,
s.166)



Wadliwe artykulacje głoski /z/ maja taki sam charakter jak
spółgłoski /s/



Głoskę /z/ uzyskuje się wymawiając /s/ z udziałem więzadeł
głosowych,



Podobnie jak inne spółgłoski dźwięczne, /z/ może być
wymawiane bezdźwięcznie. W takich wypadkach uczy się
dziecko rozróżniania słuchem głosek /s/ i /z/ oraz wytwarzania
głosek dźwięcznych.



U dzieci, które nie mają tendencji do ubezdźwięczniania
spółgłosek dźwięcznych, /z/ pojawia się spontanicznie po
opanowaniu artykulacji /s/.



W razie trudności spółgłoskę /z/ można wywołać przedłużając
wymowę // (po uprzednim uzyskaniu // )

Ćwiczenia

(Demel, 1998, s.67-68)

Za, zo, ze, zu, zy
Zabawa, zamek, zabawki, zakład, zachód, zapałki, zakładka, zegar, zebra,

zęby
Waza, wazon, gazeta, koza, wozy, muzyka, lizak, język, złoto, zły, zlew
Zachód słońca, zapalona zapałka, zepsuty zegar, zabytkowy zamek

ZAGADKA
Stoją przy drogach
na długich nogach
wcale nie ptaki
Nauczyć mogą,
jak jeździć drogą,
drogowe…..

TROLEJBUS (J. Małek)
Trolejbus – pojazd wszystkim znany
to jest autobus – uwiązany
jak nasz Azorek, na mocnym drucie,
aby przypadkiem z miasta nie uciekł.

Wywoływanie głoski /c/

(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.117; Styczek, 1970,
s.166)



Spółgłoska /c/ ulega tym samym zniekształceniom, co spółgłoska /s/



Wymowę /c/ można łatwo uzyskać przez modyfikację spółgłoski /t/,
wytwarzanej w tym samym miejscu, czyli przy górnych siekaczach.
Należy wymawiać /t/ przedłużone z cofniętymi jednocześnie kącikami
warg i zbliżonymi zębami.



Zwarcie, które jest zasadniczą cechą artykulacji /t/ występuje także w
początkowej fazie głoski /c/. Przy /t/ rozwarcie następuje w formie
eksplozji, podczas gdy przy /c/ odbywa się stopniowo i przechodzi w
szczelinę.



Głoska /t/ wymawiana mocno, przeciągle i z dentalizacją, przekształca
się w /c/



Nowo uzyskanego dźwięku początkowo nie należy nazywać spółgłoską
/c/, aby uniknąć niepotrzebnych, przeszkadzających dziecku skojarzeń
z poprzednią, wadliwą artykulacją, lecz mówi się o „długim” /t/

Ćwiczenia

(Demel, 1998, s.69)

Ca, co, ce, cu, cy
Cały, cukierek, cebula, cegła, cela, cena, cement, celofan, cyrk, cytryna
Taca, placek, ocet, kocyk, owoce, plecak, plecy, ręce, ulica, tablica, kotwica
Plac, pałac, noc, koc, piec, palec, widelec, zając, stacja, lekcja, klocki
Cytrynowy cukierek, lekcja tańca, mocny ocet, pracowite ręce
Celinka ceruje koc. Na tacy są owoce. Chłopiec ma latawiec.

ZAGADKA
W każdej mieszka klasie
Czarne ma oblicze,
Na niej często piszę,
Rysuję lub liczę.

ZEGAR
Idzie zegar cyku-cyku
Nie ustaje dniem i nocą
Czas odmierza równiuteńko.

-

Na co? Po co?

-

Na co? Po co?

Żebyś w porę wstał z łóżeczka
Zjadł śniadanie bez pośpiechu,
I nie pędził tak do szkoły
Aż zabraknie ci oddechu.

Wywoływanie głoski //

(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.121; Styczek, 1970,
s.166)



Spółgłoska // ulega tym samym zniekształceniom, co spółgłoska /s/



Prawidłowa artykulacja spółgłoski // pojawia się na ogół po

uprzednim uzyskaniu spółgłoski /c/



Jeśli osoba nie ma trudności w rozróżnianiu dźwięczności głosek,

łatwo uzyskać //, wymawiając /c/ z udziałem więzadeł głosowych.

Wyniki są natychmiastowe.



W przeciwnym razie należy wyjaśnić różnicę między obiema

głoskami – położenie dłoni na krtani logopedy umożliwia

ćwiczącemu odczuwanie wibracji więzadeł głosowych przy

artykulacji głosek dźwięcznych, konieczne są też ćwiczenia słuchu

fonematycznego, polegające na uczeniu odróżniania obu głosek.



Głoskę ćwiczy się następnie w sylabach z obustronnym

sąsiedztwem samogłosek, co ułatwia wytwarzanie drgań wiązadeł

głosowych w czasie artykulacji.



Można też uzyskać // wymawiając /d/ przedłużone, z cofniętymi

kącikami warg i ze zbliżonymi do siebie siekaczami.

Ćwiczenia

(Demel, 1998, s.70)

Dza, dzo, dze, dzu, dzy
Sadzawka, sadze, rodzynki, koledzy, kukurydza, rydze, pędzel, dzbanek,

dzwonek, dzwonić, bardzo
Dzbanek kukurydzy, cudze pieniądze
Na podłodze leży pędzel. Koledzy poszli nad sadzawkę. Dzwonek dzwoni na

lekcję. Dzieci jedzą rodzynki.

ZAGADKA
Choć ma ucho – nie słyszy
Choć ma dziobek - nie dziobie
Ale możesz z niego
Mleka nalać sobie.

ZIMA (W. Badalska)
Jadą, pędzą sanki,
Powożą bałwanki.
W sankach siedzi Zima,
Dzwonki w rękach trzyma.
Gdy poruszy dłonią,
Dzwonki głośno dzwonią.

Utrwalanie szeregu /s, z, c, /

- ćwiczenia

(Demel, 1998, s.70)

Na ulicy stoi stary samochód.
Celinka ma niebieska sukienkę.
W misce jest sałata.
Na półce stają zabawki.
Jacek wraca ze sklepu.
Zosia ogląda zachód słońca.
Chłopiec stoi przy samochodzie.

DZWONEK
- Kaziu, co najbardziej lubisz w szkole?
- Nie powiem, choćby mnie smażyli w smole.
- No powiedz, nie będzie w tym żadnej niedyskrecji.
- Dobrze. Powiem. Dzwonek! Po ostatniej lekcji.

Bibliografia

1.

Antos D., Demel G., Styczek I., 1978, Jak usuwać seplenienie i inne wady

wymowy, Warszawa, WSiP

2.

Benni T., 1959, Fonetyka opisowa języka polskiego, Wrocław, 24

3.

Demel G., 1979, Wady wymowy - profilaktyka i korekcja, Warszawa

4.

Demelowa G., 1987, Elementy logopedii, Warszawa

5.

Demel G., 1996, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa,

WSiP

6.

Kaczmarek L., 1977, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin, WL

7.

Milewski S., 1997, Frekwencja fonemów w tekstach mówionych dzieci w wieku

przedszkolnym, Logopedia 24, s. 67-83

8.

Minczakiewicz E., 1987, Logopedia – wybrane zagadnienia z materiałami do

ćwiczeń, Kraków, Wyd. Nauk. WSP, 89

9.

Nowak J.E., 1992, Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz, Wydawnictwo

Uczelniane WSP

10.

Rocławski B., 1986, Zarys fonologii, fonetyki, fonotaktyki i fonostatystyki

współczesnego języka polskiego, Gdańsk, Wydawnictwo Uczelniane UG

11.

Rocławski B., 1983, Podstawy wiedzy o języku polskim dla pedagogów i

logopedów szkolnych, Gdańsk, Wyd. UG

Bibliografia c.d.

12.

Sołtys - Chmielowicz A., 1998, Wymowa dzieci przedszkolnych,

UMCS, Lublin

13.

Sołtys - Chmielowicz A., 2001, Problemy substytucji i elizji w

zaburzeniach mowy, [w:] Zaburzenia mowy, ser. Mowa. Teoria-

Praktyka. T.1, red. S. Grabias, Lublin, Wydawnictwo UMCS, 254-260

14.

Sołtys - Chmielowicz A., 2005, Zaburzenia artykulacji [w:] Podstawy

neurologopedii – podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, E.

Szeląg, G. Jastrzębowska, Opole, Wydawnictwo UO, 421-477

15.

Styczek I., 1970, Zarys logopedii, Warszawa, PWN, 151-161, 166-

169

16.

Styczek I., 1982, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego

(komentarz i tablice), Warszawa, WSiP

17.

Styczek I., 1983 Logopedia, Warszawa, PWN

18.

Wierzchowska B., 1971, Wymowa polska, Warszawa, PZWS

19.

Logopedia – Pytania i Odpowiedzi, 2003, red. T. Gałkowski i G.

Jastrzębowska, Opole