Szereg syczący s, z, c, dz
Głoski „s”, „z”, „c”, „dz” zaliczane są do szeregu głosek syczących. Są to spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe. Należą do jednego z trzech szeregów głosek dentalizowanych (s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź). Zaburzenie związanie z nieprawidłową artykulacją głosek s, z, c, dz powszechnie uznawane jest jako sygmatyzm czyli seplenienie. Wada ta nie ustępuje samoistnie stąd tak wiele nie leczonych osób cierpi na nią. (G. Demel, 1996, s. 32)
Cechy artykulacji charakterystyczne dla głosek syczących (s, z, c, dz) to: (E. Komornicka, 1999 s.4)
a) pozycja lub ruch części artykulacyjnej, przedniej części języka przy:
końcu języka wzniesionym do górnych siekaczy, lecz ich nie dotykającym – wymowa apikalna,
końcu języka opuszczonym do dolnych siekaczy przy wysklepiającej się przedniej części języka do podniebienia – wymowa dorsalna,
b) znaczne rozszerzenie masy języka przy słabym kontakcie bocznym języka tzn. brzegów języka z górnymi lub dolnymi zębami trzonowymi.
Nieprawidłowości artykulacji głosek s, z, c, dz
Najczęstsze wady wymowy głosek „s”, „z”, „c”, „dz” to przede wszystkim:
Parasygmatyzm - zastępowanie tego szeregu głosek przez inne głoski ( z szeregu szumiącego i ciszącego jak i również najczęściej spotykaną głoską jest t i d), np. dziecko zamiast sowa mówi „śowa” lub „szowa, zamiast „sanki” mówi „tanki”.(E. M. Minczakiewicz, 1999, s. 81)
Mogisygmatyzm - polega na opuszczaniu głoski (tzw.: elizje) jest to forma rzadko spotykana (np. – mok, zamiast smok), jeżeli utrzymuje się to z czasem przechodzi w zniekształcenie głoski. (E.M. Minczakiewicz, 1999, s. 81)
Zniekształcanie głosek poprzez zmianę jednego lub kilku elementów artykulacji tych głosek czyli: (E. Komornicka, 1999 s.5)
a) nieprawidłowe zwarcie zębowe np.:
wymowa międzyzębowa - język wsunięty między siekacze lub między zęby trzonowe. W wymowie osób sepleniących międzyzębowa pozycja języka może pojawiać się również przy artykulacji innych głosek zębowych, takich jak: t, d, n. Wymowa międzyzębowa pojawia się wówczas gdy dziecko zaczyna wymawiać głoski s, z, c, dz tzn. ok. 3 – 4 roku życia (wcześniej je zmiękczało),
wymowa zębowo-wargowa – następuje zwarcie dolnej wargi z górnymi siekaczami,
b) brak przepływu skoncentrowanego strumienia powietrza przez jamę ustną w środkowej płaszczyźnie języka np.:
seplenienie boczne - artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka lecz w częściach bocznych, „jest to niezwykła zamiana głoski s na ś, ale głoska ta jest wyraźnie zniekształcona”.
wymowa przyzębowa - powietrze przepływa po całej płaszczyźnie języka.
Zniekształcenia te wiążą się zazwyczaj z nieprawidłowym położeniem języka.
c) nieprawidłowe funkcjonowanie podniebienia miękkiego umożliwiające przepływ powietrza przez jamę nosową np.
seplenienie nosowe ( układ języka jest prawidłowy, podniebienie miękkie nie jest zupełnie opuszczone, co powoduje, że w czasie artykulacji głosek powietrze wydychane jednocześnie wydostaje się przez nos i usta. Przyczynami seplenienia nosowego mogą być:
- zmiany zapalne w jamie nosowej,
- zapalenie ucha środkowego (u dzieci),
- mowa bezdźwięczna (głoski przedniojęzykowo zębowe dźwięczne (z i dz) mogą być ubezdźwięczniane. Dziecko zamiast zamek mówi „samek”, zamiast dzwonek mówi „cwonek”.
Przyczyny nieprawidłowej wymowy głosek s, z, c, dz:
(E. Komornicka, 1999 s.4)
wady słuchu,
zaburzenia słuchu fonematycznego,
organiczne uszkodzenia w jamie gardłowo-nosowej,
uszkodzenia anatomiczne i funkcjonalne języka i warg, mięśnie języka są zbyt słabo, lub zbyt mocno napięte,
uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego,
anomalnie szczek i zgryzu,
roszczep podniebienia
wrodzona nieprawidłowość języka (język jest zbyt duży, gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe),
dziedziczność,
naśladowanie nieprawidłowych wzorców otoczenia,
zaburzenia kinetyczno-kinestetyczne,
zaburzenia emocjonalne,
zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi,
zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem oraz ssanie palca.
Objawy nieprawidłowej realizacji głosek s, z, c, dz można zaobserwować w poszczególnych etapach rozwoju dziecka. (H. Nartowska, 1980 s. 83)
Głoski s, z, c, dz powinny pojawić się w 3 roku życia dziecka, co prawda mogą ulegać zmiękczaniu, ale jest to zgodne z normą rozwojową. Natomiast u dziecka 4 letniego głoski s, z, c, dz powinny już brzmieć twardo i być wymawiane niemal z zamkniętymi zębami. Mogą pojawić się już głoski sz, ż, cz, dż, ale ich wymowa jako s, z, c, dz oraz wymowa głoski r jako l w tym okresie jest jeszcze zgodna z normą. Dziecko na tym etapie rozwoju powinno mieć wykształcone ruchy końca języka unoszącego się ku górze, które są niezbędne w prawidłowej wymowie głosek s, z, c, dz.
Istotą jest obserwacja dziecka. Jeżeli zauważymy, że u dziecka nie pojawiają się głoski s, z, c, dz, są one opuszczane lub są źle realizowane przez 4 latka jest to sygnał do podjęcia terapii logopedycznej.
Terapia wady wymowy głosek s, z, c, dz :
Etap
Terapie rozpoczynamy od usprawniania narządów artykulacyjnych dziecka. Musi to być w pełnym tego słowa znaczeniu gimnastyka usprawniająca motorykę narządów mownych. (G. Demel, 1996 s.20)
przykładowe ćwiczenia warg
rozchylanie warg jak w uśmiechu – wargi płaskie, przylegające do zębów, zęby widoczne,
zamknięte zęby i rozciąganie warg, aby zęby były widoczne,
półuśmiech – odciąganie na przemian kącików ust.
wypychanie policzków – raz prawy, raz lewy
zabawa „Śmieszne minki”, dopieramy dzieci w pary i stawiamy przed lustrem, zadaniem jednego dziecka jest zrobienie śmiesznej minki, zaś drugiego naśladowanie kolegi, następuje zmiana.
Źródło: Własne.
b) przykładowe ćwiczenia języka
utrzymanie języka w miejscu artykulacji głoski l,
przeliczenie wszystkich ząbków ruchem języka,
rozchylone usta i opieranie czubka języka o górne zęby,
ułożenie języka za górnymi zębami, cofanie języka w głąb jamy ustnej,
Źródło: I. Styczek „Logopedia” PWN Warszawa 1979.
Źródło: J. Falana-Kozłowska „Minimum gimnastyczne dla szeregów: sz, ż, cz, dź, s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź i r – poradnik dla logopedów nauczycieli i rodziców, Wydawnictwo Apex.
Powyższe ćwiczenia podane schematycznie w formie ścisłej, można też prowadzić w formie zabawowej, za pomocą różnych wierszyków, lub zadaniowej „Czy potrafisz” (np. próbujemy smak zupy, ssiemy cukierka, oblizujemy się jak miś po zjedzeniu miodu). (G. Demel, 1996 s. 20)
Ważne jest aby ćwiczenia języka, warg czy nawet żuchwy, które można też zastosować odbywały się przed lustrem, tak aby dziecko widziało swoje ruchy narządów artykulacyjnych.
Etap
Przechodzimy do ćwiczeń oddechowych.
Przykładowe ćwiczenia oddechowe wg. Ireny Styczek:
- wykonujemy wdech z jednoczesnym szybkim wzniesieniem rąk do boku, a wydech w powolnym przesuwaniem rąk do przodu, aż do zupełnego ich skrzyżowania,
- położyć dłonie na karku, przy wdechu przesunąć łokcie silnie do tyłu, przy wydechu łokcie powoli wracają do przodu, aż do ich zetknięcia się,
- wykonać 3 wydechy, dmuchając na skrawek papieru, odchylenie papieru powinno być przez cały czas jednakowe.
Źródło: I. Styczek „Logopedia” PWN Warszawa 1979 s. 188-189.
H. Mystkowska proponuje m.in.:
- puszczanie baniek,
- zdmuchiwanie kawałka papieru z gładkiej lub chropowatej powierzchni,
- dmuchanie na zawierzone na nitce krążki lub kulki waty
Źródło: G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996 s. 22).
Fot. Ewa Wronowska
Etap
Wywoływanie głosek szeregu syczącego.
W szeregu głosek syczących ważny przy korygowaniu wymowy tych głosek jest: (E. Komornicka, 1999, s.4)
Sposób artykulacji:
– umożliwiający przedłużanie wymowy głosek (s, z) – są to głoski trwałe
- Uniemożliwiający przedłużanie wymowy głosek c, dz – są to głoski chwilowe i przedłużanie ich zmienia
C -> s
Dz -> z
Udział wiązadeł głosowych:
- głoski z, dz – dźwięczne są wymawiane ze słabszym napięciem mięśni narządów artykulacyjnych,
- głoski s, c – bezdźwięczne są wymawiane z mocniejszym napięciem mięśni narządów artykulacyjnych.
Zanim przystąpimy do typowych ćwiczeń wywołujących głoski z, s, c, dz prowadzący zajęcia powinien pokazać dziecku układ narządów artykulacyjnych przed lustrem, następnie dziecko powinno podjąć próbę wymowy głosek s, z, c, dz w obecności nauczyciela przed lustrem, pomocne mogą okazać się obrazki przedstawiające układ buzi podczas wymowy głosek.
Sposoby nauczania wymowy spółgłosek s, z, c, dz
(Styczek, 1970, s.166)
Jeżeli spółgłoski /s, z, c, dz/ są zastępowane przez /ś, ź, ć, ź/, z reguły wystarcza polecenie przyciśnięcia mocno czubka języka do dolnych siekaczy.
Podobna wskazówka pozwala osiągnąć dobre rezultaty, jeżeli /s, z, c, dz/ zastępowane są przez spółgłoski /sz, ż, cz, dż/ lub przez /ś, ź, ć, dź/, czyli dźwięki o brzmieniu podobnym między /s, z, c, dz/ a /sz, rz, cz, dż/, powstające wtedy, gdy szczelina wytwarzana jest przez sam brzeg języka (apex), a nie przez część przednią języka (praedorsum).
Wywoływanie głoski /s/ (Antos, Demel, Styczek, 1978, s.104; Sołtys-Chmielowicz, 2005, s.458 - 459)
Prawidłowe /s/ można otrzymać, przedłużając spółgłoskę /c/, jeśli dziecko dobrze ją wymawia; zazwyczaj jednak w podobny sposób jak /s/ zniekształcane jest /c/. Korzystne jest wtedy rozpoczynanie reedukacji od /t/ - przedłużając nieco trwanie spółgłoski /t/ można łatwo uzyskać /c/.
Wg Sołtys-Chmielowicz, przekształcanie /t/ jest sposobem na uzyskanie głoski /s/. Głoskę /t/ należy wymawiać delikatnie i z przedłużeniem, równocześnie zbliżając siekacze (dentalizacja) i cofając kąciki warg (uśmiech). Otrzymujemy w ten sposób tsss.
Następnie, po kilku powtórzeniach prosimy dziecko, aby /t/ było bardzo słabo artykułowane lub w końcu tylko pomyślane, więc cały akcent przeniesie się na /s/. Powtarzamy potem kilkakrotnie tę głoskę i łączymy ją z samogłoskami. Niektórym dzieciom się to nie udaje i łatwiej im łączyć np. z st niż sa. W takim przypadku rozpoczynamy utrwalanie od wyrazów typu sto, stoi, stopa itp.
Artykulację głoski /s/ można także otrzymać przez odpowiednią modyfikację spółgłoski /f/. Poleca się dziecku, by w czasie wymawiania przedłużonej spółgłoski /f/, stopniowo zbliżać zęby i wyszczerzać je (uśmiechać się). Wargi dziecka można też rozciągać palcami lub odciągnąć dolną wargę od górnych zębów.
Można także polecić dziecku wyciągnięcie języka tak, by jego czubek znajdował się między zębami i dmuchać na wskazujący palec ustawiony przed ustami. Stopniowo dziecko powinno cofać język za zęby i zbliżać dolne siekacze do górnych.
Przy seplenieniu międzyzębowym do uzyskania prawidłowych głosek dentalizowanych często wystarcza zbliżenie dolnych siekaczy do górnych, z tym że, jak dodaje Sołtys-Chmielewicz, konieczne są przy tym ćwiczenia, które „przyzwyczajają” język do zajmowania bardziej tylnej pozycji, by nie była to artykulacja wymuszona.
Jeśli łącznie z międzyzębowymi /s, z, c, dz/ występuje brak głosek /sz, rz, cz, dż/ i są one zastępowane przez zębowe, to lepiej rozpocząć pracę od dziąsłowych, aby uzyskać choćby częściowe cofnięcie masy języka.
Niekiedy dziecko, które otrzyma polecenie zbliżenia zębów i wymówienia /s/, natychmiast opuszcza żuchwę i realizuje głoskę międzyzębowo. Można wtedy włożyć dziecku poprzecznie zapałkę między siekacze i polecić wypowiedzenie głoski /s/ tak, by zapałka nie wypadła. Dziecko uświadomi sobie, że można wymówić tę głoskę, nie wkładając języka między zęby.
Przy artykulacjach bocznych można użyć buteleczki – podczas wymawiania przedłużonego /s/ przesuwamy otwór buteleczki wzdłuż warg dziecka. Ustalamy w ten sposób miejsce wychodzenia powietrza (słychać głośniejszy szum). Jeśli nie jest ono zlokalizowane na środku, zaczynamy od dmuchania do buteleczki umieszczonej przed środkowymi siekaczami i stopniowo przekształcamy to dmuchanie w sss.
Wywoływanie głoski /z/
(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.112; Styczek, 1970, s.166)
Wadliwe artykulacje głoski /z/ maja taki sam charakter jak spółgłoski /s/
Głoskę /z/ uzyskuje się wymawiając /s/ z udziałem więzadeł głosowych,
Podobnie jak inne spółgłoski dźwięczne, /z/ może być wymawiane bezdźwięcznie. W takich wypadkach uczy się dziecko rozróżniania słuchem głosek /s/ i /z/ oraz wytwarzania głosek dźwięcznych.
U dzieci, które nie mają tendencji do ubezdźwięczniania spółgłosek dźwięcznych, /z/ pojawia się spontanicznie po opanowaniu artykulacji /s/.
W razie trudności spółgłoskę /z/ można wywołać przedłużając wymowę /dz/ (po uprzednim uzyskaniu /dz/ ).
Wywoływanie głoski /c/
(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.117; Styczek, 1970, s.166)
Spółgłoska /c/ ulega tym samym zniekształceniom, co spółgłoska /s/
Wymowę /c/ można łatwo uzyskać przez modyfikację spółgłoski /t/, wytwarzanej w tym samym miejscu, czyli przy górnych siekaczach. Należy wymawiać /t/ przedłużone z cofniętymi jednocześnie kącikami warg i zbliżonymi zębami.
Zwarcie, które jest zasadniczą cechą artykulacji /t/ występuje także w początkowej fazie głoski /c/. Przy /t/ rozwarcie następuje w formie eksplozji, podczas gdy przy /c/ odbywa się stopniowo i przechodzi w szczelinę.
Głoska /t/ wymawiana mocno, przeciągle i z dentalizacją, przekształca się w /c/.
Nowo uzyskanego dźwięku początkowo nie należy nazywać spółgłoską /c/, aby uniknąć niepotrzebnych, przeszkadzających dziecku skojarzeń z poprzednią, wadliwą artykulacją, lecz mówi się o „długim” /t/.
Wywoływanie głoski /dz/
(Antos, Demel, Styczek, 1978, s.121; Styczek, 1970, s.166)
Spółgłoska /dz/ ulega tym samym zniekształceniom, co spółgłoska /s/.
Prawidłowa artykulacja spółgłoski /dz/ pojawia się na ogół po uprzednim uzyskaniu spółgłoski /c/.
Jeśli osoba nie ma trudności w rozróżnianiu dźwięczności głosek, łatwo uzyskać /dz/, wymawiając /c/ z udziałem więzadeł głosowych. Wyniki są natychmiastowe.
W przeciwnym razie należy wyjaśnić różnicę między obiema głoskami – położenie dłoni na krtani logopedy umożliwia ćwiczącemu odczuwanie wibracji więzadeł głosowych przy artykulacji głosek dźwięcznych, konieczne są też ćwiczenia słuchu fonematycznego, polegające na uczeniu odróżniania obu głosek.
Głoskę ćwiczy się następnie w sylabach z obustronnym sąsiedztwem samogłosek, co ułatwia wytwarzanie drgań wiązadeł głosowych w czasie artykulacji.
Można też uzyskać /dz/ wymawiając /d/ przedłużone, z cofniętymi kącikami warg i ze zbliżonymi do siebie siekaczami.
IV Etap
Utrwalanie głosek s, z, c, dz
Po każdej wywołanej głosce następuje etap utrwalania głosek. Głoska /s/ musi być dobrze utrwalona, gdyż jest ona podstawą całego szeregu zębowego!
Powinniśmy wykonać:
Ćwiczenia artykulacyjne np.:
- wymówienie głoski np. /s, z /z przedłużeniem,
- wymówienie głosek s, z, c, dz w izolacji.
Źródło I. Styczek „Logopedia” PWN Warszawa 1979.
Ćwiczenia rytmizujące np.:
Dzieci maszerują w kole przy muzyce akompaniamentu, gdy muzyka milknie dzieci wyklaskują określony rytm przez nauczyciela.
Źródło: G. Demel, 1996, s. 23.
zabawa „Pociąg” – zabieramy dziecko w podróż dookoła „świata”. Wyznaczamy przystanki na których dziecko musi wypowiedzieć dane sylaby np. sa, so, se, su, sy.
Źródło: Red. H. Kruk, Praca w ogródkach przedszkolnych, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1975, s. 118.
Ćwiczenia słuchu fonematycznego np.:
Źródło: G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996, s.23-26.
Wydzielenie spółgłoski nagłosowej przez przedłużenie nagłosu np. ssanki, zzamki. Wydzielając spółgłoski należy wymawiać je bez „oparcia” tzn. nie mówić sy, zy ani zet, bo dziecko wtedy słyszy dwa dźwięki. Przedstawiamy dzieciom obrazki zaczynające się na głoskę /s/. Np. sala, sałata, sanki, samolot, samochód, sandały, sarna, sobota, sok, soda, sople, sowa, ser, seler, sukienka, sól, syrop, synek, ser, seler.
Źródło: G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996, s.66)
Następie wykonujemy ćwiczenia w śródgłosie i wygłosie.
Np. masa, kasa, klasa, pasek, piasek, basen, fasola, osa, kosa, włosy, wąsy, mięso, las, nos.
Źródło: G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996, s.66)
Po przećwiczeniu głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie prezentujemy zestaw ćwiczeń mieszanych (nagłos, śródgłos, wygłos).
Źródło: I. Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego (komentarz i tablice), Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s.40
Można tu zastosować rozsypankę obrazkową, aby dzieci mogły wyszukiwać obrazki, w których występuje poszukiwana spółgłoska w nagłosie, śródgłosie i wygłosie.
Wyodrębnienie z toku mowy wyrazów, w wyrazach sylaby, w sylabach głoski, a także uchwycenie kolejności głosek w wyrazie. Dziecko musi też odróżnić poszczególne głoski.
Wyróżnienie wyrazów w zdaniu. Ile wyrazów, tyle ustawiamy klocków. Przy wyróżnianiu wyrazów w zdaniu posługujemy się zdaniami prostymi, unikamy przyimków i spójników. W dalszej nauce stosujemy zdania bardziej rozbudowane.
Wydzielenie sylab w wyrazach. Początkowo punktem wyjścia jest rysunek. Rysunki łatwe ilustrujące wyrazy dwusylabowe. Wystukiwanie sylab w wyrazach. Nazywanie obrazków – nauczycielka podaje pierwszą sylabę, dziecko kończy. Dziecko zaczyna – nauczycielka kończy. Rzucanie piłeczki do dziecka w wypowiedzeniem pierwszej sylaby – dziecko kończy.
Dzielenie na sylaby łatwych imion, wyszukiwanie imion 2,3 sylabowych. Dzielenie należy przeprowadzić w zwolnionym tempie. Unikać wyrazów 1 sylabowych. Rozpoznanie określonych sylab wśród innych sylab.
Wyszukiwanie przedmiotów, zabawek, których nazwy rozpoczynają się na daną spółgłoskę np.: smok, samochód, zamek, dzwonek.
Wydzielenie głosek w łatwych wyrazach. Wydzielenie głosek w imionach dzieci np.: S-t-e-f-e-k. Głoskowanie imion przez nauczyciela, dzieci odgadują wypowiedziane imię. Głoskowanie innych wyrazów.
Wydzielanie spółgłosek wygłoskowanego wyrazu np. las
Wydzielenie grup spółgłoskowych o trudnej budowie np. sta
Różnicowanie wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską. Różnica tej głoski powoduje zmianę znaczenia wyrazu. U młodszych dzieci pomocne będą obrazki, nauczyciel powtarza każdy wyraz, natomiast dziecka zadaniem jest wychwycenie odpowiedniej głoski, która wprowadza różnicę w wyrazach. Np.:
koza – kosa
siedzi – sieci
kasa – kasza
sale – szale
tacka – taczka
kos – kosz
Źródło: G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996, s.26.
Dla starszych dzieci można wykorzystać karty pracy, a których uczeń wstawia głoskę np. „s” w odpowiednie miejsca tak, aby powstały wyrazy, następnie odczytuje je na głos.
Źródło: A. Balejko „Jak pokonać seplenienie – uczymy się wymawiać głoskę sz, s”, wydawnictwo Logopedyczne, Białystok 2000.
Ćwiczenia usprawniające funkcje wzrokowe
- układanie szlaczków z kółek i kwadratów. Uczestnik otrzymuje zestaw kolorowych figur płaskich, dziecko ma za zadanie – wykorzystując otrzymane figury – ułożyć sekwencje identyczną do sekwencji nauczyciela, następnie ułożyć wg własnego pomysłu budowę (może być pałac).
Źródło: A. Balejko „Jak pokonać seplenienie – uczymy się wymawiać głoskę sz, s”, wydawnictwo Logopedyczne, Białystok 2000.
- obrazki paradoksalne np.:
Źródło M. Dembińska-Wola, „Zabawy logopedyczne”, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1999.
- rebusy logopedyczne
- puzzle – układanie całości obrazka pociętego na 4 części
Źródło: A. Balejko „Jak pokonać seplenienie – uczymy się wymawiać głoskę sz, s”, wydawnictwo Logopedyczne, Białystok 2000.
- memory wyrazowe
Fot. Ewa Wronowska
Bibliografia:
A. Balejko, Jak pokonać seplenienie – uczymy się wymawiać głoskę sz s, Wydawnictwo Logopedyczne, Białystok 2000.
E. M. Minczakiewicz, Logopedia - mowa rozwój zaburzenia terapia, Wydawnictwo AP, Kraków, 1997.
G. Demel, Elementy logopedii, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1987.
G. Demel, „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1996.
H. Nartowska, Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1980.
E. Komornicka, Uczymy się poprawnie mówić s z c dz – poradnik logopedyczny z ćwiczeniami, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1999.
D. Antos, G. Demel, I. Styczek, Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1978.
A. Sołtys - Chmielowicz, Zaburzenia artykulacji, Zaburzenia artykulacji [W:] (red:) T. Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska, Podstawy neurologopedii – podręcznik akademicki, Wydawnictwo UO, Opole, 2005.
M. Dembińska-Wola, Zabawy logopedyczne, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne ,Warszawa 1999.
I. Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego (komentarz i tablice), Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1982.
Red. H. Kruk, Praca w ogródkach przedszkolnych, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1975, s. 118.
I. Styczek, Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979.
J. Falana-Kozłowska, Minimum gimnastyczne dla szeregów: sz, ż, cz, dź, s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź i r – poradnik dla logopedów nauczycieli i rodziców, Wydawnictwo Apex.
Wyszukiwarka