Organizacja pracy z uczniem

ze specjalnymi potrzebami

edukacyjnymi

Dziecko niewidome i słabo

widzące

I Definicje

I Definicje

Ze względów edukacyjnych możemy w
środowisku szkolnym wyróżnić w grupę
dzieci niewidomych i słabo
widzących.
Dokonując takiego podziału bierzemy
pod uwagę:

– ostrość wzroku ucznia po maksymalnej

korekcie optycznej;

– jego funkcjonowanie wzrokowe, czyli

umiejętność wykonywania czynności z
wykorzystaniem wzroku.

Za uczniów niewidomych uznaje się tych
uczniów, którzy zupełnie nie widzą lub
ich ostrość wzroku nie przekracza
1/20 normalnej ostrości widzenia przy
zastosowaniu szkieł korekcyjnych albo
gdy

ich

pole

widzenia

jest

ograniczone do przestrzeni zawartej
w 20%.

Do grupy uczniów słabo widzących
zalicza się tych, których ostrość widzenia
po korekcie optycznej sięga 0,3 pełnej
ostrości.
Uczniowie słabo widzący – z uwagi na
zaburzenia rodzaju widzenia – mają
zróżnicowane kłopoty i trudności.
Jest to bardzo niejednorodna grupa.

Możliwości wzrokowe

Cz

yn

ni

ki

z

ew

nę

tr

zn

e

Wyposażenie i dyspozycje indywidualne

Po

zn

an

ie

In

te

gr

ac

ja

s

en

so

ry

cz

na

Pe

rc

ep

cj

a

Ce

ch

y

ps

yc

hi

cz

ne

Pole widzenia

Motoryka

Funkcje mózgowe

Recepcja światła i barwy

Ostrość

B

a

rw

a

C

za

s

K

o

n

tr

a

st

P

rz

e

st

rz

e

ń

O

św

ie

tl

e

n

ie

Ce

ch

y

fiz

yc

zn

e

Model funkcjonowania

Model funkcjonowania

wzrokowego

wzrokowego

Anne L. Corn

Anne L. Corn

Do celów edukacyjnych uczniowie ci
otrzymują z publicznej poradni
psychologiczno-pedagogicznej orzeczenie
o potrzebie kształcenia specjalnego,
gdyż wymagają stosowania specjalnych
form, metod i specjalnej organizacji
pracy.

II

II

Następstwa funkcjonalne

Następstwa funkcjonalne

uszkodzenia narządu

uszkodzenia narządu

wzroku

wzroku

Schorzenia układu wzrokowego wpływają
na ograniczenia i trudności w percepcji
wzrokowej osób słabo widzących.

Do następstw funkcjonalnych należą:

Obniżenie ostrości wzroku

.

Prawidłowa ostrość wzroku pozwala na
widzenie bardzo małych przedmiotów.
Osoby

z

obniżoną

ostrością

mają

zmniejszoną

zdolność

spostrzegania

szczegółów,

nie

widzą

obiektów

o

określonej wielkości z odległości, z jakiej
widzi oko pełnosprawne.

Ubytki w polu widzenia.

Mogą dotyczyć centralnego (mroczek
centralny)

lub

obwodowego

pola

widzenia. 

Ubytki w obwodowym polu widzenia mogą
mieć róż-ne formy, np.: zawężające się pole
widzenia, aż po widzenie lunetowe lub
widzenie połowiczne, polega-jące na braku
połowy widzenia, np. po lewej lub prawej
stronie.

Występują także ubytki mieszane, (mroczki
występują w różnych obszarach pola
widzenia).

Zaburzenie

wrażliwości

na

światło.

Może

przyjąć

formę

olśnień

spowodowanych

np.

przez

gładkie,

błyszczące powierzchnie odbijające światło
lub światłowstrętu (osobie przeszkadza
zbyt duża ilość światła), albo formę
światłolubności – zapotrzebowanie
na dodatkowe źródło światła.

Obniżenie

wrażliwości

na

kontrast.

Polega na tym, że osoba dla lepszego
widzenia potrzebuje dużego kontrastu
pomiędzy figurą, tekstem, a tłem.

Ślepota zmierzchowa.

Jest to zaburzenie widzenia o zmierzchu,
nazywane też kurzą ślepotą.

Zaburzenie adaptacji do światła i
ciemności.

Jest to

zaburzenie widzenia do zmiennych

warunków

oświetleniowych

.

Czas

potrzebny do zaadaptowania się oka do
nowych warunków – z jasnego w ciemne
(z

nasłonecznionego dworu do ciemnego

pomiesz-czenia) jest stosunkowo długi i
może trwać do pięciu minut.

Zaburzenie spostrzegania głębi

Zmienność widzenia

Zaburzenie widzenia barw

Dwojenie

Ból

Męczliwość

Łzawienie 

Zniekształcenie obrazu

Oczopląs

III

III

„Krok po kroku

„Krok po kroku

do

do

szkoły”

szkoły”

1. Rozmowa, wywiad z Rodzicami.

2. Analiza dokumentacji ucznia (opinie,

orzeczenie do kształcenia specjalnego,
informacje medyczne).

3. Spotkanie z uczniem – obserwacja w

środowisku rówieśniczym (w miarę
możliwości).

4. Decyzja zespołu do spraw integracji w

danej szkole o przyjęciu ucznia. Głos
decydujący ma przyszły wychowawca i
pedagog wspierający.

5. Diagnoza wstępna, kompleksowa (we

wrześniu).

Podjęcie

współpracy

z

Polskim Związkiem Niewidomych i
Słabowidzących,

lekarzem

okulistą,

rehabilitantem wzroku.

6. Szkolenie Rady Pedagogicznej (w celu

przybliżenia

specyfiki

niepełnosprawności) przez pracowników
(tyflopedagogów) z PZN lub CPP z
Działu

Dziecka

Niewidomego

i

Słabowidzącego.

(Ważne jest zaplanowanie i ustalenie terminu

tak, aby pracownicy tych instytucji włączyli
nasze szkolenia w plan pracy danego roku
szkolnego.)

7. Zorganizowanie dla dzieci zestawu

podręczników

w

brajlu

lub

powiększonym drukiem – zgłoszenie do
Kuratorium

zapotrzebowania,

wypożyczenie w uzyskanie
aktualnych informacji w PZN lub w
Ośrodkach Specjalnych (np. Poznań,
Bydgoszcz).

8. Oprzyrządowanie – przy udziale

Rodziców (– kontakt PFRON i
PZN). Śledzenie bieżących projektów dla
tej grupy niepełnosprawności –
np. Tyflografika, Adaptacja.

9. Zadania specjalisty w szkole –

tyflopedagoga:

–

realizacja

godzin

rewalidacyjnych

(usprawnianie widzenia, nauka brajla,
orientacja w przestrzeni);

– współpraca z nauczycielem przedmiotu;

– modyfikacja programu ucznia ze względu

na dysfunkcję wzroku;

– planowanie IPET – zwłaszcza przy

wydłużonym etapie edukacyjnym;

–

monitorowanie

funkcjonowania

wzrokowego

ucznia

w

warunkach

szkolnych;

– pośredniczenie pomiędzy służbą zdrowia,

oświatą a domem rodzinnym.

Coraz częstszym staje się fakt nauki
dziecka

słabo

widzącego

lub

niewidomego w szkole ogólno-dostępnej.
By ten czas był dla niego źródłem
satysfakcji, komfortu psychicznego i
samo-realizacji, należy spełnić kilka
warunków:

1. Dokonać adaptacji miejsca pracy

ucznia.

2.

Zapewnić

uczniowi

odpowiednie

oprzyrządowanie i wyposażenie we
właściwe pomoce i materiały.

3.

Zapewnić

specjalistyczną

opiekę

pedagogiczną.

1. Adaptacja miejsca pracy.

Dokonując

modyfikacji

szkolnego

środowiska,

aby

uwzględnić

potrzeby

ucznia słabo widzącego i niewi-domego,
powinniśmy

rozpocząć

działania

od

prostych technicznie zmian w zakresie:

– odpowiedniego oświetlenia,

– kontrastu kolorystycznego,

–

wielkości wykorzystywanych pomocy

dydaktycznych,

– zorganizowania przestrzeni,

Oświetlenie

Pamiętajmy, że światło słoneczne jest
najbardziej

naturalnym

rodzajem

oświetlenia.

Najkorzystniejszym

typem

oświetlenia

sztucznego

jest

światło

mieszane:

jarzeniowe do ogólnego oświetlenia klasy,
korytarza

czy

innego

pomieszczenia

szkolnego, a dodatkowo światło żarowe do
pracy z bliska.

Dodatkowa

lampa

powinna

być

zaopatrzona w ru-chome ramię, a obudowa
żarówki osłaniać ją całą, by żarówka nie
wystawała

poza

obudowę.

Lampkę

ustawiamy po przeciwnej stronie w
stosunku do ręki pracującej dziecka; do
czytania źródło światła powinno być
umieszczone po tej stronie, po której
uczeń ma lepsze oko. W tym miejscu
należy zwrócić uwagę na zjawisko olśnień
rażącym

światłem,

najczęściej

spowodowane odbiciem promieni od
błyszczących blatów ławek, parkietu,
luster, szyb w meblach lub oknach.

IV

IV

Adaptacja klasy i szkoły

Adaptacja klasy i szkoły

pod kątem

pod kątem

potrzeb i możliwości

potrzeb i możliwości

ucznia

ucznia

z dysfunkcją wzroku

z dysfunkcją wzroku

(Ośrodek Szkolno – Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży

Słabowidzącej

w Lublinie)

By tego uniknąć powinniśmy pamiętać o
zabez-pieczeniu

w

klasie

możliwości

zasłaniania okien. Pamiętać również należy
o potrzebach ucznia słabo-widzącego ze
światłowstrętem. Ławkę dla takiego ucznia
ustawiamy tyłem do okna i z dala od niego.

Kontrast

Na terenie szkoły należałoby wprowadzić
oznaczenie

pierwszego

i

ostatniego

stopnia schodów jaskrawą farbą lub taśmą
odblaskową, kontrastującą z kolorem
posadzki. Dla bezpieczeństwa ucznia
niewidomego ostrzeżenie o zbliżających
się schodach wykonujemy z paska o
wyczuwalnej fakturze. Krawędzie drzwi,
szafek, parapety, włączniki światła też
oznaczamy jaskrawym kolorem. Listwy
przypodłogowe

oraz

framugi

drzwi

pomalujmy kolorem kontrastującym z
podłogą i ścianami.

Duże powierzchnie malujemy matowymi
farbami o mocnych, czystych kolorach.
Zadbajmy o to, by tablica była duża,
czarna lub ciemnozielona, matowa, gładka
i dobrze oświetlona, a kreda miękka –
biała albo żółta. Blaty powinny mieć
matowe

powierzchnie

lub

matowe

podkładki, najlepiej jednobarwne. Również
jednobarwna, bez wzorów, powinna być
wykładzina dywanowa, która stanowi
niezbędny

element

wyposażenia

sali

lekcyjnej zwłaszcza w klasach nauczania
zintegrowanego.           

Wielkość 

Nauczyciel winien sprawdzić, z jakiej
odległości oraz jakiej wielkości litery i
przedmioty

uczeń

widzi

najlepiej

i

pozwalać

mu

na

podchodzenie

do

oglądanych obiektów, by ułatwić ich
poznanie. Przedmioty o zbyt dużych
rozmiarach

starajmy

się

zastępować

modelami.

Przestrzeń

W klasie stoliki i krzesła ustawmy w taki
sposób, by powstała wyraźnie określona
ścieżka komunika-cyjna. Będzie to z
korzyścią zarówno dla uczniów słabo
widzących lub niewidomych, jak i dla
uczniów pełnosprawnych. Ważne jest, by
nauczyciel zwracał uwagę uczniów na
potrzebę zachowania ładu w sali lekcyjnej,
na dostawianie krzesełek do stolika,
wieszanie plecaków lub umieszczanie ich
w odpo-wiednich miejscach

O ewentualnych zmianach w urządzeniu
klasy zawsze należy poinformować ucznia
z dysfunkcją wzroku. Dobrze jest przyjąć
zasadę, by drzwi do klasy pozostawiać albo
zamknięte, albo całkowicie otwarte.

W pierwszych dniach roku szkolnego
warto

przeprowadzić

dla

wszystkich

uczniów lekcję orientacji. Dzięki temu
uczeń słabo widzący lub niewidomy będzie
umiał zlokalizować i dojść np. do WC,
jadalni, świetlicy, szatni, sekretariatu.

W miarę możliwości nauczyciel powinien
poświęcić temu dodatkowy czas, bądź
zasugerować rodzicom, by o to zadbali.
Dzięki temu dziecko poczuje się w nowym
otoczeniu bezpiecznie i niezależnie. W
klasie należy pomóc uczniowi w nabyciu
orientacji

w

usta-wieniu

mebli,

umiejscowieniu

stanowisk

pracy

ulubionych kolegów, biurka nauczyciela.

Jeśli uczeń jest niewidomy, postarajmy się
o

oznaczenia

dotykowe,

najlepiej

wypukłe, na szafki, półki ucznia, półki z
określonymi pomocami, kartami pracy,
przyborami. Można je oznaczyć podpisami
brajlowskimi.

Oznaczenia

i

podpisy

powinny być tak umieszczone, żeby
dziecko mogło do nich swobodnie sięgnąć
ręką. Od początku kładźmy nacisk na
porządkowanie przez ucznia swoich rzeczy
na półce.

Stałość w ustawieniu sprzętów jest
również istotna w przypadku ucznia
słabo widzącego. Z myślą o nim umieśćmy,
najlepiej na poziomie oczu, duże napisy
z

informacjami

dotyczącymi

rozmieszczenia pomocy. Litery powinny
być duże, drukowane, na matowym,
kontrastowym tle.

Pamiętajmy o kontrastowym zestawianiu
pomocy - wpłynie to na poprawę
widoczności. Pomoce kilkuelementowe,
drobne starajmy się umieszczać w
pojemnikach,

najlepiej

zamykanych.

Dobrym pomysłem może być również
wykończenie kilku ławek (niekoniecznie
tylko

dla

niewidomego

lub

słabo

widzącego)

specjalną

listwą

przymocowaną dookoła całego blatu, by
tworzyła

nieco

podwyższony

brzeg.

Zapobiegnie to zsuwaniu się z blatu stolika
przypadkowo

potrąconych

rzeczy,

a

uczniowi zaoszczędzi kłopotu.

Przy

ewentualnym

zakupie

nowego

sprzętu postarajmy się zaopatrzyć salę
lekcyjną w ławki z ru-chomym blatem.
Dają one możliwość ustawienia blatu pod
różnym kątem. Dzięki temu uczeń słabo
widzący może regulować odległość np. do
czytanego tekstu, tak, by zachować
prawidłową postawę ciała.

2. Odpowiednie
oprzyrządowanie
i wyposażenie ucznia we
właściwe
pomoce i materiały.

Ucznia powinien korzystać z pomocy
optycznych na zajęciach szkolnych Jeżeli
dziecko nie korzystało z porad
instruktora widzenia, należy zainicjować
ten kontakt (PZN), głównie w celu
dobrania odpowiedniej pomocy optycznej
oraz

dokonania

funkcjonalnej

oceny

widzenia i ewentualnego uczestnictwa
w zajęciach z rehabilitacji wzroku.

Uczniowi ze szkoły masowej przysługują
dodatkowe godziny rewalidacyjne, w
ramach których mogą być prowadzone:

– usprawnianie widzenia,

– orientacja przestrzenna,

– nauka pisma punktowego.

Rodzaje pomocy optycznych

– lupa (powiększenie od kilku do

kilkunastu);

– powiększalnik TV (powiększenia obrazu

nawet do 64 razy; może być używany do
czytania,

pisania,

rysowania,

kolorowania, oglądania zdjęć, map i
rysunków);  

– luneta lub lornetka (do obserwacji z

daleka w pomieszczeniu – np. tablicy i do
spostrzegania obiektów w terenie)

– okulary z filtrem (podwyższające

kontrast)

Przybory i urządzenia do pisania

brajlem

– maszyna brajlowska (elektroniczna lub

zwykła),

– piórnik brajlowski,
– kostka do nauki brajla,
– alfabet brajla w foliogramie,
– papier brajlowski,
– tabliczka i dłutko brajlowskie,
–

komputer

z

oprogramowaniem

i

oprzyrządowaniem

dla

osób

niewidomych i słabo widzących,

–

pomoce

szkolne

z

oznaczeniami

brajlowskimi (kubarytmy, mapa, globus,
linijka, ekierka)

Podręczniki

Podręczniki wydane w wersji brajlowskiej
lub

drukiem

powiększonym

można

pożyczać

w

bibliotekach

Polskiego

Związku Niewidomych, szkołach dla słabo
widzących i niewidomych lub zamawiać
ich wydrukowanie w Centralnym Zakładzie
Wydawnictw

i

Nagrań

PZN

(ul.

Konwiktorska 9, Warszawa).

Ministerstwo Edukacji Narodowej do roku
2008 zlecało wydawanie bezpłatnych
podręczników dla uczniów z dysfunkcją
wzroku w brajlu i powiększonym druku.
Spośród wielu tytułów zatwierdzonych do
użytku szkolnego przez MEN, do adaptacji
w brajlu i powiększonym druku dla
każdego

poziomu

nauczania

i

poszczególnych

przedmiotów

zatwierdzano zwykle jeden podręcznik.
Podręczniki otrzymały wszystkie ośrodki
szkolno-wychowawcze dla niewidomych i
słabo widzących, niektóre kuratoria,
Biblioteka Centralna PZN.

Podręczniki są wypożyczane uczniom na
czas nauki - okres 10 miesięcy. Została też
uruchomiona

strona

internetowa

http://www1.men.gov.pl/caecus

na której

udostępniono do pobrania dla uczniów
niewidomych

adaptacje

podręczników

szkolnych

(lub

ich

pierwszych

części/rozdziałów) kształcenia ogólnego
przeznaczonych

do

klasy

I

szkoły

podstawowej i I klasy gimnazjum,
opracowanych zgodnie z nową podstawą
programową.

Dyrektorzy ośrodków specjalnych, szkół
integra-cyjnych i ogólnodostępnych, w
których uczą się uczniowie z problemami
wzroku

mogą

pobrać

for-mularz

i

oświadczenie, wypełnić go i przesłać pod
adres:

Ministerstwo Edukacji Narodowej,
Departament Zwiększania Szans Edukacyjnych,
Aleja J. Ch. Szucha 25,

00-0918 Warszawa

z dopiskiem "Podręczniki dla uczniów
niewidomych" oraz na adres e-mail:

[e-mail]

Przybory do pisania i czytania słabo
widzących

– zeszyty z pogrubioną linią (PZN).
Indywidualnie trzeba dobrać odpowiedni
przyrząd do pisania. Może nim być
cienkopis,

flamaster

z

pogrubioną

końcówką.

– skoroszyty z notatkami (kartki z notatkami
ucznia, który pisze duże litery i cyfry – bo
tylko takie widzi...),

– stoliki z ruchomymi blatami,

– podstawka do książek oraz tzw.
„okienko” do czytania (prostokąt ciemnego
kartonu z wyciętym otworem, odsłaniający
tylko jedną linijkę tekstu).

– „książka mówiona” (tzn. nagrany audio
tekst literacki), którą zwykle można
wypożyczyć w kilku bibliotekach w danym
mieście lub bibliotece PZN,

– dyktafon (do wykorzystywania zwłaszcza
na lekcjach języka obcego),

3.

Specjalistyczna

opieka

pedagogiczna.

Pracujący

w

klasie

integracyjnej

nauczyciel powinien znać metody pracy z
uczniami z dysfunkcją wzroku i tak
planować zajęcia dla uczniów pełno- i
niepełnosprawnych, by realizowane treści
były takie same, natomiast metody
dostosowane do możliwości uczniów słabo
widzących i niewidomych.

Wskazane jest utrzymywanie stałego
kontaktu

z

PZN

oraz

lekarzem

opiekującym się uczniem (przez Rodziców
dziecka)

V Jak pomóc uczniom słabo

V Jak pomóc uczniom słabo

widzącym

widzącym

i niewidomym w

i niewidomym w

szkole masowej –

szkole masowej –

wskazówki

wskazówki

dla nauczyciela

dla nauczyciela

1. Uczeń słabo widzący i niewidomy

powinien dokładnie poznać klasę, szkołę i
jej najbliższe otoczenie.

2. Uczeń słabo widzący powinien mieć

dobrane pomoce optyczne i nieoptyczne
zależnie

od

swoich

indywidualnych

potrzeb.

3.

Miejsce

pracy

dziecka

należy

dostosować

do

jego

potrzeb:

odpowiednie oświetlenie, blisko tablicy i
blisko nauczyciela. Ważnym czynnikiem
na stanowisku pracy jest kontrast. O
kontraście warto pamiętać malując sale,
korytarze, drzwi itp. Przy wyborze
miejsca warto skorzystać z uwag i
sugestii samego ucznia.

4. Powierzchnie, na których pracuje uczeń

słabo

widzący

nie

powinny

być

błyszczące i gładkie.

5. Warto zapoznać kolegów i koleżanki z

klasy z problemami wzroku uczniów
słabo widzących i niewidomych, tworząc
atmosferę życzliwości, zrozumienia i
wzajemnej pomocy, a jednocześnie
stwarzającej możliwość jak największej
samodzielności.

6. Podręczniki dla ucznia słabo widzącego

powinny

zawierać

powiększoną

czcionkę, dla ucznia niewidomego – w
brajlu.

7. Pomoce dydaktyczne uczeń słabo

widzący i niewidomy powinien dostać do
„obejrzenia” z bliska, z możliwością
wzięcia do rąk.

8. Dobierając zeszyty i przybory do pisania

należy

uwzględnić

indywidualne

możliwości i potrzeby ucznia i korzystać
z jego sugestii.

9. Nie należy przywiązywać większej wagi

do kaligrafii ucznia słabo widzącego.
Bardziej należy zwracać uwagę na
wysiłek włożony w pisanie.

10. Notatki prowadzone w czasie lekcji

przez samego ucznia należy ograniczyć
do niezbędnych syntetycznych zapisów.

11. Stosować alfabet ucznia powiększony

do wielkości 2 cm.

12. Stosować ćwiczenia z matematyki i

języka polskiego powiększone 1,5 raza.

13. Polecenia lub tematy na sprawdzianie i

inne teksty dawać napisane na kartkach
czarnym flamastrem.

14. Zaopatrzyć dziecko słabo widzące w

tabliczkę, na której będzie próbował
rozwiązywać zadania, które inne dzieci
akurat rozwiązują na tablicy.

15. Przy zadawaniu prac pisemnych na

lekcji lub do domu należy wziąć pod
uwagę wolniejsze tempo pracy ucznia
słabo widzącego.

16. Stworzyć możliwość pisania prac

domowych

i

sprawdzianów

na

komputerze (dotyczy to zwłaszcza
dłuższych prac pisemnych).

17. Zwłaszcza w klasach starszych warto

umożliwić korzystanie z dyktafonu,
kaset

z

nagranymi

lekturami

i

komputera.

18. Umożliwić nagrywanie dłuższych

tekstów z podręcznika, aby uczeń mógł
je przesłuchiwać.

19. Warto zapewnić pomoc rodziców lub

kolegów przy czytaniu materiału do
opanowania

z

poszczególnych

przedmiotów.

20. W przypadku ucznia niewidomego

dodatkowo należy pamiętać o kilku
wskazówkach:

 Wchodząc do pomieszczenia, w którym

znajduje się uczeń niewidomy trzeba
zasygnalizować swoją obecność, a
opuszczając je - uprzedzić, że się
odchodzi.

 Nie należy dotykać osoby niewidomej

bez

wcześniejszego

słownego

uprzedzenia.

 W kontaktach słownych z osobą

niewidomą nie trzeba mówić głośniej,
niż do innych osób.

 Uczeń niewidomy powinien uczyć się
samodzielności. Gdy sobie nie radzi -
trzeba zapytać czy i jakiej pomocy
oczekuje.

 W towarzystwie osób niewidomych
można swobodnie używać słów typu
popatrz, widzisz, proszę spojrzeć,
zobacz. Zwroty te na ogół są odbierane
pozytywnie. Osoba niewidoma używa
takiego samego języka, jak widzący.

 Przy określaniu kierunków można
używać zwrotów na prawo, na lewo,
niżej, wyżej, nad, pod, jak również
określać je przy pomocy kierunków świata.

 W trakcie posiłku można podpowiedzieć
uczniowi niewidomemu, co znajduje się na
talerzu posługując się tarczą zegara (np.
kotlet jest na godzinie siódmej, surówka
na godzinie dwunastej itp.)

21. Podkreślanie mocnych stron ucznia
oraz rozwijanie jego indywidualnych
zainteresowań i zdolności.

Literatura

1. Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi

potrzebami edukacyjnymi? Przewodnik, Warszawa
2010, MEN

2. Materiały szkoleniowe przygotowane przez

Dyrekcję i pracowników Specjalnego Ośrodka
Szkolno - Wychowawczego Nr 1 w Bydgoszczy na
szkolenie dla nauczycieli pracujących z dziećmi
słabo widzącymi i niewidomymi w szkole masowej,
który odbył się w dniach 8 - 10.12.2006 roku w
Bydgoszczy.

3. http://www.cmppp.edu.pl/node/19820 18.04.2010
4. http:// www.oko.info.pl
5. http://www.pzn.org.pl/porady/73-informacje-o-

podrecznikach-szkolnych.html 18.04.2010

6. http://www.adaptacje.uw.edu.pl/ 18.04.2010