Literatura dziecięca

wykład 1

dr Małgorzata Chrobak

Instytut Filologii Polskiej

UP w Krakowie

Problematyka wykładu:



ustalenia terminologiczne: literatura dla dzieci

czy literatura dziecięca?; koncepcja literatury

„osobnej” (czwarta); poetyka tekstów dla

dzieci, sytuacja komunikacyjna, gatunki, obiegi;



specyfika kontaktu dziecka z książką;



folklor dziecięcy (podkultura dziecięca) –

koncepcja Wielkiej Zabawy;



Intersemiotyczna natura tekstu dziecięcego

(słowo – obraz – gest);



funkcje i kategorie literatury dziecięcej;



dydaktyczna, ludyczna, „terapeutyczna”
koncepcja literatury dziecięcej.

Pojęcie „literatura dla dzieci i

młodzieży”

• Zostało wprowadzone w XIX w., kiedy ukształtował

się rodzaj twórczości specjalnie przeznaczony dla
dzieci i dorastającej młodzieży. Oznacza utwory,
które miały za zadanie uczyć i wychowywać
czytelnika.

• Ich autorami byli przede wszystkim pedagodzy,

guwernantki, dlatego nie przywiązywali oni zbytniej
wagi do wartości ludycznych czy artystycznych.

• Najwyżej cenionymi gatunkami były wówczas bajki i

bajeczki wierszowane, powiastki, wiersze z morałem,
„powieści z tezą”.

• W latach 70. XX w. Jerzy Cieślikowski odrzucił

wąskie oraz anachroniczne określenie „dla dzieci i

młodzieży”, jako nieprzystające do rzeczywistej

literatury czytanej przez młodych odbiorców.

W zamian wystąpił z

pojęciem literatury „osobnej”. Wprowadził

ponadto inny ważny termin „literatura czwarta”.

• Koncepcja literatury dziecięcej (Ryszard

Waksmund).

• Odrębnie traktuje się literaturę młodzieżową

(dla młodzieży).

Współczesne teorie literatury

dziecięcej

utwory

„przeadresowane”

z literatury ogólnej

utwory

dla dzieci

i młodzieży

adaptacje

literatury dla dorosłych

twórczość ludowa

(ustna)

Rzeczywista literatura dla dzieci i młodzieży obejmuje kilka nurtów:

Literatura „osobna”

• oznacza literaturę adresowaną do i

czytaną przez dzieci, która rządzi się
własną poetyką, ma własne gatunki,
sytuację komunikacyjną, obiegi,
wydawnictwa, nagrody; charakteryzuje się
specyficzną formą edytorską, znaczącą
rolą ilustracji.

Kategorie wewnętrzne utworów,

stanowiące

o „osobności” literatury dziecięcej:

• Dydaktyzm
• Fantastyka (konwencja literacka)
• Przygoda (wątek, motyw)
• Bohater rówieśniczy
• Humor

• Należy zwrócić uwagę na zróżnicowaną semantykę

zwrotów: „literatura dla dzieci” i „literatura dziecięca”.

Pierwszy z nich sugeruje intencjonalność i nachylenie

ku specyficznemu odbiorcy („dla”); drugi przenosi

punkt ciężkości ku kategoriom literackości i walorom

estetycznym.

• Kwestię tę w odniesieniu do poezji omówił Ryszard

Waksmund, określając skrótowo oba te zjawiska

terminami: „intencja” (wobec poezji dla dzieci) i

„kreacja” (wobec poezji dziecięcej).

z

a: R. Waksmund, Od literatury dla dzieci do literatury

dziecięcej, Wrocław 2000.

Specyfika kontaktu czytelnika

dziecięcego z książką

• istnienie dorosłego „pośrednika”, który zapoznaje

dziecko z książką,

• synkretyzm oddziaływania edycji książki (książka jest

początkowo zabawką),

• drogi inicjacji czytelniczej, których efektem ma być

powstanie potrzeby obcowania z literaturą,

• Specyficzna forma edytorska oraz funkcja takich

edycji.

za: J. Papuzińska Inicjacje literackie. Problemy

pierwszych kontaktów dziecka z książką, Warszawa

1981.

Specyficzna forma edytorska i typograficzna

„Pośrednik”

• jego istnienie powoduje, że utwór literacki zanim

trafi do dziecka podlega interpretacji (np.
głosowej),

• od profesjonalizmu „pośrednika” zależy jakość

przeżycia utworu literackiego,

• wybór określonego tytułu również wynika z

preferencji osoby pośredniczącej.

Synkretyzm

• książka dla dzieci ma charakter

intersemiotyczny
(jest dziełem pisarza, grafika i edytora),

• książka przejmuje cechy zabawki,
• poprzez zabawę, naśladownictwo dorosłych,

książka przekształca się w narzędzie służące,
np. do wchodzenia w rolę dorosłego (dziecko
bawi się w dorosłego, udaje, że czyta).

Książki-zabawki

Książki- rozkładanki (ang. pop ups)

Książka alternatywna (do

słuchania)

Książka obrazkowa – tekst i ilustracja stanowią całość

Drogi inicjacji czytelniczej

• osoby z kręgu rodziny i najbliższego otoczenia

dziecka,

• nauczyciel przedszkolny,
• bibliotekarz i nauczyciel szkolny,
• obieg rówieśniczy,
• obieg związany z instytucjami kultury.

Podkultura (folklor) dziecięcy

• gry i zabawy, taniec, piosenki, wiersze dziecięce,

rymowanki, rysunki, teatrzyki, „skrętacze języka”,

„niby-wyrazy”, opowiadania – czyli różnego typu

spontaniczne, ekspresywne i twórcze zachowania

dziecka – należą do literatury „osobnej” i

przygotowują dziecko do kontaktów z rzeczywistą

literaturą.

za: J. Cieślikowski, Wielka zabawa (folklor dziecięcy,

wyobraźnia dziecięca, wiersze dla dzieci), Wrocław
1985

Słowo – Obraz – Gest

• J. Cieślikowski zwrócił uwagę na

intersemiotyczną naturę tekstów
(utworów) dla dzieci, która wynika ze
skłonności do opanowywania typowych
umiejętności, zachowań poprzez ekspresje
różnego rodzaju sztuk: śpiewu, tańca,
mówienia, malowania. Dlatego tak chętnie
dziecko „przedłuża” kontakt z utworem
literackim „grając nim”.

Wiekowe grupy czytelnicze

• wczesne dzieciństwo (do 3 roku życia) – okres

inicjacji czytelniczej z dominacją książek-zabawek i

książek obrazkowych;

• wiek przedszkolny (od 3 do 6/7 lat)– z przewagą

baśni magicznej oraz rymowanej i zrytmizowanej

poezji;

• młodszy wiek szkolny – stopniowe przechodzenie

od fantastyki do utworów realistycznych oraz

od poezji ku prozie.

Funkcje literatury dziecięcej:

• Dydaktyczna
• Poznawcza
• Wychowawcza
• Ludyczna
• Estetyczna
• Aktywizująca
• „Terapeutyczna”