Budowa wiedzy

społecznej człowieka

Schemat = struktura umysłowa
reprezentująca wiedzę i doświadczenia
dotyczące jakiegoś obiektu lub klasy
obiektów;

Schematy = pamięć semantyczna
(wiedza ogólna np. na czym polega
egzamin)

Egzemplarze schematów = pamięć
epizodyczna (wspomnienia, np. jak
przebiegał ostatni egzamin z psychologii
społecznej)

Główne rodzaje schematów:

•Schematy osób i typów osób
•Skrypty
•Schematy cech ludzkich

1. Schematy osób i typów osób

reprezentacje konkretnych osób (np. L.
Wałęsa)
reprezentacje grup społecznych

Stereotyp to uogólniona reprezentacja grupy
osób wyodrębnionej z uwagi na jakąś łatwo
zauważalną cechę określającą społeczną tożsamość
członków danej grupy (np. płeć, narodowość,
wiek).
Ten rodzaj schematu jest zwykle nadmiernie
uproszczony, silnie wysycony wartościowaniem,
niepodatny na zmiany pod wpływem nowych
informacji i nadogólny - towarzyszy mu ukryte
założenie, że wszyscy członkowie grupy (czyli
"egzemplarze" schematu) są tacy sami.
Schemat roli społecznej to zbiór oczekiwań co
do zachowań odpowiednich czy typowych dla
osoby zajmującej jakąś pozycję społeczną, np.
zawodową (schemat nauczyciela lub lekarza), albo
rodzinną (matka, syn).

Cztery typy (schematy) kobiet (Noseworthy
i Lott, 1984)

O

BIEKT

P

ROFESJONALISTKA

SEKSUALNY

piękna

ambitna

modna

inteligentna

uwodzicielska

wykształcona

flirtująca

stanowcza

popularna

wyzwolona

M

AMUŚKA

S

PORTSMENKA

schludna

energiczna

macierzyńska

zdrowa

łagodna

sprawna

kochająca

niepaląca

opiekuńcza

zainteresowana sportem

2.

Skrypt to ogólna reprezentacja zdarzeń, działań lub

ich ciągów, takich jak np. "egzamin", czy "wizyta
towarzyska". Skrypt reprezentuje nie jakiś konkretny
ciąg zdarzeń (np. określoną wizytę), lecz typowe
elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego
zdarzenia i powtarzające się w większości jego
wykonań. W szczególności, skrypt zawiera informacje o
typowych dla swoich wykonań:

scenkach (zdarzeniach i działaniach) i ich
kolejności;

aktorach, czyli uczestnikach scenek;

rekwizytach, czyli typowych obiektach
występujących w tych scenkach;

warunkach uruchamiających całą sekwencję;

ostatecznych rezultatach danej sekwencji

(Schank i Abelson, 1977).

W przypadku skryptu "wizyta u teściów", (1) to przykładowo: powitanie, dzieci
otrzymują nowe zabawki od dziadków, wspólne zjedzenie posiłku, rozmowa o sprawach
rodzinnych, zabawa z dziećmi, pożegnanie; (2) to teść, teściowa, żona, mąż i dzieci; (3)
to kwiaty dla teściowej, zabawki dla dzieci, jedzenie; (4) to imieniny teściowej, prośba
dzieci, zaproszenie od teściów; (5) to np. zadowolenie dzieci, czy ulga ich rodziców
(przez miesiąc można teściów nie odwiedzać).

SKRYPT jest strukturą zarówno poznawczą,
jak i wykonawczą

•poznawczą - pozwala na rozumienie
zdarzeń, wnioskowanie na podstawie
zdarzeń obserwowanych o innych,
nieobserwowanych zdarzeniach; wpływa na
zapamiętywanie zdarzeń;

•wykonawczą – stanowi gotowy program
działania, który może zostać wykonany
szybko, automatycznie, bez namysłu,
świadomych decyzji i bez pochłaniania
zasobów operacyjnych umysłu.

Trzy warunki konieczne do tego, aby skrypt wpłynął
na zachowanie lub przetwarzanie informacji:
1. skrypt musi być wykształcony jako trwała
struktura wiedzy

kulturowa specyfika skryptów
np. Ameryka: how are you

indywidualna specyfika skryptów
np. kłótnia jako ostateczne rozstanie

2. skrypt musi być zaktywizowany

np. skrypt podrywanie

3. człowiek musi dysponować regułą wejścia w
skrypt
tj. zasadą na mocy której podejmuje rolę jednego z
aktorów

np. podrywanie zostaje uruchomione "jeżeli jest ładna i
uśmiechnie się po moim pierwszym zdaniu"
reguły wejścia w skrypt “wyrządzanie drobnej przysługi

”

Ksero – 5 stron lub 20 stron

LANGER, BLANK & CHANOWITZ

( % osób spełniających prośbę)

UZASADNIENIE

brak

pozorne

rzeczywiste

mała prośba

60

93

94

duża prośba

24

24

42

Liczba ekspozycji potrzebna do rozpoznania słowa,

Macrae, Stangor & Milne (1994, J ESP)

7,23

6,7

8,02

7,51

7,85

7,31

6

6,5

7

7,5

8

8,5

aktywizacja pedofil

aktywizacja „szalikowiec”

stereotyp

ek

sp

oz

yc

je

stereotypowe
niestereotypowe
neutralne

REGUŁA WCHODZENIA W SKRYPT

WYRZĄDZANIA PRZYSŁUGI

(Abelson, 1981)

Czy prośba była uprzejma?




nie

 tak





ODMÓWIĆ

Jaka jest wielkość przysługi?




mała

 duża





ZAAKCEPTOWAĆ Czy prośba jest

uzasadniona?





nie

 tak





ODMÓWIĆ

ZAAKCEPTOWAĆ

3. Schematy cech (osób, zdarzeń) nie
odzwierciedlają ani "całych" ludzi, ani całych zdarzeń
lecz jedynie pewne rodzaje ich zmienności.

Przykładem są inteligencja (cecha człowieka lub
jakiegoś jego wytworu), uczciwość, towarzyskość, czy
wrogość. Najważniejszym przejawem cech człowieka
są jego zachowania, które stanowią też główną
podstawę do wnioskowania o cechach.

Dla poszczególnych cech znaleźć można dziesiątki konkretnych,
wyrażających je zachowań, a ludzie wywodzący się z tej samej
kultury są zgodni, co do ich typowości dla cechy, a więc tego,
które zachowania słabo, a które silnie pozwalają wnioskować o
cesze. W tym sensie można mówić o prototypowej strukturze
cech – niektóre zachowania są typowym przejawem np.
uczciwości (jak “Podniósł zgubiony portfel i oddał go
nieznajomemu”), inne – słabym (np. “Bierze taksówkę, by nie
spóźnić się na umówione spotkanie), zaś większość zachowań
związanych z uczciwością to jej przejawy o umiarkowanym
stopniu typowości. Im bardziej typowym przejawem cechy jest
zachowanie, tym silniej obserwator wnioskuje o występowaniu
danej cechy na podstawie owego zachowania

Uniwersalne reguły budowy schematów

1. Reguła prototypowości - znaczenie pojęć
reprezentowane jest w postaci prototypu
(pierwowzoru) – egzemplarza najbardziej
typowego lub idealnego

2. Reguła hierarchiczności - wiedza kodowana
jest piętrami

Zgodnie z regułą prototypowości, na schemat
składają się:
zmienne charakteryzujące egzemplarze
schematu (aspekty z uwagi na które egzemplarze
są opisywane);
typowe relacje występujące między zmiennymi
prototyp, czyli zbiór najbardziej typowych
wartości przybierane przez schematy pod
względem

Na przykładzie kupowania (Rumelhart, 1980). Zmienne
składające się na ten schemat są dość powszechnie
podzielane. Prawie każdy zgodzi się, że o kupowaniu można
mówić, kiedy istnieje nabywca, czyli osoba pragnąca nabyć
jakieś dobro, kiedy posiada ona środki nabywcze czyli zapłatę
za owo dobro, i kiedy istnieje sprzedawca, a więc osoba
wyzbywająca się danego dobra w trakcie targu, czyli
interakcji, podczas której następuje wymiana. Poszczególne
egzemplifikacje tego schematu (konkretne akty kupna) mogą
bardzo różnić się między sobą. Kupowane mogą być
najróżniejsze dobra od typowych (np. żywność) do
nietypowych (życie), podobnie zróżnicowane mogą być środki
nabywcze (od pieniędzy po obietnicę zbawienia), czy osoby
nabywców i sprzedawców. Wartości, jakie mogą przyjmować
kolejne zmienne są więc zróżnicowane pod względem stopnia
typowości. Najbardziej typowe tworzą prototyp. Prototyp
kupowania to więc taki akt kupna, gdzie jakieś dobro
wytworzone przez człowieka jest dawane przez zawodowego
sprzedawcę w zamian za pieniądze, w sklepie, a więc miejscu
specjalnie do tego stworzonym itd. W wiedzy o kupowaniu
zawarte są także typowe związki między zmiennymi, np. im
lepszej jakości dobro, tym więcej wymaga pieniędzy; często
rodzaj dobra implikuje rodzaj nabywcy (np. kosmetyki
częściej kupowane są przez kobiety, a motocykle – przez
mężczyzn).

Zasada hierarchiczności: każdy schemat składa
się z podschematów, te zaś również składają się ze
swoich podschematów i tak dalej, aż do osiągnięcia
poziomu schematów pierwotnych nie rozkładalnych
na dalsze już części.
Hierarchiczność schematów opierać się może albo
na relacji

• część-całość (np. twarz – oko – tęczówka), albo na
relacji

• ogólności (np. kupowanie – kupowanie
samochodu – kupowanie samochodu na giełdzie).

Wiedza o świecie jest kodowana w systemie
schematów hierarchicznie, co oznacza, że każda
informacja jest zakodowana tylko na jednym
“piętrze” wiedzy, a w skład schematu nie wchodzi
zawartość jego podschematów.

Informacja o tym, jak wygląda twarz, z jakich części
się składa i w jakich do siebie pozostają one
relacjach, wchodzi w skład schematu twarzy, ale już
nie schematu oka (podschematu) czy sylwetki
ludzkiej (nadschematu). Dzięki temu wiedza
zakodowana w jakimś systemie schematów jest
uczynniana nie równocześnie (co mogłoby
doprowadzić do “zapchania się” pamięci roboczej
nadmiarem informacji) lecz kolejnymi piętrami. To,
które piętro systemu schematów zostanie uczynnione
zależy przede wszystkim od treści wykonywanego
zadania poznawczego. Jeżeli mamy zdecydować, czy
majaczący w ciemnościach kształt to człowiek czy
zwierzę, to zaktywizowany zostaje schemat postaci
ludzkiej (ale nie oka), na odwrót zaś będzie przy
porównywaniu koloru oczu dwóch osób itd.