Tożsamość:

wspólnotowość a

kosmopolityzm

Pojęcie i jego polityczne funkcje

Prof. dr hab. Aleksander Surdej

Katedra Studiów Europejskich, UEK Kraków

2

Tożsamość społeczna

Kręgi tożsamości społecznej

• 1) Tożsamość jednostki

• 2) Tożsamość grupy

• 3) Tożsamość narodu

• 4) Tożsamość ponadnarodowa

3

Komunitaryzm

• 1) Budowany w opozycji do liberalnej idei sprawiedliwości

proceduralnej, kładzie nacisk na substantywne pojęcie sprawiedliwości

• 2) Przeciwstawia się aspołecznemu indywidualizmowi, kładąc nacisk

na poczucie wspólnotowości i znaczenie dóbr wspólnotowych

• 3) Głosi, że nie istnieje zasada sprawiedliwości, która może być

stosowana ponad granicami społecznymi i kulturowymi

• 4) Wolny wybór jednostki nie jest wartością najwyższą. Gdyby tak

było nie potrafilibyśmy stwierdzić czyje wybory są bardziej
wartościowe.

• 5) Jednostka kształtuje się w grupie, ludzie są społecznie zakorzenieni

i nie mogą być poprawnie zrozumiani poza wspólnotami życia

Kosmopolityzm

• Ideologia i/lub ruch na rzecz powszechnej

wspólnoty;

• Nie musi w pełni konceptualizowany –

wystarczy, że utrzymuje ducha
pogłębiania i rozszerzania;

• Dotyczy to zarówno kulturowego, jak i

politycznego kosmopolityzmu;

• Jest zarówno osobistym ideałem

kulturowym, jak i projektem politycznym.

Spór o definicję

• Teoretyk SM Chris Brown twierdzi:

„Kosmopolityzm jest „odmową uznania
istniejących politycznych struktur za źródło
ostatecznych wartości” (Definicja polityczna)

• Stosowana przez nas definicja jest szersza, gdyż

uznaje kosmopolityzm za:

– a) otwarty trans- i ponad-narodowy projekt;
– b) poszukiwanie uniwersalistycznej, trans-

etnicznej wspólnoty w graniach poszczególnych
państw;

Kosmopolityzm a nacjonalizm

• Kosmopolityzm próbuje wykroczyć poza więzi

przestrzeni (ziemi) i czasu (krwi/historii)

• Nacjonalizm także próbuje wykroczyć poza

więzi klanowe i wspólnotowe, lecz zatrzymuje
się na granicy narodu

• Kosmopolityzm i nacjonalizm początkowo

współdziałają, lecz z czasem stają się wobec
siebie opozycyjne

• Nacjonalizm usiłuje zapewnić bezpieczeństwo

w przestrzeni (ziemi) i w czasie
(historia/przodkowie)

Pochodzenie kosmopolityzmu

• Kosmopolityzm: ‘Świat

jest moim miastem’

• Stoicy i Cynicy ok. 300

roku przed
Chrystusem- postaci
tacy jak Zenon czy
Cyceron

• Więź z Cesarstwem

Aleksandra i
Cesarstwem Rzymskim

Zenon z Kition

Starożytny kosmopolityzm

• Uniwersalizm zyskiwał na

atrakcyjności w czasach
ekspansji imperiów

• Wsparty był na pragnieniu

stworzenia jednolitego,
racjonalnego systemu
prawnego;

• Towarzyszyć mu miała

uniwersalna wspólnota
(Ciceron)

• Podkreślano znaczenie

rozumu ludzkiego, który
jednoczy ludzi pomimo
różnicy pomiędzy
specyficznymi kulturami

Kopia rzymskiej rze

ź

by Cycerona

dłuta Berthela Thorvaldsena

Kosmopolityzm religijny

• Idea Królestwa Bożego na

ziemi wyprzedza lokalne
kultury i struktury polityczne

• Św. Paweł głosił "nie ma już

śyda ani poganina, nie ma
już niewolnika ani człowieka
wolnego, nie ma już
mężczyzny ani kobiety.
Wszyscy bowiem jesteście
kimś jednym w Chrystusie
Jezusie" (Ga 3,28)

• Papiestwo walczyło o

ustanowienie uniwersalnej
władzy z książętami i królami
Europy;

• Średniowiecze jak szczytowy

okres roszczeń
uniwersalistycznych Kościoła
– ok. 1300)

Bazylika papieska

Ś

w. Piotra na Watykanie

Narodziny kosmopolitycznego

anty-nacjonalizmu

• Surrealizm w

nowoczesnej sztuce
zastąpił futuryzm
(lata 1920.te)

• Reakcja na wojny i

wzrost społecznej
refleksywności;

Główne źródła intelektualno-politycznego
sukcesu kosmopolityzmu

1. Ewolucja intelektualna, która uznaje

nacjonalizm za reakcyjny;

2. Wpływ wojen, które przyspieszyły rozwój

myśli kosmopolitycznej

3. Wzrastająca społeczna refleksywność:

intensyfikujące się i rozszerzające sieci
idei uwypuklające konflikt między
nacjonalizmem a kosmopolityzmem

Czy kosmopolityzm rośnie w Europie?

'Very Proud' of Country, Eurobarometer

(1983)

0%

20%

40%

60%

15-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65+

Czy kosmopolityzm rośnie w Europie…

'Very Proud' of Country,

1970 and mid-80s

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Lu

xe

m

bo

ur

g

Ita

ly

Fr

an

ce

N

et

he

rla

nd

s

B

el

gi

um

G

er

m

an

y

1970

1981-85

Kulturowy kosmopolityzm w USA

White Opinion of Inter-Racial Marriage

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1958

1968

1972

1978

1983

Approve

Disapprove

Poziom wykształcenia a kosmopolityzm w
USA

Support For Republikaner Party,

by Age & Education, Bavaria 1989

0%

5%

10%

15%

18-29

30-39

40-49

50-59

60+

Low

Med

High

Edukacja a kosmopolityzm w USA

White Approval of Inter-Racial Marriage, by

Education, 1972 and 1976

20%

40%

60%

80%

100%

College

Some Col

High

Grade

1972

1976

Modernizacja może mieć orientację
kosmopolityczną lub nacjonalistyczną

Kosmopolityzm vs uniwersalizm

• Niektórzy twierdzą, że kosmopolityzm podkreśla

kulturową różnorodność w przeciwieństwie do
uniwersalistycznej jednolitości;

• Bogactwo kulturowe i hybrydowość w

przeciwieństwie do sterylnego uniwersalizmu;

• Nacjonaliści twierdzą, że hybrydalność prowadzi do

uniwersalizmu, a oba odzwierciedlają tę samą
kulturowo-neutralną tendencję;

• Nacjonaliści twierdzą również, że wszystkie

kosmopolityczne projekty zawierały pewną dozę
kulturowego imperializmu: (np. greckiego,
rzymskiego, rosyjsko-sowieckiego, francusko-
napoleońskiego, turecko-ottomańskiego,
globalizacyjnej amerykanizacji')

20

Źródła współczesnego kosmopolityzmu

• Wzrastająca świadomość występowania

transnarodowych problemów (np. ochrona
środowiska, przestępczość);

• Wzrastająca ilość międzynarodowych afiliacji,

które dotyczą jednostki (np. powiązania
rodzinne, funkcjonowanie w transnarodowych
sieciach)

21

Kosmopolityzm

•Idea kosmopolityzmu sięga początkami
antycznych korzeni zachodniej cywilizacji;

•Idea kosmopolityzmu – (etymologicznie
powszechnego miasta) odgrywała centralną rolę
zarówno w filozofii stoickiej, jak i w
Chrześcijaństwie;

•Współcześnie kosmopolityzm jest ideą polityczną
zrodzoną w opozycji do etnocentrycznego
nacjonalizmu.

22

Funkcjonowanie idei

•Dla niektórych teoretyków kosmopolityzm to
ramy kulturowe dla współpracy w
transnarodowych sieciach

•Dla innych to sposób zwracania uwagi na
nakładające się, niekomunitarne, interesy, które
podważają tradycyjne pojęcia przynależności,
tożsamości i obywatelstwa.

23

Trzy wymiary idei kosmopolityzmu

1.

Kosmopolityzm odnosi si

ę

do

warunków socjo-kulturowych

,

dalszych podró

ż

y, nowych zwyczajów, sposobów od

ż

ywiania

si

ę

i mód. W tym znaczeniu kosmopolityzm jest stylem

ż

ycia

małej cz

ęś

ci ludno

ś

ci

ś

wiata – tej, któr

ą

sta

ć

na finansowanie

go. Typowym przedstawicielem tego podej

ś

cia do

kosmopolityzmu jest mened

ż

er, naukowiec czy intelektualista.

2.

Kosmopolityzm to tak

ż

e

ideologia lub filozofia rozwijana w

opozycji do komunitaryzmu

. Komunitary

ś

ci uwa

ż

aj

ą

,

ż

e moralne

zasady i zobowi

ą

zania s

ą

ugruntowane w konkretnych grupach

społecznych. Kosmopolityzm uznaje za zasady i obowi

ą

zki

wobec wszystkich „obywateli

ś

wiata”. Kosmopolityzm toczy

spór z nacjonalizmem i patriotyzmem, gdy

ż

uznaje je za

niemo

ż

liwe do pogodzenia z uniwersalizmem zobowi

ą

za

ń

moralnych.

3.

Kosmopolityzm jako

projekt polityczny budowy

transnarodowych struktur politycznych

(zarz

ą

dzania globem –

global governance). Ład kosmopolityczny współistnieje z
pa

ń

stwem narodowym, lecz w pewnych obszarach narzuca i

ogranicza kompetencje pa

ń

stwa narodowego (ONZ i UE jako

prototypy łady kosmopolitycznego).

Ogólniejsze końcowe stwierdzenia

• Kosmopolityzm ma dłuższą historię niż

globalizacja

• Może mieć wymiar polityczny lub kulturowy
• Kosmopolityzm zyskał na popularnościw XX

wieku

• Stał się anty-nacjonalistyczny na skutek wojen i

ewolucji kulturowej

• Polityczny sukces jest skutkiem wzrostu

intensywności wymiany między państwami;

• Jego nośnikiem są warstwy wysoko wykształcone,

elity postmaterialistyczne