Dariusz Kadulski

Poglądy Émile Durkheima na religię

Francuski filozof, socjolog i pedagog Émile Durkheim (1858-1917) jest

reprezentantem socjologizmu – czyli socjologicznego sposobu wyjaśniania

zjawisk życia społecznego. „Fundamentalnym założeniem przedstawionej

przez Durkheima teorii religii jest twierdzenie, iż jest ona zjawiskiem

społecznym

stanowiącym

integralny

system

całościowego

systemu

społecznego i jako taka musi być badana za pomocą metod badawczych

stosowanych do badania całości społeczeństwa.”

1

Zatem przedmiotem badania

będzie fakt społeczny, a ten Durkheim definiuje jako „wszelki sposób

postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę

zewnętrznego przymusu; (...) taki, który jest w danym społeczeństwie

powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego

jednostkowych manifestacji."

2

Podstawowymi cechami faktów społecznych są

zatem: powszechność, zewnętrzność wobec jednostki i przymusowość.

powstają one wyłącznie w zbiorowościach i nie dają się tłumaczyć

indywidualnymi cechami jednostek. Powinny być badane z zewnątrz,

obiektywnie i bez stosowania introspekcji – czyli jak rzeczy.

W swojej teorii Durkheim zwraca uwagę na to, że do potrzeb każdego

społeczeństwa należy potrzeba zapewnienia wewnętrznej harmonii oraz

adaptacja do otoczenia. By owa więź mogła zaistnieć i się utrzymać konieczne

jest powstanie między jednostkami silnych więzi, które polaczą je we

wspólnotę myśli, uczuć i czynów.

Durkheim zwracał uwagę tez na dualizm ludzkiej natury. Postrzegał

człowieka jako swoistą unię sfery zmysłów, rozumu i instynktów z

przeciwstawną sferą moralności i altruizmu. Widział w człowieku i

1

J. Swolkień, Ł. Trzciński: „Wprowadzenie do etnologii religii”, część I,

Uniwersytet Jagielloński instytut Religioznawstwa Skrypty Uczelniane nr 563,

Kraków 1987, s. 40.

2

E. Durkheim: „Zasady metody socjologicznej”, Warszawa 2000, s. 41.

2

społeczeństwie walkę tego, co zwierzęce z ty, co społeczne. „Aby człowiek

mógł wejść w sferę społeczną, musi pokonać w sobie swą zwierzęcą naturę.

Jest to możliwe dzięki istnieniu religii, która spełnia role pomostu łączącego te

dwa odrębne światy”.

3

wszelkie wierzenia pokazują człowieka rozdartego na

ciało i duszę, a życie człowieka przebiega drogą świecką - profane, będącą

domena ciała i zmysłów oraz drogą świętą – sacre, która jest domeną duszy i

wykracza poza doświadczenia zmysłowe. Religia pozwala człowiekowi

pokonać własny egoizm i wznieść się do dzielenia doświadczenia z innymi

ludźmi. Dzieje się tak na skutek – choćby na skutek dostrzegania, że ta

kondycja dotyczy także innych ludzi. W ten sposób religia stwarza człowieka

jako istotę społeczną.

Człowiek jest zdolny podporządkowywać się nakazom wtedy, gdy

pochodzą one od istoty wyższej. Dla każdej jednostki taką ‘istotą” jest

społeczeństwo. To w nim powstają fakty społeczne, które wobec jednostki są

zewnętrzne, które jednostkę dyscyplinują i determinują. Jednostka staje wobec

nich bezbronna i nie może stawić im oporu bez konsekwencji. Społeczeństwo

to najbliższa człowiekowi „istota” wyższa od niego samego i doświadczalna

empirycznie. „Wszystko, co posiada cechy obowiązku, nakazu, przymusu (a

także według Durkheima religia), musi pochodzić od społeczeństwa.”

4

Ź

ródłem religii jest zbiorowa dusza społeczeństwa, a ona sama jest najbardziej

elementarnym zjawiskiem społecznym i pierwszym etapem cywilizacji

ludzkości. Nawet idea Boga nie jest, zdaniem Durkheima, w religii elementem

koniecznym – co wydają się potwierdzać współczesne zjawiska związane z

religijnością. W bóstwie dostrzegał Durkheim przekształcone i przedstawione

symbolicznie społeczeństwo. Religia w takim świetle wydaje się być raczej

ś

rodkiem społeczeństwa – istniejącego jako zewnętrzna wobec jednostki i w

pewnym sensie inteligentna siła – do podporządkowywania sobie jednostek,

sprawowania nad nimi władzy i tworzenia z nich istot społecznych.

Przyglądając się teorii Durkheima trudno jest oprzeć się wrażeniu, że religia

3

J. Swolkień, Ł. Trzciński, dz. cyt., s. 42.

4

Tamże.

3

często jest najskuteczniejszym i najłatwiejszym środkiem, który ma

spowodować,

by

jednostki

zinternalizowały

normy,

które

narzuca

społeczeństwo.

Zjawiska religijne francuski socjolog podzielił na kategorię wierzeń i

kategorię obrzędów. Wierzenia to „wyobrażenia wyrażające naturę rzeczy

ś

więtych oraz stosunki, jakie istnieją pomiędzy nimi bądź między nimi a

rzeczami świeckimi”.

5

Do rzeczy świętych mogą należeć byty osobowe, takie

jak duchy, bogowie, ale także przedmioty materialne, słowa i gesty. Ich

wyobrażenia zostały stworzone przez społeczeństwo, są chronione i izolowane

przez zakazy. Obrzędy są zaś zasadami postępowania człowieka wobec rzeczy

ś

więtych. Zespół wierzeń i odpowiadających im obrzędów tworzy system

religijny. I w ten sposób dochodzimy do definicji religii stworzonej przez

Durkheima. „Religia jest systemem wierzeń i praktyk odnoszących się do

rzeczy świętych, tzn. wydzielonych i zakazanych – wierzeń i praktyk, które

wszystkich wierzących i praktykujących łączą w jedną wspólnotę moralną

zwaną Kościołem.”

6

Oczywiście „w swych komnk

5

E. Durkheim: „Próba określenia zjawisk religijnych’ [w:] J. Szacki:

„Durkheim”, Warszawa 1964, s. 210; [za:] J. Swolkień, Ł. Trzciński, dz. cyt.,

s. 44.

6

E. Durkheim: „Les formes elementaires de la vie religieus”, Paris 1925, s.

66 [za:] J. Swolkień, Ł. Trzciński, dz. cyt., s. 42.