1

R. Ingarden: Z teorii dzieła literackiego

DWUWYMIAROWA BUDOWA:

- dwuwymiarowość budowy dzieła (1) następstwo faz – części dzieła, 2)

współwystępowanie wielu różnych składników – warstw);

- zdanie – to ostateczny, względnie samodzielny składnik dzieła; zawiera następujące

słowa – niesamodzielne składniki, różnorodne;

- składniki dzieła – w ogólnym typie są takie same. Różnią się szczegółowymi

własnościami.

Składniki z uwagi na ich ogólny typ:

- twór językowo-brzmieniowy (brzmienie słowa);
- znaczenie słowa / sens wyższej jednostki językowej (zwłaszcza zdania);
- przedmiot przedstawiony w dziele;
- wygląd, w którym przejawia się naocznie przedmiot przedstawiony;
- brzmienia słów wiążą się nieraz w wiersze. Wiersze – to twory. Zjawiska – to rytm,

melodia;

- znaczenia słów wiążą się w zwroty / zdania (sensy zdaniowe);
- zdania łączą się w twory wyższego rzędu, pojawiają się zjawiska związane z nimi,

dynamika myśli, lekkość lub zawiłość,

- sensy zdań tworzą warstwę znaczeniową dzieła;
- warstwa przedmiotowa (świat przedstawiony) – określa rzeczy, ludzi, stosunki między

nimi, związki, procesy, stany;

- świat przedstawiony – istnieje, ale i zjawia się czytelnikowi naocznie w wyglądach

ludzi i rzeczy;

- wygląd 0 w znaczeniu węższym – konkretne wzrokowe zjawisko, którego doznajemy

spostrzegając daną rzecz. Wygląd przy zbliżeniu się różnicuje się, zmienia się
jakościowo;

- są też wyglądy wyobrażeniowe obok wyglądów „spostrzeżeniowych”;
- wyglądy nie łączą się w całość ciągłą, pojawiają się od czasu do czasu;
- przedmiot przedstawiony – wszystko, o czymkolwiek jest mowa w dziele;
- cztery warstwy – minimum, które musi występować w dziele, żeby było dziełem

sztuki literackiej (może być więcej – tam, gdzie przytacza się słowa wypowiedziane
przez kogoś w dziele, jeśli słowa przytoczone mają brzmienie, znaczenie, wyglądy i
przedmioty – to jest 8 warstw).

SCHEMATYCZNOŚĆ DZIEŁA LITERACKIEGO:

- występuje we wszystkich czterech warstwach;
- postacie przedstawiane są przez szkic kilkoma rysami, są niedookreślone;
- s. 21 niedookreślenie jakości uczuciowej nie tylko więc istnieje w utworze, ale nawet

jest doniosłe dla jego artystycznej dynamiczności;

- dochodzić może do pomieszania podmiotu lirycznego z „autorem” jako sprawcą

utworu. Niedopełnienie podmiotu lirycznego jest cechą strukturalną utworu i odgrywa
rolę artystyczną;

- wielostronne niedookreślenie przedmiotów jest zmienne dla utworów (nie zależy od

ich długości);

- schematyczność – płynie z dysproporcji między językowymi środkami przedstawienia

a tym, co ma być w dziele przedstawione. Płynie też z warunków percepcji estetycznej
dzieła sztuki literackiej;

2

- zaznaczenie indywidualności przedmiotu –1) określenie czasu i miejsca, imię własne,

2) l. poj. czasowników, czynności jednorazowe. Ale każdy przedmiot ma pewne
właściwości strukturalne, np. posiadanie nieskończonej mnogości cech. Każde z
określeń jest ustalone, ale nie jest niezdecydowane (każdy przedmiot indywidualny
podpada pod zasadę wyłączonego środka).

Środki przedstawienia przedmiotów indywidualnych:

- twory językowe – dzięki znaczeniu i dzięki funkcji wyrażania (ze względu na

znaczenie – nazwy, rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki określone, przysłówki i
zdania, orzekające o przedmiocie lub wyznaczające stany rzeczy).

Jak nazwy ogólne wyznaczają cechy przedmiotów oznaczonych:

- wyznaczanie cechy jest ogólnikowe;
- treść każdej nazwy ogólnej zawiera obok składników stałych składniki wyznaczające

momenty zmienne w przedmiocie oznaczonym;

- nazwa jednostkowa wyznacza tylko niektóre cechy przedmiotu oznaczonego, jej treść

jest zawsze skończona, a ilość cech przedmiotu jednostkowego – nieskończona.

W treści nazwy:

- składniki aktualne, efektywnie pomyślane;
- składniki potencjalne;
- przedmiot przedstawiony w dziele literackim jest zawsze taki, jakim go wyznacza

znaczenie nazwy;

- większość nazw z dzieł literackich to nazwy ogólne, a zastosowane do przedmiotów

indywidualnych. Odpowiadające im przedmioty intencjonalne są zawsze
niedookreślone;

- percepcja estetyczna dzieła jest zawsze jednostronna i niewyczerpująca;
- obok czynników wyznaczających wyglądy, są w dziele czynniki wywołujące

aktualizację wyglądów u czytelnika;

- schematyczność (niedookreślenie) pojawia się też w poszczególnych wyglądach. To,

co występuje przy czytaniu – to nie schematy wyglądów a konkretne wyglądy;

- dwoistość (opalowość) wyglądów – dzięki niedookreśleniu;
- s. 35 to „obrazowe” wyrażanie się jest jednym z czynników, który przyczynia się do

zaktualizowania wyglądów podczas czytania utworu;

- przenośne wyrażenie spełnia dwojaką funkcję – w stosunku do przedmiotów

przedstawionych – przypisanie przedmiotowi przedstawionemu cechy, którą zawsze
posiada przedmiot wyrażenia przenośnie użytego. W stosunku do wyglądów cecha raz
jest właściwa, raz przenośna;

- żaden z wyglądów nie jest konkretny, a zawsze nieokreślony;
- schematyczność pojawia się nie tylko w warstwie przedmiotów i wyglądów, a w

każdej warstwie. W warstwie brzmień językowych – zachodzi gdy dzieło literackie
jest utrwalone w druku, nie podaje brzmień a ich graficzne odpowiedniki. Sfera
możliwej zmienności – ton wypowiedzi (ale może być on wyznaczony przez sens
zdania / sytuację, w jakiej dochodzi do wypowiedzi);

- niedookreślenia w warstwie znaczeń i sensów – wiążą się z wieloznacznością słów i z

treścią potencjalną. Znaczenie słowa zależy od kontekstu – im ściślejszy kontekst, tym
wieloznaczność się bardziej zmniejsza. Może też istnieć luka między członami sensu
(w obrębie zdania - skażenie tekstu lub wada kompozycji) (między zdaniami –
niemożność utrzymania ciągłego toku myślowego) (umyślnie – jako niedomówienie
lub celowe opuszczenie pewnego członu myślowego).

3

DZIEŁO LITERACKIE I JEGO KONKRETYZACJE:

- dzieło sztuki literackiej to nie jest konkretny przedmiot percepcji estetycznej – stanowi

szkielet, który czytelnik zniekształca, zmienia, uzupełnia;

- s. 41 całość, w której dzieło występuje w uzupełnieniach i przekształceniach

poczynionych przez czytelnika podczas czytania, nazywam konkretyzacją dzieła
literackiego;

- konkretyzacja – wpływ spotkania się dzieła i czytelnika;
- konkretyzacje różnią się między sobą i różnią się od samego dzieła.

Różnice między konkretyzacjami a dziełem:

1) w warstwie brzmieniowej – pojawiają się przy konkretnym materiale głosowym, tekst

nabiera określoności, żywości, cielesności. Niektóre dzieła jednak tracą na wartości
przy takiej konkretyzacji;

2) zaktualizowanie składników potencjalnych – wyglądów (w dziele wyznaczonych

tylko schematycznie) wyobrażeniowych, potencjalnych elementów znaczeń i jakości
estetycznie aktywnych (jakości zmysłowe, formalno-konstrukcyjne, harmoniczne,
metafizyczne);

3) w warstwie przedmiotów przedstawionych. Uzupełnienie ma znaczenie dla stopnia

wierności rekonstrukcji i dla wartości estetycznej. Uzupełnienia w konkretyzacjach
mogą odebrać wartość dziełu (albo nadać). Tylko 1 typ konkretyzacji uzyskuje się w
postawie estetycznej;

4) poszczególne części konkretyzacji rozwijają się efektywnie w konkretnym czasie

przeżyć czytelnika;

5) położenie konkretyzacji dzieła wobec czytelnika – dzieło samo nie zajmuje położenia

w stosunku do świata / czytelnika. Konkretyzacja zwraca się zawsze jakąś stroną ku
czytelnikowi. Czytelnik ustawia sobie dzieło. Centrum uwagi czytelnika kieruje się na
warstwę przedmiotową dzieła, do wyraźniejszej aktualizacji dochodzi też warstwa
wyglądowa. Brzmieniowa i znaczeniowa – mało ważne.

Nigdy nie będzie czytelnik równocześnie odbierał identycznie wszystkich warstw

dzieła, zawsze będzie jakaś orientacja dzieła w konkretyzacji wobec czytelnika.

Dzieło sztuki literackie + jego wartości artystyczne – poetyka, nauka o literaturze.
Przedmioty estetyczne powstałe podczas czytania dzieła  estetyka.