569

Muszalik M i wsp. Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia ...

Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku
w odniesieniu do jakości życia w świetle kwestionariusza
Oceny Funkcjonalnej Przewlekle Chorych

Functional assessment of elderly patients with regard to quality of life using the Functional
Assessment of Chronic Illness Therapy questionnaire (FACIT-F)

Marta Muszalik

1/

, Kornelia Kędziora-Kornatowska

1,2/

, Maciej Sury

3/

, Tomasz Kornatowski

2,4/

1/

Katedra i Klinika Geriatrii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet
Mikołaja Kopernika w Toruniu

2/

Wydział Nauk o Zdrowiu, Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa w Kielcach

3/

Hospicjum Domowe w Pile

4/

Katedra i Zakład Farmakologii i Terapii, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja
Kopernika w Toruniu

Introduction. Chronically diseases of elderly people considerably lower
functional capability and quality of life.
Aim. Comparative analysis of functional assessment and quality of
life among chronically ill elderly patients using ADL scale and FACIT-F
questionnaire.
Material and methods. The group under trial consisted of 60 patients, 60
to 90 years of age. 32 were the patients of the Social Care Nursing Home
and 28 were the patients of Palliative Home Care Center, living with their
families. The following diagnostic questionnaires were used: 1. FACIT-F
scale, v.4 (Polish version), 2. Katz ADL scale, 3. The scale for the assessment
of satisfaction with home care. The permission to do this research was given
by the Bio-Ethical Committee at the university.
Results. The indices of the functional status as well as of the quality
of life in the trial group proved to be lower than expected. The average
FACIT-F score in females (74.3) is comparable with the average score in
males (74.8). The average FACIT-F score for Nursing Home patients was
lower than for persons living with their families.
Conclusion. 1. There is a (positive) correlation between ADL and FACIT-F
scores. Also, it turned out that satisfaction with care, self-evaluation of one’s
health and patient’s age correlate with the functional assessment and the
quality of life. 2. Satisfaction with care correlates with the FACIT and ADL.
3. No significant dependence was discovered between the functional well-
being and the quality of life on one hand – and the duration of the disease,
living environment, material, educational and family status, patient’s gender
or the type of the disease on the other.

Key words: functional capability, elderly, chronic illness, quality of life

Wprowadzenie. Choroby przewlekłe pojawiające się w okresie późnej
dorosłości znacznie obniżają sprawność funkcjonalną i jakość życia.
Cel. Analiza porównawcza oceny funkcjonalnej oraz jakości życia pacjentów
w starszym wieku przewlekle chorych w świetle badania skalą ADL
i kwestionariuszem FACIT-F.
Materiał i metody. Grupę badaną stanowiło 60 pacjentów w wieku
od 60 do 90 roku życia; 32 pensjonariuszy DPS w Pile i 28 pacjentów
domowego hospicjum opieki paliatywnej w Pile mieszkających z rodziną.
Pacjenci hospicjum byli głównie z chorobami nowotworowymi, natomiast
pensjonariusze DPS z chorobami przewlekłymi. Badania wykonano w 2007
r. Narzędziami badawczymi były: 1. kwestionariusz oceny funkcjonalnej osób
przewlekle chorych FACIT-F (wersja 4) wersja polska; 2. kwestionariusz oceny
sprawności codziennej (ADL) na podstawie skali Katza; 3. kwestionariusz
ankiety do pomiaru satysfakcji z opieki domowej.
Wyniki. Wartości oceny stanu funkcjonalnego i jakości życia w badanej
grupie pacjentów były niższe od średnich wartości zakładanych. Średnia
osiągnięta wartość FACIT-F dla kobiet (74.3) jest porównywalna ze średnią
dla mężczyzn (74.8). Średnia wartość FACIT-F dla osób przebywających
w DPS była niższa niż dla osób mieszkających z rodziną. Większość badanych
pacjentów była na średnim i niskim poziomie w skali ADL.
Wnioski. 1. Stan funkcjonalny badanych pacjentów mierzony skalą ADL
i FACIT-F wykazuje korelację dodatnią. Istnieje korelacja między oceną
satysfakcji z opieki, samooceną zdrowia i wiekiem a oceną funkcjonalną
i jakością życia. 2. Poziom satysfakcji z opieki skorelowany był z wynikiem
ogólnym FACIT i ADL. 3. Nie stwierdzono zależności między czasem trwania
choroby, miejscem zamieszkania, sytuacją materialną, wykształceniem, płcią
i rodzajem jednostki chorobowej a poziomem sprawności funkcjonalnej
i jakości życia w badanej grupie.

Słowa kluczowe: sprawność funkcjonalna, pacjenci w starszym wieku,
choroby przewlekłe, jakość życia

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dr n. med. Marta Muszalik
Katedra i Klinika Geriatrii
ul. M. Skłodowskiej-Curie 9, 67-090 Bydgoszcz, tel. [phone],
fax: [phone], e-mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576

www.phie.pl

Nadesłano: 21.10.2009
Zakwalifikowano do druku: 29.12.2009

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576

570

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576

Wykaz skrótów:
FACIT-F – Functional Assessment of Chronic Illness

Therapy questionnaire

ADL – Activities of Daily Living – czynności dnia co-

dziennego

PADL – Physical Activities of Daily Living – Czynności

fizyczne dnia codziennego

IADL – Instrumental Activities of Daily Living – czyn-

ności instrumentalne dnia codziennego.

DPS – dom pomocy społecznej

HRQL – Health Related Quality of Life

WHO – Światowa Organizacja Zdrowia

Wprowadzenie

Starzenie się organizmu człowieka jest wieloeta-

powym i wielopłaszczyznowym procesem przebiega-

jącym na przestrzeni wielu lat życia [1]. Istnieje więc

teoretyczna możliwość adaptacji i akceptacji do tego

nieuchronnego procesu, kończącego się jednak osta-

tecznie śmiercią. Sam okres starości może mieć dwa

oblicza, pierwsze to model aktywny, pogodny i satys-

fakcjonujący drugi, samotny i smutny dodatkowo ob-

ciążony wieloma problemami zdrowotnymi. Chociaż

nie wiemy jak długo będzie trwać starość w naszym

życiu, można się do niej przygotować i warto przeżyć

ją godnie i pożytecznie. Wpływy różnych czynników

zewnętrznych i wewnętrznych na mechanizm starze-

nia się człowieka są nieuniknione, jednakże istnieją

metody spowalniające ten proces, które przyczyniają

się do pomyślnego starzenia organizmu człowieka.

Wiele jednak ludzi, zwłaszcza młodych może nie zda-

wać sobie sprawy z wpływu szkodliwych czynników

i niewłaściwego stylu życia na organizm człowieka.

Proces starzenia u każdego człowieka przebiega

w indywidualny sposób, ma określoną specyfikę oraz

dynamikę, a jego źródła tkwią we wcześniejszych fa-

zach rozwoju człowieka Starzenie rozpatrywane jest

łącznie w kilku aspektach: biologicznym dotyczącym

ciała i narządów zmysłu, psychicznym obejmującym

umysł i uczucia i społecznym, wyrażającym się w ak-

tywności socjalnej [1,2].

Do ważniejszych zmian w życiu społecznym osób

w starszym wieku należy przejście na emeryturę, które

wiąże się ze zmianą trybu życia, z powstaniem nowych

relacji z rodziną, znajomymi i szerszym otoczeniem.

Ludzie starsi zwłaszcza w okresie późnej starości nie

pracują zawodowo, chociaż aktualnie dąży się do wydłu-

żenia okresu pracy zawodowej. Niestety skromne upo-

sażenia rentowo-emerytalne w polskich warunkach nie

pozwalają na w pełni godne i aktywne życie [3,4].

Ostatnie kilkanaście lat w naukach medycznych

i społecznych przyniosło wiele prac z zakresu jakości

życia uwarunkowana stanem zdrowia w Polsce i na

świecie [5-11].

Jakość życia związana ze zdrowiem HRQL zakła-

da, że podstawowym jej warunkiem jest zdrowie. De

Walden Gałuszko określa jakość życia jako ogólną

ocenę położenia życiowego chorego w okresie choroby

i leczenia. Jakość życia związana ze zdrowiem obejmuje

cztery obszary: sprawność ruchową, stan somatyczny,

stan psychiczny oraz społeczny. W najnowszych ba-

daniach również aspekt duchowy [12].

W koncepcji WHO jakość życia określa się jako

funkcję postrzegania przez człowieka jego życiowej

pozycji w aspekcie kulturowym i systemie wartości

w zależności od oczekiwań i celów [13]. Głównym

celem badań nad jakością życia jest krytyczna ocena

stosowanych metod leczenia oraz poznanie subiek-

tywnych odczuć pacjenta i jego samopoczucia.

Choroba zwłaszcza przewlekła może mieć znaczą-

cy wpływ na oceniany poziom jakości życia. Nie jest

ona wielkością łatwą do zmierzenia, chociaż badania

te mają znaczenie dla planowania leczenia, pielęgnacji

i rehabilitacji pacjenta oraz analiz ekonomicznych.

Stąd duże znaczenie przywiązuje się do tego źródła

informacji o pacjencie dokonanej również przez jego

samego. Badania nad jakością życia pozwalają na

diagnozowanie i monitorowanie problemów socjome-

dycznych i opiekuńczych, indywidualizują zarówno

leczenie jak i pielęgnację. Przyczyniają się także do

lepszej kontroli efektów leczenia, pielęgnacji i rehabi-

litacji pacjentów. Badania te posiadają również walor

ściśle poznawczy ponieważ określają ogólny poziom

jakości życia pacjentów z poszczególnymi schorzenia-

mi przewlekłymi. Jakość życia powinna być badana

standaryzowanymi narzędziami badawczymi.

Pacjenci w starszym wieku stanowią znaczną

część wśród osób hospitalizowanych w różnych od-

działach szpitalnych. Jest to grupa obciążona również

znaczną liczbą schorzeń (wielochorobowość). Prio-

rytetem opieki geriatrycznej w Polsce i na świecie jest

utrzymanie niezależności życiowej (independency),

leczenie i rehabilitacja oraz podnoszenie jakości życia

związanej ze zdrowiem. Standardem w geriatrii jest

wykonanie u każdego pacjenta Całościowej Oceny

Geriatrycznej (Comprehensive Geriatric Assesment)

w celu oceny potrzeb i problemów ludzi starych oraz

wdrożenia całościowej opieki geriatrycznej. Oceniając

sprawność funkcjonalną pacjenta w starszym wieku

bierze, się pod uwagę jego umiejętność radzenia so-

bie z podstawowymi czynnościami dnia codziennego

między innymi możliwością poruszania się, dbaniem

o higienę osobistą, korzystaniem z toalety, dbaniem

o wypróżniania, ubieraniem, spożywaniem posiłków

i innymi [2,14].

W celu ujawnienia ukrytych niesprawności, z któ-

rych czasami pacjent nie zdaje sobie sprawy, ważne są

pytania o wykonywanie bardziej złożonych czynności

codziennych, tzw. aktywności instrumentalnych, do

571

Muszalik M i wsp. Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia ...

których należą przygotowanie posiłków, dbanie o dom,

robienie zakupów, przyjmowanie leków, korzystanie

z telefonu, korzystanie ze środków transportu oraz

kontrola wydatków. Trudności z wykonaniem tych

czynności uwarunkowane są ze stanem ogólnym cho-

rego. Problemy z ich wykonywaniem może w znaczny

sposób ograniczyć niezależność pacjenta [2,14].

Wszystkie wymienione czynności wchodzą w skład

oceny geriatrycznej wykonywanej przy pomocy skal

PADL i IADL.

Istnieją poszerzone skale oceniające wydolność

funkcjonalną w schorzeniach przewlekłych oraz

jakość życia, do których należą kwestionariusze

z grupy FACIT np. FACIT-F questionnaire (Version 4)

– Functional Assessment of Chronic Illness Therapy.

Cele badań

1. Dokonanie analizy porównawczej oceny funkcjo-

nalnej oraz jakości życia pacjentów w starszym

wieku przewlekle chorych w świetle badania skalą

ADL i kwestionariuszem FACIT-F.

2. Określenie możliwych korelacji między czynnika-

mi demograficznymi i klinicznymi (rodzaj cho-

roby i czas trwania) a sprawnością funkcjonalną

i jakością życia.

Sformułowano następujące problemy badawcze:

1. Jaki jest poziom sprawności funkcjonalnej pa-

cjentów w starszym wieku w Hospicjum i DPS

w oparciu o kwestionariusz ADL?

2. Jaka jest ocena funkcjonalna i jakość życia pacjen-

tów w oparciu o kwestionariusz FACIT-F?

3. Jakie czynniki socjodemograficzne mają wpływ na

poziom sprawności funkcjonalnej i jakości życia

pacjentów?

4. Czy rodzaj schorzenia i czas trwania mają wpływ

na jakość życia?

5. Czy istnieje korelacja między badaniem spraw-

ności funkcjonalnej kwestionariuszem ADL

i FACIT-F?

Materiał i metody

Badaniami objęto ogółem 60 osób, w tym 28

stanowili pacjenci hospicjum domowego w Pile, oraz

32 pensjonariusze Domu Pomocy Społecznej w Pile,

w tym 34 mężczyzn i 26 kobiet. Pacjenci byli dobrani

celowo; kryterium stanowił wiek 60 lat i powyżej oraz

występowanie schorzenia o charakterze przewlekłym

lub nowotworowym. Średni wiek badanych wynosił

72,7 lat. W wieku od 60-74 lat było 39 osób, natomiast

75 lat i powyżej 21 chorych. Wykształcenie podstawo-

we posiadało 8 osób, zawodowe 32, średnie 18, wyższe

2 respondentów. Badani pochodzili głównie z miasta

44 osoby, natomiast 16 mieszkało na wsi. Stan cywilny

przedstawiał się następująco: wdów i wdowców było

24 osoby, zamężnych 20 osób natomiast stanu wolnego

16. W trudnej sytuacji materialnej znajdowało się 45

osób, dobrej 14, bardzo dobrej 1 osoba. Prawie poło-

wa z seniorów (27 osób) chorowała ponad 10 lat, co

trzecia osoba chorowała krócej niż 10 lat, natomiast

13 osób chorowało krócej niż 5 lat.

Pacjenci wyrazili zgodę na udział w badaniu.

Badanie było dobrowolne. Wszystkie badania były

anonimowe. Każdy pacjent otrzymał zaproszenie do

badania na temat sprawności funkcjonalnej i jakości

życia ludzi w starszym wieku. Na wykonanie badań

uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Collegium

Medicum w Bydgoszczy. Badania wykonano w 2007

roku. Na zastosowanie kwestionariusza FACIT-F uzy-

skano zgodę z organizacji FACIT.

Strukturę chorób występujących u badanych pa-

cjentów przedstawia tabela I.

Tabela I. Struktura badanej grupy pod względem występowania schorzeń
(N=60)
Table I. Structure of studied group according to illness incidence (N= 60)

Liczba pacjentów

%

Pensjonariusze DPS (N=32)
niewydolność ukł krążenia

9

15%

reumatoidalne zapalenie stawów

10

16,6%

cukrzyca

4

6,6%

pacjenci po udarze mózgu

9

15%

Pacjenci Hospicjum (N=28)
choroba nowotworowa

28

46,6%

Badania przeprowadzone zostały metodą sondażu

diagnostycznego z zastosowaniem techniki ankiety.

Narzędziami badawczymi były:

1. kwestionariusz oceny funkcjonalnej i jakości życia

przewlekle chorych FACIT-F (wersja 4) wersja

polska;

2. kwestionariusz oceny sprawności codziennej

(ADL) na podstawie skali Katza;

3. kwestionariusz ankiety do pomiaru satysfakcji

z opieki domowej.

Istnieje wiele narzędzi badawczych do pomiaru ja-

kości życia osób przewlekle chorych. Kwestionariusze

z grupy FACIT są często używane w badaniach narodo-

wych i międzynarodowych(www.facit.org). FACIT-F

questionnaire (Version 4) służy do oceny czterech

dziedzin życia pacjentów przewlekle chorych.
FACIT-F zawiera 5 części:

1. PHYSICAL WELL BEING (PWB)- 7 questions

2. SOCIAL/FAMILY WELL BEING (SWB) – 7

questions

3. EMOTIONAL WELL BEING (EWB) – 6 qu-

estions

4. FUNCTIONAL WELL-BEING (FWB) – 7 qu-

estions

5. FATIGUE SUBSCALE (FS) – 13 questions.

572

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576

Każde pytanie jest oceniane w pięciostopniowej

skali Likerta. Każdy pacjent był oceniany w poszcze-

gólnych dziedzinach, a następnie wyniki sumowano

wg przyjętych wzorów. Wynik ogólny skali FACIT-F-

Total i wyniki szczegółowe mają kierunek pozytyw-

ny, im większa wartość liczbowa tym wyższa jakość

życia.

Do opracowania przeprowadzonych badań wyko-

rzystano następujące metody analizy danych ilościo-

wych:

1. Statystyki opisowe (średnia arytmetyczna, mi-

nimum, maksimum, odchylenie standardowe)

– opisano badane zmienne i scharakteryzowano

ich rozkład.

2. Różnice między porównywanymi grupami ocenio-

no na podstawie testu istotności dla zmiennych

jakościowych (kategoryzowalnych) – statystyka

χ

2

Pearsona.

3. T-Student test – metoda pozwala na określenie

przedziału zaufania dla średniej.

4. Multiple logistic regression – wielokrotna regresja

logistyczna jest wykonywana w celu określenia

wpływu wielu zmiennych na wyniki.

Za istotne statystycznie przyjęto wyniki, spełniające

istotność statystyczną: p<0,05.

Wyniki

W badanej grupie pacjentów oceniono poziom

aktywności dnia codziennego, który kształtował się

w większości na niskim i średnim poziomie. Niska

ocena badanych pacjentów w skali ADL świadczy

o ograniczonej zdolności do samodzielnego funkcjo-

nowania codziennego i zależności od innych osób

(tab. II).

Tabela II. Ogólna ocena sprawności funkcjonalnej badanej grupy pacjentów
skalą ADL
Table II. General assessment of functional capability in studied group using
ADL scale

Wartość ADL pkt.

Liczba pacjentów

%

6-4,5 p

8

13%

4-2,5 p

25

42%

2 i poniżej

27

45%

W tabeli III zaprezentowano wyniki oceny funk-

cjonalnej i jakości życia badanej grupy wykonane

kwestionariuszem FACIT-F.

Przyjęto następujące wartości średnie dla ba-

danych skal: w stanie fizycznym jako wynik dobry,

zadowalający przyjęto wartość powyżej >14 punktów;

życie rodzinne i towarzyskie >15 punktów; stan emo-

cjonalny jako zadowalający >13 punktów; funkcjono-

wanie w życiu codziennym >14 punktów przyjęto za

wynik zadowalający; stan zmęczenia >26 punktów.

FACIT-F określa ogólną jakość życia badanych w po-

szczególnych dziedzinach życia i jako średnią przyjęto

wartość >80 punktów.

Z badań wynika, że średnie wartości oceny funk-

cjonalnej i jakości życia w badanej grupie pacjentów

były niższe od wartości średnich. Osiągnięta średnia

wartość FACIT-F dla kobiet (74,3) jest porównywalna

ze średnią dla mężczyzn (74,8).

Dla uzyskania potwierdzenia hipotezy o korela-

cjach miedzy zmiennymi zastosowano model regresji

liniowej.

Wynik korelacji miedzy badaniem FACIT-F a ADL

prezentuje rycina 1.

Wynik korelacji miedzy badaniem FACIT-F a wie-

kiem przedstawiono na rycinie 2.

Średnie wartości badania FACIT-F w zależności

od schorzenia przedstawiono na rycinie 3.

Średnie wartości FACIT-F dla pacjentów z różnymi

schorzeniami kształtowały się na podobnym poziomie.

Najniższy poziom FACIT-F występował u chorych na

cukrzycę i po udarach mózgu, natomiast najwyższy

u pacjentów z niewydolnością układu krążenia.

FACIT-F = 37.1383 + 9.25391*ADL (p<0,01)

Ryc. 1. Korelacja wartości FACIT-F a ADL w badanej grupie
Fig. 1. FACIT-F and ADL correlation in studied group

93

113

133

ADL

FA

CI

T-

F

0

1

2

3

4

5

6

33

53

73

FACIT-F = 145.327 - 0.972856*wiek (p<0,01)

Ryc. 2. Korelacja wartości FACIT-F i wieku pacjentów
Fig. 2. Correlation of FACIT-F value with age of patients

wiek

FA

CI

T-

F

55

65

75

85

95

33

53

73

93

113

133

573

Muszalik M i wsp. Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia ...

Ryc. 3. Średnie wartości FACIT-F dla pacjentów w zależności od
schorzeń
Fig. 3. Mean values of FACIT-F for patients according to diseases
1 – niewydolność układu krążenia
2 – reumatoidalne zapalenie stawów
3 – cukrzyca
4 – choroba nowotworowa
5 – udar mózgu

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

FA

CIT

-F

1

2

3

4

5

Ryc. 4. Średnie wartości FACIT-F dla badanych pacjentów w zależności
od samooceny zdrowia
Fig. 4. Mean values of FACIT-F for patients according to self-assessment
of health

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

FA

CIT

-F

zły

średni lub dobry

Istotność p<0,025

Satysfakcja z opieki = 48.9288 + 0.094991*FACIT-F (p<0,05)

Ryc. 5. Korelacja wartości FACIT-F i oceny satysfakcji z opieki
Fig. 5. Correlation of FACIT-F value with assessment of satisfaction
with care

57

61

65

69

FACIT-F

sa

tysf

akcja z

op

ie

ki

33

53

73

93

113

133

45

49

53

Stan cywilny – różnica widoczna, ale statystycznie

nieistotna (zamężna/żonaty – 82,2 ±7,5 ; samotny/

wdowiec – 70,9 ±5,0)

Osoby deklarujące swój stan zdrowia jako średni

lub dobry wykazały wyższe średnie wartości FACIT-F

(ryc. 4).

Z badań wynika, że istnieje korelacja pomiędzy

oceną satysfakcji z opieki a FACIT-F (ryc. 5).

Tabela III. Ocena sprawności funkcjonalnej i jakości życia badanej grupy pacjentów skalą FACIT-F
Tabele III. Assessment of functional capability and quality of life in studied group using FACIT-F scale

Stan fizyczny

Physical well-

being (0-28)

Życie rodzinne i towa-

rzyskie / Social/fami-

ly well-being (0-28)

Stan emocjonalny

Emotional well-

being (0-24)

Funkcjonowanie w życiu

codziennym / Functional

well-being (0-28)

Stan zmęczenia
Fatigue subsca-

le (0-52)

FACIT-F trial

TOI Outcome

Index (0-108)

FACIT-G
(0-108)

FACIT-F

(0-160)

PWB

SWB

EWB

FWB

FS

FACIT-F TOI

FACIT-G

FACIT-F

N

60

60

60

60

60

60

60

60

Min

2

2

5

5

6

19

27

33

Max

26

25

19

21

39

80

84

123

Średnia

13.13

13.98

10.55

12.93

24.30

49.45

50.27

74.62

Mediana

13

14.5

10

13

25.5

51

47

71.5

SD

4.32

6.19

3.52

4.38

7.68

15.11

13.60

19.57

SE

0.27

0.32

0.24

0.27

0.36

0.50

0.48

0.57

Badania wykazały, że średnia wartość FACIT-F dla

osób przebywających w DPS była niższa niż dla osób

mieszkających z rodziną.

Stwierdzono, że korelacje między czasem trwania

choroby, miejscem zamieszkania, sytuacją materialną,

wykształceniem, płcią a FACIT-F w badanej grupie są

nieistotne statystycznie.

Dyskusja

U osób w starszym wieku istnieje wiele czynników

prowadzących do występowania problemów zdrowot-

nych i opiekuńczych. Są to czynniki fizjologiczne,

postępujące z wiekiem procesy osłabienia sprawności

funkcjonalnej i zdrowia, a wywołujące konieczność

działań pielęgnacyjnych i terapeutycznych. Następnie

sytuacja opiekuńcza, która oznacza poziom równo-

wagi między potrzebą korzystania z pomocy innych

osób, a możliwością uzyskania i faktycznie udzielaną

pomocą, głównie w czynnościach codziennego życia.

Sytuacja emocjonalna człowieka starszego i relacje

z innymi osobami. Sytuacja bytowa wyznaczona przez

fakt zakończenia aktywności zawodowej i pobiera-

nia emerytury oraz realną możliwością korzystania

574

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576

z różnych form pomocy społecznej i źródeł wsparcia

materialnego [15].

Podstawowe problemy seniorów związane są

z wykonywaniem czynności dnia codziennego. Dodat-

kowe problemy, jakie wywołują schorzenia przewlekłe

prowadzą do zmian dotychczasowych zachowań,

nauczenia się nowych czynności i sposobów ich wyko-

nywania. Zmiany zachowań uwarunkowane są utratą

lub ograniczeniem sprawności fizycznej i psychicznej

w czynnościach codziennych, pogorszeniem się stanu

zdrowia oraz występowanie chorób, co wywołuje ko-

nieczność prowadzenia terapii i pielęgnowania. Wy-

stąpić może również ograniczenie lub utrata orientacji

czasoprzestrzennej, co uniemożliwia życie bez stałej

opieki [15].

Przedmiotem naszych badan była ocena funk-

cjonowania i jakości życia osób w starszym wieku.

Badaniami objęto pacjentów, będących pod opieką

Poradni Opieki Paliatywnej Hospicjum Domowego

i DPS w Pile. Całość grupy badanej stanowiło 60 pa-

cjentów. Analiza struktury zbiorowości statystycznej

wskazuje, że wśród 60 osób objętych badaniem, 57%

stanowiły kobiety, w większości mieszkanki miasta

z wykształceniem zawodowym. Najczęściej były to

wdowy o zdecydowanie trudnej sytuacji materialnej

i raczej złym lub średnim stanie zdrowia. W okresie

wczesnej starości było 65% badanych, natomiast

późnej 35%. Prawie połowa z seniorów chorowała od

ponad 10 lat. Jest to badanie na średniej próbie, lecz

w miarę jednorodnej, o małym rozrzucie jeśli cho-

dzi o opracowanie statystyczne, stąd można przyjąć

wyniki za wiarygodne. W następnym etapie badania

dotyczyć będą dużej grupy pacjentów.

Badania wśród starszych osób kwestionariuszem

FACIT-F są pierwszymi w Polsce.

Nie znaleziono podobnych w literaturze zagra-

nicznej dotyczących pacjentów w starszym wieku.

Badania na świecie kwestionariuszami z grupy FACIT

odnoszą się przede wszystkim do pacjentów onkolo-

gicznych poddanych długiej terapii [16-19].

Jednakże pacjenci w starszym wieku ze względu na

przewlekłe schorzenia również podlegają długotrwałej

terapii, stąd zdecydowano się na użycie kwestiona-

riusza FACIT-F za aprobatą jego twórców. Badania

kwestionariuszami FACIT oceniają stan funkcjonalny

oraz jakość życia pacjentów przewlekle chorych.

Badania nasze pokazują, że jakość życia związana

ze zdrowiem zależała od wieku, miejsca pobytu, samo-

oceny zdrowia, oceny ADL, a także oceny satysfakcji

z opieki.

Z badań innych autorów wynika, że jakość życia

zależy również od płci, rodzaju schorzenia, czasu

trwania choroby, metod leczenia i innych czynników

[7,10,11,20,21].

Podobne rezultaty uzyskała Kwapisz w badaniach

kwestionariuszem FACIT-G wśród starszych ludzi

w opiece społecznej, której badanie pokazuje, że

u większości tych osób występują ograniczenia funkcji

sprawności psychofizycznej [22].

Stan funkcjonalny w wieku starszym, oznaczający

zdolność do samodzielnego wykonywania podstawo-

wych i złożonych czynności dnia codziennego, od-

grywa niezwykle istotną rolę w ocenie ogólnej jakości

życia w tym okresie. Modele odnoszące się do procesu

niepełnosprawności wskazują na znaczącą rolę stanu

funkcjonalnego w kontynuacji pełnionych ról społecz-

nych w wieku starszym, zakresie interakcji społecz-

nych, zadowolenia z życia, a zarazem na fakt, że to stan

funkcjonalny decyduje o znaczeniu osób starszych

w różnych grupach społecznych. Miernikiem stanu

funkcjonalnego jest stopień niezależności od innych

osób i możliwość prowadzenia samodzielnego życia

w dotychczasowym środowisku. Wykonywanie bez

ograniczeń codziennych czynności traktowane jest

jako wskaźnik zdrowej starości i stawiane za cel wielu

programów profilaktycznych i promujących zdrowie.

Sprawność funkcjonalną traktuje się zwykle jako

pierwszy krok do oceny tak wielowymiarowego poję-

cia, jakim jest jakość życia. Uważa się, że sprawność

funkcjonalna należy do jednego z łatwiejszych, pod

względem pomiaru, wskaźników stanu zdrowia w star-

szym wieku [23]. Poziom sprawności funkcjonalnej

w skali ADL badanej grupy seniorów kształtował się

w większości na niskim i średnim poziomie.

W odpowiedzi na pytanie o samoocenę stanu

zdrowia większość podopiecznych stwierdziła, że ich

stan zdrowia jest średni lub zły. Wynik ten koreluje

z badaniami Synaka przeprowadzonymi w latach

1999-2001, w których spośród osób badanych aż 52%

osób oceniało stan swojego zdrowa jako negatywny

(zły lub raczej zły), a tylko 17% pozytywnie (dobry

lub raczej dobry) [24]. Samoocena stanu zdrowia wy-

raża odzwierciedlenie subiektywnych i obiektywnych

aspektów zdrowia w osobistej percepcji respondenta.

Wśród czynników determinujących subiektywną oce-

nę zdrowia w pierwszej kolejności wymienia się liczbę

odczuwanych dolegliwości, w drugiej zaś sprawność

w zakresie czynności dnia codziennego. W dalszej

kolejności znalazły się: częstość kontaktów z placów-

kami służby zdrowia, zadowolenie z obecnego życia,

wykształcenie, aktywne spędzanie wolnego czasu

i inne [25]. W badaniach naszych samoocena zdrowia

korelowała z ogólną jakością życia badaną kwestiona-

riuszem FACIT-F.

Analiza wyników badań wykazała, że uzyskane

wartości FACIT-F dla kobiet i mężczyzn okazały się po-

równywalne i wyniosły 74,3 pkt. dla kobiet i 74,8 pkt.

dla mężczyzn. Współzależność pomiędzy FACIT-F,

a wskaźnikiem ADL wskazała zależność dodatnią.

575

Muszalik M i wsp. Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia ...

Pacjenci samodzielni w wykonywaniu podstawowych

czynności codziennych wykazali wyższą jakość życia.

Badania przeprowadzone przez Tobiasz-Adamczyk

w 2002 r. potwierdzają, że ryzyko znacznego spad-

ku aktywności funkcjonalnej, zarówno u kobiet jak

i mężczyzn wzrasta z wiekiem i negatywną oceną

subiektywnego stanu zdrowia [23].

W badaniach własnych wykazano, że istnieje

korelacja między wartością FACIT-F a poziomem

satysfakcji z opieki. Można przyjąć, iż poziom satys-

fakcji z opieki zależy w dużym stopniu od uzyskanego

poziomu FACIT-F. Wiek podopiecznych objętych ba-

daniem korelował również z wynikiem FACIT-F oraz

ze sprawnością funkcjonalną i jakością życia. Ludzie

w zaawansowanym wieku stają się bardziej zależni od

otoczenia i od pomocy innych osób.

W badanej grupie średnie wartości FACIT-F dla

pacjentów z różnymi jednostkami chorobowymi

kształtowały się na podobnym poziomie. Najniższe

były dla chorych na cukrzycę i po udarach mózgu,

natomiast nieco wyższe u chorych z niewydolnością

krążenia. Badania Muszalik i Kędziory-Kornatowskiej

nad jakością życia przewlekle chorych pacjentów

w starszym wieku z 2006 r. wykazały, iż jakość życia

pacjentów z chorobami przewlekłymi zależy przede

wszystkim od wieku, a także od rodzaju i czasu trwania

choroby [11].

Badania własne wykazały, iż średnie wartości

FACIT-F dla osób przebywających w DPS są niższe

niż dla osób mieszkających z rodziną. Można przyjąć,

iż funkcjonowanie pacjentów mieszkających z ro-

dziną jest na wyższym poziomie. W populacji osób

starszych, czynnikiem, który przyjmuje się za istotny

w kształtowaniu jakości życia jest miejsce zamieszka-

nia. Część osób starzeje się we własnym środowisku.

Inni, mieszkając samodzielnie utrzymują mniej czy

bardziej regularne i częste kontakty z osobami im

bliskimi. Są wreszcie i takie osoby, które albo chcą,

albo muszą przenieść się do domów opieki społecznej.

Dotychczasowe miejsce zamieszkania człowieka stare-

go stanowi gęsto utkaną sieć zależności i znajomości,

dające osobie starszej poczucie bezpieczeństwa.

T. Sękowski, badając cechy osobowości ludzi sta-

rych przebywających w domach rencisty, we własnych

mieszkaniach bądź u rodzin, stwierdził u mieszkają-

cych samodzielnie większą niezależność, aktywność

i inicjatywę. Osoby będące w placówkach instytucjo-

nalnej opieki, zyskawszy regularny tryb życia, utraciły

bodziec konieczny do podjęcia działania [26].

Korelacje między czasem trwania choroby, miej-

scem zamieszkania, sytuacją materialną, wykształ-

ceniem, a FACIT-F okazały się w naszych badaniach

statystycznie nieistotne. Jedynie płeć w sposób

dosyć znaczący wpływa na poziom funkcjonowania

(zamężna/żonaty – 82,2±7,5; samotny/wdowiec

– 70,9±5,0). Badania wykazały, że osoby deklarujące

swój stan zdrowia jako średni lub dobry wykazują

wyższe średnie wartości FACIT-F.

Podsumowanie i wnioski

1. Stan funkcjonalny badanych pacjentów mierzony

skalą ADL i FACIT-F wykazuje korelację dodatnią.

Istnieje również korelacja między oceną satysfak-

cji z opieki, samooceną zdrowia i wiekiem a oceną

funkcjonalną i jakością życia. Są to zależności

istotne statystycznie.

2. Poziom satysfakcji z opieki skorelowany był z wy-

nikiem ogólnym poziomu jakości życia i sprawno-

ści funkcjonalnej. Im wyższy wskaźnik FACIT-F

tym wyższy poziom satysfakcji z opieki.

3. Nie stwierdzono zależności między czasem trwa-

nia choroby, miejscem zamieszkania, sytuacją

materialną, wykształceniem, płcią i rodzajem

jednostki chorobowej a poziomem sprawności

funkcjonalnej i jakości życia w badanej grupie.

1. Abrams WB, Beers MH, Berkow R. MSD Podręcznik Geriatrii.

Urban & Partner, Wrocław 1999.

2. Grodzicki T, Kocemba J, Skalska A. Geriatria z elementami

gerontologii ogólnej. Via Medica, Gdańsk 2006.

3. Trafiałek E. Zalety i wady podeszłego wieku. Gerontol Pol

1997, 5: 46-58.

4. Mianowany M, Maniecka-Bryła I, Drygas W. Starzenie

się populacji jako ważny problem zdrowotny i społeczno-

ekonomiczny. Gerontol Pol 2004, 12: 172-174.

5. Tobiasz-Adamczyk B. Jakość życia w naukach społecznych

i medycynie. Sztuka Leczenia 1996, 2:33-40.

6. Wagner E. Choroby wieku podeszłego i rola leczenia

usprawniającego w utrzymaniu dobrej kondycji fizycznej

osób w podeszłym wieku. Kwart Ortop 2004, 4: 211-224.

Piśmiennictwo / References

7. Jaeschke R, Guyatt GH, Cook DJ i wsp. Określenie i mierzenie

jakości życia. Med. Prakt 1999, 4:155-162.

8. Sokolnicka H, Mikuła W. Medycyna a pojęcie jakości życia.

Med. Rodz 2003, 24: 3-4.

9. Sierakowska M, Krajewska-Kułak E. Jakość życia w chorobach

przewlekłych – nowe spojrzenie na pacjenta i problemy

zdrowotne w aspekcie subiektywnej oceny. Piel XXI Wieku

2004, 2: 23-27.

10. Muszalik M, Bartuzi Z, Kędziora-Kornatowska K i wsp.

Jakość życia chorych przewlekle w badaniu profili zdrowia.

Ann Universit Mariae Curie-Skłodowska, Lublin 2006, 60:

85-89.

11. Muszalik M, Kędziora-Kornatowska K. Jakość życia

przewlekle chorych pacjentów w starszym wieku. Gerontol

Pol 2007, 4: 185-189.

576

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576

12. De Walden Gałuszko K. Problemy jakości życia u chorych w

stanie terminalnym. Medipress, Med Paliat 2003, 1: 4-6.

13. Karow A, Naber D. Subjective well-being and quality of life

under atypical antipsychotic treatment. Psychopharmacology

2002, 162: 3-10.

14. Glen M Jacob, Robert M, Palmer M. Metody określania

stopnia nieporadności osób w podeszłym wieku. Ocena

geriatryczna prowadzona w celu poprawy jakości życia.

Medycyna po Dyplomie 1999, 6: 63-71.

15. Kawczyńska-Butrym Z. Rodzina – zdrowie – choroba.

Koncepcje i praktyka pielęgniarstwa rodzinnego. Wyd Czelej,

Lublin 2001.

16. Cella DF, Tulsky DS, Gray G i wsp. The Functional

Assessment of Cancer Therapy (FACT) scale: Development

and validation of the general measure. J Clin Oncol 1993,

11: 570-579.

17. Winstead-Fry P, Schultz A. Psychometric assessment of

the Functional Assessment of Cancer Therapy-General

(FACT-G) scale in a rural sample. Cancer 1997, 79(12):

2446-2452.

18. Webster K, Odom L, Peterman A i wsp. The Functional

Assessment of Chronic Illness Therapy (FACIT) measurement

system: Validation of version 4 of the core questionnaire.

Qual Life Res 1999, 8(7): 604.

19. Overcash, J, Extermann M, Parr J i wsp. Validity and reliability

of the FACT-G scale for use in the older person with cancer.

Am J Clin Oncol 2001, 24(6): 591-596.

20. Arendarczyk, M, Nowak E, Uchmanowicz I i wsp. Jakość

życia pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów.

Ann Universit Mariae Curie-Skłodowska, Lublin 2004, 59:

10-15.

21. Pufal J, Gierach M, Pufal M i wsp. Wpływ czynników

społeczno-demograficznych i klinicznych na jakość życia

chorych na cukrzycę typu 2. Diabet Doświad i Klin 2005,

5(4).

22. Kwapisz U. Functional status of geriatric patients according

to their subjective of heath evaluation. Pielęgn Pol 2005, 1:

149-152.

23. Tobiasz-Adamczyk B, Brzyski P. Czynniki warunkujące

zmiany w stanie funkcjonalnym w wieku starszym na

podstawie 12-letniej obserwacji. Gerontol Pol 2002, 10 (1):

4-9.

24. Synak B. Polska starość. Wyd Uniwersytetu Gdańskiego,

Gdańsk 2002.

25. Kędziora-Kornatowska K, Połocka-Molińska M, Kuczma-

Napierała J i wsp. Analiza wybranych czynników

wpływających na psychofizyczną charakterystykę pacjentów

w wieku podeszłym. Ann Acad Med Siles Katowice 2005, 59:

4-8.

26. Obuchowski K. Starość i osobowość. Wyd Akademii

Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2002.