Ekonomia

w. 11

Tomasz Geodecki

semestr letni 2011

Wykład 11 i 12 Wzrost gospodarczy

na podstawie D. Begg i in. Makroekonomia, wyd. z 2000 r. ss. 335-359

Wzrost PKB a wzrost dobrobytu

Czynniki wzrostu gospodarczego

Praca
Kapitał
Ziemia, surowce
Post

ę

p techniczny

Wzrost produkcji, akumulacja kapitału
i post

ę

p techniczny

Model Solowa

Wzrost gospodarczy

Stopa wzrostu danej zmiennej to procentowy przyrost jej
warto

ś

ci w ci

ą

gu roku.

PKB mierzy warto

ść

dodan

ą

w uj

ę

ciu pieni

ęż

nym

wytworzon

ą

w gospodarce – a zatem nie obejmuje tych

dóbr i usług, które nie podlegaj

ą

transakcjom kupna i

sprzeda

ż

y.

Z punktu widzenia pomiaru wzrostu i dobrobytu dwa
najistotniejsze elementy to czas wolny i negatywne
efekty zewn

ę

trzne takie jak zatłoczenie oraz

zanieczyszczenie

ś

rodowiska.

Wzrost gospodarczy

Je

ż

eli, jak pisz

ą

Begg i in., w krajach zachodnich

długo

ść

tygodnia pracy zmniejszyła si

ę

o ok. 10h w

ci

ą

gu lat 1900-2000, to dodatkowy czas wolny jest w

przybli

ż

eniu wart tyle ile dobra, które mo

ż

na by zakupi

ć

,

gdyby pracowało si

ę

wi

ę

cej.

W ten sposób PKB zani

ż

a warto

ść

dobrobytu.

Odwrotnie jest z zanieczyszczeniem

ś

rodowiska – koszt

zanieczyszcze

ń

powinien zosta

ć

odj

ę

ty od PKB.

Ponadto, jak zaznaczaj

ą

niektórzy ekonomi

ś

ci bardziej

wra

ż

liwi na nierówno

ś

ci społeczne, PKB nie oddaje

zró

ż

nicowania dochodów, cho

ć

w niektórych pa

ń

stwach

s

ą

one tak du

ż

e,

ż

e mimo zamo

ż

no

ś

ci kraju cz

ęść

społecze

ń

stwa

ż

yje w n

ę

dzy.

Wzrost gospodarczy
nierówności dochodowe (2008)

Współczynnik Giniego G=a/(a+b)

Ź

ródło: wikipedia

Wzrost gospodarczy jako zjawisko
stosunkowo nowe

A. Maddison, mill. s. 186, oraz hist. statistics, s. 102/103

PKB Polski w r. 1998 wynosiło 6700 USD z 1990 r.,
natomiast w 1950 r. było to 2500 analogicznych USD.

Gdyby przyj

ąć

wyrównane tempo wzrostu w latach

wcze

ś

niejszych, to w 1700 r. na mieszka

ń

ca Polski

przypadałoby rocznie 17 USD.

W rzeczywisto

ś

ci szybki wzrost to kwestia ostatnich 250

lat.

Czynniki wzrostu – funkcja
produkcji

Funkcja produkcji obrazuje maksymalne rozmiary
produkcji, jakie mo

ż

na osi

ą

gn

ąć

dzi

ę

ki wykorzystaniu

okre

ś

lonych nakładów czynników wytwórczych, przy

danym poziomie wiedzy technicznej.

Kapitał

Na maj

ą

tek produkcyjny (kapitał) składaj

ą

si

ę

wszystkie

maszyny, budynki i budowle oraz zapasy, które uczestnicz

ą

w

procesie produkcji.

Zwi

ę

kszenie zasobów kapitału na 1 zatrudnionego pozwala

osi

ą

gn

ąć

wzrost produkcji, jednak

ż

e z czasem kapitał si

ę

zu

ż

ywa (prosz

ę

pomy

ś

le

ć

o t

ę

pi

ą

cej si

ę

łopacie, czy psuj

ą

cej

koparce). Je

ż

eli chcemy osi

ą

gn

ąć

wzrost technicznego

uzbrojenia pracy (tj. wielko

ść

kapitału przypadaj

ą

c

ą

na 1 osob

ę

),

która pozwala na zwi

ę

kszenie produkcji na zatrudnionego, to

musimy inwestowa

ć

wi

ę

ksz

ą

cz

ęść

produkcji ni

ż

ta, która wynika

z konieczno

ś

ci zapewnienia odtwarzania warto

ś

ci maj

ą

tku oraz

zwi

ę

kszenia liczby pracuj

ą

cych.

Zwi

ę

kszenie technicznego uzbrojenia pracy jest jednym z

podstawowych sposobów zwi

ę

kszenia wydajno

ś

ci pracy i

dochodu (robotnik wyposa

ż

ony w kopark

ę

jest wydajniejszy ni

ż

robotnik wyposa

ż

ony w łopat

ę

).

Praca

Wymienia si

ę

dwa główne

ź

ródła zwi

ę

kszenia

zatrudnienia w gospodarce: wzrost liczby ludno

ś

ci i

zwi

ę

kszenie udziału zatrudnionych w ogólnej liczbie

mieszka

ń

ców. Ponadto zale

ż

y te

ż

od długo

ś

ci czasu

pracy w gospodarce. W XX w. czas pracy w tygodniu
uległ znacznemu skróceniu (wolne soboty itp.), nakłady
pracy jednak zwi

ę

kszały si

ę

z powodu wzrostu

aktywno

ś

ci zawodowej kobiet.

Adam Smith
Źródłem bogactwa - praca

„Roczna praca ka

ż

dego narodu jest funduszem, który zaopatruje

go we wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w

ż

yciu, jakie ten

naród rocznie konsumuje, a które zawsze stanowi

ą

b

ą

d

ź

bezpo

ś

redni produkt tej pracy, b

ą

d

ź

te

ż

to, co nabywa za ten

produkt od innych narodów.

Zale

ż

nie od tego, czy ten produkt - lub to, co si

ę

za

ń

nabywa jest

wi

ę

kszy lub mniejszy w stosunku do liczby tych, którzy go maj

ą

konsumowa

ć

, naród b

ę

dzie lepiej lub gorzej zaopatrzony we

wszystkie rzeczy konieczne i przydatne, których potrzebuje(...) w
ka

ż

dym narodzie stosunek ten zale

ż

y od dwóch ró

ż

nych

okoliczno

ś

ci: po pierwsze, od umiej

ę

tno

ś

ci, sprawno

ś

ci i

znawstwa, z jakim sw

ą

prac

ę

zazwyczaj wykonywa; po drugie od

stosunku liczby tych, którzy pracuj

ą

u

ż

ytecznie, do liczby tych,

którzy tego nie czyni

ą

.” A. Smith, Badania nad natur

ą

i

przyczynami bogactwa narodów, s. 3

Ziemia - Surowce

Ziemia - szczególnie wa

ż

ny czynnik produkcji w dawniejszych

czasach, oraz obecnie w gospodarkach o charakterze
rolniczym. W gospodarkach krajów uprzemysłowionych
czynnik ten nie jest tak istotny. Dzi

ę

ki zwi

ę

kszeniu np. u

ż

ycia

nawozów sztucznych mo

ż

liwe jest zwi

ę

kszenie wydajno

ś

ci

ziemi tak, jak przy zwi

ę

kszeniu areału upraw.

Surowce - rozró

ż

nia si

ę

surowce nieodnawialne i odnawialne –

do tych pierwszych nale

ż

y np. ropa naftowa i w

ę

giel, do

drugich lasy i zasoby rybne. Umiarkowana eksploatacja
pozwala przyrodzie odnowi

ć

te zasoby.

Korzyści skali

Wraz ze wzrostem nakładów danego czynnika
wytwórczego jego kra

ń

cowa produkcyjno

ść

od pewnego

momentu zmniejsza si

ę

. Np. doło

ż

enie dodatkowego

robotnika do maszyny, je

ż

eli pracuje ju

ż

przy niej dwóch

robotników nie zwi

ę

kszy produkcji znacz

ą

co – a wi

ę

c

produkt z zatrudnienia pierwszego robotnika przyrósł w
znacznym stopniu, ale przy zatrudnieniu trzeciego – ju

ż

nieznacznie.

Je

ż

eli wi

ę

c powi

ę

kszymy nakłady czynników

wytwórczych dwukrotnie, a produkcja zwi

ę

kszy si

ę

ponad dwukrotnie, to mamy do czynienia z rosn

ą

cymi

korzy

ś

ciami skali. Odpowiednio mamy te

ż

do czynienia

ze stałymi i malej

ą

cymi przychodami ze skali.

Postęp techniczny

Post

ę

p techniczny oznacza zwi

ę

kszenie

zasobu wiedzy o metodach wytwarzania.
Wiedza ta mo

ż

e by

ć

zapisana w formie

dokumentacji technicznej, mo

ż

e te

ż

by

ć

uciele

ś

niona w ludziach i ich umiej

ę

tno

ś

ciach

jako efektu nauki oraz nabywania
do

ś

wiadczenia.

Postęp techniczny - wynalazki

Koło, silnik parowy, czy komputer albo telefon komórkowy znacz

ą

co

przyczyniły si

ę

zwi

ę

kszenia wydajno

ś

ci czynników wytwórczych.

Nowoczesny wzrost gospodarczy pojawił si

ę

wraz z industrializacj

ą

,

która z kolei mo

ż

liwa była dzi

ę

ki zwi

ę

kszeniu wydajno

ś

ci pracy w

rolnictwie. To umo

ż

liwiło zwolnienie cz

ęś

ci pracuj

ą

cych i przej

ś

cie ich

do przemysłu, poniewa

ż

wcze

ś

niej, aby zapewni

ć

krajowi

odpowiedni

ą

ilo

ść ż

ywno

ś

ci koniecznym było zatrudnienie

zdecydowanej wi

ę

kszo

ś

ci ludzi przy wytwarzaniu

ż

ywno

ś

ci. Wzrost

wydajno

ś

ci w rolnictwie umo

ż

liwiły takie procesy jak zast

ę

powanie

pracy zwierz

ą

t prac

ą

maszyn, osuszanie i nawadnianie du

ż

ych połaci

ziemi, nawozy sztuczne, nowe odmiany nasion itp.

Postęp techniczny - wiedza
uprzedmiotowiona w kapitale

Nie wystarczy wiedza, potrzebne s

ą

te

ż

nakłady kapitałowe,

poniewa

ż

in

ż

ynier znaj

ą

cy zasady budowy traktora nie zaorze pola

bardziej wydajnie ni

ż

ko

ń

, o ile nie poniesiono nakładów

inwestycyjnych na zakup traktora. Uwa

ż

a si

ę

,

ż

e transfer technologii

zmaterializowanych w kapitale rzeczowym – nowych maszynach i
urz

ą

dzeniach jest istotnym

ź

ródłem zwi

ę

kszenia wydajno

ś

ci pracy w

krajach słabiej rozwini

ę

tych. Zgodnie ze schematem zarysowanym

przez Schumpetera wielkie innowacje wywołuj

ą

fal

ę

inwestycji i

kolejnych innowacji, zwi

ą

zanych z wdro

ż

eniem do produkcji – mowa

tu o takich innowacjach jak piece hutnicze, kolej, samochód,
komputer.

Postęp techniczny - uczenie się przez
doświadczenie

(learning by doing)

Dysponuj

ą

c pewnymi maszynami pracownicy

ucz

ą

si

ę

je wykorzystywa

ć

. W XIX w. w

szwedzkiej hucie Horndala zaobserwowano
zjawisko,

ż

e przez 15 lat od zainstalowania

maszyn nie zmieniła si

ę

ani ich liczba ani liczba

pracowników, a wydajno

ść

pracy rosła o 2%

rocznie – przypisuje si

ę

ten wzrost zwi

ę

kszeniu

do

ś

wiadczenia i wiedzy o efektywnym

wykorzystaniu kapitału.

Postęp techniczny – działalność
badawczo-rozwojowa -

B+R

du

ż

a cz

ęść

nowej wiedzy technicznej jest

efektem nakładów ponoszonych na
prowadzenie prac badawczo-rozwojowych.
Identyfikuje si

ę

jednak zawodno

ś

ci rynku

zwi

ą

zane z natur

ą

wiedzy (wiedza ma cechy

dobra publicznego – niekonkurencyjno

ść

i

niewykluczalno

ść

), które sprawiaj

ą

,

ż

e ilo

ść

B+R w gospodarce mo

ż

e by

ć

mniejsza ni

ż

optymalna ze społecznego punktu widzenia.

B+R – uzasadnienie
interwencji

Potwierdzeniem istnienia korzy

ś

ci

zewn

ę

trznych jest obserwowana

luka mi

ę

dzy prywatn

ą

a

społeczn

ą

stop

ą

zwrotu nakładów

na wiedz

ę

. Przykładowo

Mansfield (1981 – patrz tabela)
prezentuje wyniki bada

ń

, zgodnie

z którymi społeczna stopa zwrotu
z inwestycji w B+R przewy

ż

sza

stopy prywatne:

„Rozwa

ż

my np. nowy rodzaj nici

wyszczególniony w tabeli. Owa
ni

ć

pozwoliła na zwi

ę

kszenie

pr

ę

dko

ś

ci maszyn do szycia, co z

kolei obni

ż

yło koszty

producentów tkanin.

Innowacja

Stopa zwrotu

Społeczna Prywatna

W obrębie narzędzi

83

35

Komponent do
system

ó

w kontroli

29

7

Materia

ł

budowlany

96

9

Materia

ł

wiertniczy

54

16

Produkcja papieru

82

42

Nowy gatunek nici

307

27

Nowe dane
elektroniczne

ujemna

ujemna

Produkt chemiczny

71

9

Proces chemiczny A

32

25

Proces chemiczny B

13

4

Proces chemiczny
większego zasięgu

56

31

Urządzenie AGD

209

214

Odplamiacz

116

4

P

ł

yn do zmywarek

45

46

B+R – uzasadnienie
interwencji

Jako

ż

e oszcz

ę

dno

ś

ci były

bardzo du

ż

e w porównaniu z

kosztami zaanga

ż

owanymi do

wypracowania nowej nici,
społeczna stopa zwrotu była
spektakularnie wysoka – ponad
300%. Ale wi

ę

kszo

ść

z tych

korzy

ś

ci trafiła do producentów

tkanin oraz nabywców gotowych
ubra

ń

. Innowator nie mógł zosta

ć

wynagrodzony stosownie,
poniewa

ż

konkurenci mogli

skopiowa

ć

now

ą

ni

ć

łatwo tanio i

szybko – i faktycznie uczynili tak
w ci

ą

gu 6 miesi

ę

cy. W efekcie

prywatna stopa zwrotu wyniosła
zaledwie 27%.”

(patrz tab.).

Innowacja

Stopa zwrotu

Społeczna Prywatna

W obrębie narzędzi

83

35

Komponent do
system

ó

w kontroli

29

7

Materia

ł

budowlany

96

9

Materia

ł

wiertniczy

54

16

Produkcja papieru

82

42

Nowy gatunek nici

307

27

Nowe dane
elektroniczne

ujemna

ujemna

Produkt chemiczny

71

9

Proces chemiczny A

32

25

Proces chemiczny B

13

4

Proces chemiczny
większego zasięgu

56

31

Urządzenie AGD

209

214

Odplamiacz

116

4

P

ł

yn do zmywarek

45

46

Postęp techniczny – B+R

Dlatego przedsi

ę

biorcy maj

ą

ograniczon

ą

motywacj

ę

do inwestowania w B+R, a

pa

ń

stwo chc

ą

c zwi

ę

kszy

ć

poda

ż

B+R mo

ż

e z

jednej strony ustanawia

ć

i egzekwowa

ć

prawa własno

ś

ci intelektualnej (np. patenty –

20-letni ustawowy monopol). Mo

ż

e te

ż

subsydiowa

ć

działalno

ść

B+R (granty,

dotacje, ulgi podatkowe).

Wzrost produkcji, akumulacja kapitału
i postęp techniczny

Dana jest prosta funkcja produkcji
Y=A*f(K, L)

Kapitał K i praca L (jak labour) ł

ą

czone s

ą

aby uzyska

ć

produkt Y. Funkcja f pokazuje,

jak

ą

wielko

ść

produkcji mo

ż

emy uzyska

ć

ł

ą

cz

ą

c ró

ż

ne wielko

ś

ci K i L. Przykładowo

mo

ż

emy do wykopania kanału zatrudni

ć

10

robotników i da

ć

im trzy koparki, mo

ż

emy te

ż

zatrudni

ć

100 robotników wyposa

ż

onych w

łopaty i jedn

ą

kopark

ę

.

Wzrost produkcji, akumulacja kapitału
i postęp techniczny

Wpływ post

ę

pu technicznego ujmujemy osobno – jest to

czynnik A, który jest miar

ą

poziomu techniki. Z tych

samych nakładów pracy i kapitału mo

ż

na uzyska

ć

obecnie wi

ę

ksze warto

ś

ci produkcji ni

ż

3000 lat temu –

przykładowo zamiast 1000 robotników z motykami
mo

ż

emy teraz zatrudni

ć

100 robotników z kopark

ą

i

mimo

ż

e nakłady kapitału i pracy mogłyby by

ć

podobne,

to post

ę

p techniczny sprawił,

ż

e kanał wykopiemy 3x

szybciej dzi

ę

ki wynalazkowi zastosowaniu energii ze

spalenia ropy i my

ś

li technicznej sprawiaj

ą

cej,

ż

e silnik i

rami

ę

koparki pozwalaj

ą

nam wykopa

ć

znacznie

sprawniej kanał ni

ż

przy u

ż

yciu jedynie r

ą

k ludzkich.

Wzrost produkcji, akumulacja kapitału
i postęp techniczny

Thomas Malthus – katastroficzna wizja (1798) przyszłego
wyczerpywania si

ę

mo

ż

liwo

ś

ci produkcyjnych na skutek

ograniczonej poda

ż

y ziemi. Je

ż

eli ludno

ś

ci przybywa wg

post

ę

pu geometrycznego, a

ż

ywno

ś

ci wg post

ę

pu

arytmetycznego, to produkcja rolna nie mo

ż

e nad

ąż

y

ć

za

wzrostem ludno

ś

ci, a

ż

zaczn

ą

si

ę

szerzy

ć

głód i choroby.

W niektórych uj

ę

ciach (patrz Begg i in. Makroekonomia, s.

344) niektóre kraje trzeciego

ś

wiata tkwi

ą

w tej pułapce,

poniewa

ż

kl

ę

ski głodu powodowane przez czynniki naturalne

kieruj

ą

du

żą

cz

ęść

ludno

ś

ci do pracy na roli,

ż

eby podtrzyma

ć

egzystencj

ę

, a poprawa wydajno

ś

ci pracy powoduje,

ż

e

zaczyna gwałtownie wzrasta

ć

liczba ludno

ś

ci i znów, w

przeliczeniu na 1 osob

ę

mamy do czynienia z n

ę

dz

ą

.

Wzrost produkcji, akumulacja kapitału
i postęp techniczny

Jednak w wi

ę

kszo

ś

ci krajów prognozy Malthusa si

ę

nie

sprawdziły, poniewa

ż

wzrost ludno

ś

ci na wsi spowodował

migracj

ę

nadliczbowej ludno

ś

ci do miast wspieraj

ą

c

rozwijaj

ą

cy si

ę

przemysł. W przemy

ś

le produkowano coraz

wydajniejsze dobra kapitałowe zwi

ę

kszaj

ą

ce produkcj

ę

, w tym

dla rolnictwa (pługi, młockarnie, traktory, kombajny).

Akumulacja kapitału;

model Solowa

Przyrost wydajno

ś

ci w rolnictwie był na tyle du

ż

y,

ż

e nie tylko

sprawił mo

ż

liwo

ść

wy

ż

ywienia coraz wi

ę

kszej liczby ludno

ś

ci,

ale tak

ż

e umo

ż

liwił coraz wi

ę

kszy odpływ ludzi ze wsi oraz

potanienie

ż

ywno

ś

ci. Zwi

ę

kszenie K i A było wi

ę

ksze ni

ż

wzrost L i umo

ż

liwiło popraw

ę

poziomu

ż

ycia.

Mamy wi

ę

c do czynienia z przezwyci

ęż

eniem ograniczenia

zasobów ziemi, bo rzadki czynnik, jakim jest ziemia jest
u

ż

ywany coraz oszcz

ę

dniej i poszukuje si

ę

sposobów coraz

efektywniejszego jego wykorzystania (zwi

ę

kszenie wydajno

ś

ci

z ha) – np. nawo

ż

enie, zastosowanie hodowli masowej (fermy

kurze) itp.

Akumulacja kapitału;

model Solowa

W latach 1956-57 Robert Solow skonstruował na bazie
teorii neoklasycznej model wzrostu, na podstawie
którego ekonomi

ś

ci przeprowadzili wiele pó

ź

niejszych

analiz empirycznych.

Jedn

ą

z implikacji mechanizmu nakre

ś

lonego w modelu

Solowa jest jednakowe tempo wzrostu produkcji, kapitału
i siły roboczej. Wielko

ść

produkcji na 1 zatrudnionego i

kapitał przypadaj

ą

cy na 1 zatrudnionego s

ą

zatem stałe.

Taki stan równowagi w długim okresie nazywamy
stanem stacjonarnym (ang. steady state).

Akumulacja kapitału;

model Solowa

Je

ż

eli chcemy utrzyma

ć

poziom produkcji na 1 zatrudnionego,

to niezb

ę

dne s

ą

pewne inwestycje restytucyjne

(odtworzeniowe – tj. konieczne do odtworzenia zu

ż

ywaj

ą

cego

si

ę

kapitału produkcyjnego) oraz inwestycje zwi

ą

zane ze

wzrostem liczby ludno

ś

ci – oznacza to konieczno

ść

utrzymania pewnego poziomu kapitału.

Rzeczywiste inwestycje na osob

ę

za

ś

równe s

ą

oszcz

ę

dno

ś

ciom w gospodarce i stanowi

ą

pewien ułamek y,

czyli produktu krajowego (nie skonsumowany, bo C+S = Y).
Kształt funkcji produkcji natomiast zgodny jest z zało

ż

eniem o

malej

ą

cej kra

ń

cowej produkcyjno

ś

ci kapitału – im wi

ę

cej

kapitału, tym mniejsze przyrosty produktu.

Akumulacja kapitału;

model Solowa

Symbole k* i y* oznaczaj

ą

odpowiednio wielko

ść

kapitału i

wielko

ść

produkcji na 1 zatrudnionego odpowiadaj

ą

ce stanowi

równowagi. Na

ś

cie

ż

ce wzrostu zrównowa

ż

onego zasób

kapitału oraz produkcja rosn

ą

w równym tempie n, co zasób

siły roboczej. (Linia nk pokazuje jak

ą

cz

ęść

produkcji y

musimy reinwestowa

ć

,

ż

eby nie spadła wielko

ść

K/L,

n i sigma – czyli wzrost nakładu
siły roboczej oraz deprecjacji
kapitału zwi

ę

kszaj

ą

t

ę

cz

ęść

)

Akumulacja kapitału;

model Solowa

Na rysunku pokazano tak

ż

e, co stanie si

ę

, je

ż

eli wzrost

gospodarczy nie przebiega po

ś

cie

ż

ce wzrostu

zrównowa

ż

onego: je

ś

li poziom kapitału na osob

ę

jest niski, to

gospodarka znajduje si

ę

na lewo od punktu równowagi E.

Faktyczne oszcz

ę

dno

ś

ci przewy

ż

-

szaj

ą

t

ę

wielko

ść

k, która

zapewnia wzrost kapitału w
takim tempie w jakim wzrasta
siła robocza. W efekcie zasób
kapitału na osob

ę

zwi

ę

ksza si

ę

.

Analogicznie jest w przypadku
wi

ę

kszych zasobów kapitału.

Gospodarki zmierzaj

ą

stopniowo

do stanu równowagi stacjonarnej.

Konwergencja