DIAGNOSTYKA HORMONALNA

Klinika Immunologii Transplantologii

i Chorób Wewnętrznych

mgr Kamila Gala

LABORATORYJNA DIAGNOSTYKA ZABURZEŃ

WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO:

Oznaczanie stężenia hormonu w

surowicy lub jego metabolitu w moczu

Testy czynnościowe po stymulacji lub

hamowaniu czynności endokrynnej

 Podwzgórze:

 tyreoliberyna (TRH),
 kortykoliberyna (CRH),
 somatoliberyna (GH-RH), somatostatyna (GH-IH),
 gonadoliberyna (GnRH), prolaktostatyna (PIH),
 wazopresyna (ADH), oksytocyna

 Przysadka:

 tyreotropina (TSH),
 kortykotropina (ACTH),
 hormon wzrostu (GH),
 hormon luteinizujący (LH),
 hormon folikulotropowy (FSH),

 Tarczyca:

 T4 tyrozyna,
 T3 trójodotyrozyna,
 kalcytonina

 Kora nadnerczy:

 kortyzol (glikokortykosteroid),
 aldosteron (mineralokortykoid) ,
 DHEA, DHEAS (androgeny),

 Jajnik, jądra:

 Estrogeny, progesteron, testosteron

DIAGNOSTYKA CHORÓB PRZYSADKI I

PODWZGÓRZA

HORMON ANTYDIURETYCZNY

(ADH, wazopresyna)

 Produkowany przez podwzgórze
 Uwalniany przez tylny płat przysadki
 Rola:

 regulacja zagęszczania moczu

wchłanianie zwrotne wody w kanalikach dystalnych

 regulacja ciśnienia krwi

skurcz naczyń krwionośnych

NIEDOBÓR ADH

 Przyczyna: uszkodzenia układu podwzgórzowo-przysadkowego
 Objawy:

moczówka prosta ośrodkowa

(neurogenna, centralna)

 Diagnostyka:

 Badanie krwi:

 stężenie sodu w surowicy > 145 mmol/l
 osmolalność osocza > 286 mOsm/kg wody
 warunki pobrania krwi: pacjent w pozycji leżącej, odwirowanie krwi

(w ciągu 15 min.), zamrożenie w – 20°C, transport w lodzie

 Badanie moczu:

 ciężar właściwy moczu < 1,005 g/ml
 osmolalność moczu < 200 mOsm/kg wody

 Testy czynnościowe:

 odwodnieniowy (potwierdzenie rozpoznania)
 wazopresynowy (różnicowanie moczówki ośrodkowej i nerkowej)

NADMIAR ADH

 Objawy:

SIADH

: zespół niewłaściwego wydzielania wazopresyny

 Przyczyna:

ektopowe wydzielanie ADH przez komórki guza nowotworowego

 Kryteria rozpoznania:

Badanie krwi:

 hiponatremia stężenie sodu w surowicy <135 mmol/l
 hipoosmolalność surowicy < 275 mOsm/kg wody

Badanie moczu

 osmolalność moczu >100 mOsm/kg wody
 stężenie sodu w moczu > 40 mmol/24 godz.

Izowolemia

 Brak obrzęków i cech odwodnienia

PROLAKTYNA (PRL)

 Działanie:

 laktogenne
 modulujące czynność gonad

 Wydzielanie:

 w rytmie około dobowym (najwyższe stężenia w nocy)

 Fizjologiczny wzrost:

 w czasie snu
 po wysiłku fizycznym
 w ciąży i podczas karmienia piersią

 Patologiczny wzrost:

 gruczolak przysadki

prolactinoma

(PRL > 250 ng/ml)

 niedobór dopaminy (inhibitor prolaktyny)
 wysokie stężenie tyreoliberyny (TRH)

DIAGNOSTYKA HIPERPROLAKTYNEMII

Hiperprolaktynemia

Organiczna:

gruczolaki

przysadki

Czynnościowa:

polekowa,

psychogenna

Prolaktyna w

warunkach

podstawowych

↑↑↑

N (hiperprolaktynemia

utajona)

lub

↑

Test z

metoklopramidem

(inhibitor receptorów

dopaminowych)

Brak odpowiedzi

Wybitny wzrost

HORMON WZROSTU (GH)

 Fizjologiczny wzrost stężenia:

 we śnie, po wysiłku fizycznym

 Fizjologiczne obniżenie stężenia:

 po posiłku

 Zwiększone wydzielanie:

 w czasie głodzenia, w przewlekłej niewydolności nerek, marskości

wątroby, ektopowym wydzielaniu GH

 w okresie wzrostu powoduje gigantyzm, u dorosłych akromegalię

 Zmniejszone wydzielanie:

 wrodzony lub nabyty niedobór GH, otyłość, guzy przysadki, zespół

Cushinga, pierwotna niedoczynność tarczycy

 w okresie dojrzewania powoduje karłowatość

OCENA WYDZIELANIA GH

 Oznaczenie podstawowego stężenia GH:

 Mała wartość diagnostyczna

 Testy czynnościowe:

 Niedobór:

Test hipoglikemii poinsulinowej

 Brak wzrostu stężenia GH po stymulacji

Test obciążenia argininą
Test z GH-RH (somatoliberyna)

 Nadmiar:

Test hamowania glukozą

 Brak obniżenia stężenia GH po obciążeniu glukozą

DIAGNOSTYKA CZYNNOŚCI KORY

NADNERCZY

 Kora nadnerczy:

 glikokortykosteroidy:

 kortyzol

 mineralokortykosteroidy:

 aldosteron

 androgeny:

 DHEA, DHEAS

KORTYZOL

 Rola:

 Wpływa na gospodarkę węglowodanową, lipidową, białkową,

wapniowo-fosforanową, wodno-elektrolitową,

 Wpływa na układ krwiotwórczy
 Działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne

 Dobowy rytm wydzielania:

 zwiększenie w godzinach porannych
 spadek w godzinach wieczornych
 brak rytmu dobowego występuje w nadczynności kory nadnerczy

 Występowanie w surowicy:

 90% związana z białkami osocza
 10 % wolna, wykazująca aktywność biologiczną

HIPERKORTYZOLEMIA

Przyczyny:

 Nadmierna produkcja

kortyzolu

przez gruczolaka i raka kory
nadnerczy:

zespół Cushinga

(ACTH niezależny zespół
Cushinga)

 Nadmierna produkcja

ACTH

przez gruczolaka przysadki
powodująca przerost nadnerczy:

choroba Cushinga

(ACTH

zależny zespół Cushinga)

 Ektopowa produkcja ACTH przez

raka drobnokomórkowego płuc

 Egzogenne podawanie kortyzolu
 Otyłość

Przyczyny:

 Uszkodzenie kory nadnerczy

(pierwotna niedoczynność
kory nadnerczy)

 Uszkodzenie przysadki

(wtórna niedoczynność
nadnerczy)

 Marskość wątroby
 Nadczynność tarczycy
 Terapia androgenami

HIPOKORTYZOLEMIA

DIAGNOSTYKA HIPERKORTYZOLEMII

 Oznaczenie stężenia kortyzolu w surowicy (↑)
 Oznaczenie steroidów w moczu dobowym:

 Wydalanie 17-hydroksykortykosteroidów (17-OHCS) i wolnego

kortyzolu (↑)

 Test z deksametazonem:

 Różnicowanie zespołu Cushinga i choroby Cushinga

 Oznaczanie stężenia ACTH we krwi (ranno, wieczorem):

 Choroba Cushinga: N, niewielki ↑
 Nadczynność kory nadnerczy: ↓
 Ektopowe wydzielanie ACTH: ↑

 Test z CRH (kortykoliberyna):

 Ektopowe wydzielania ACTH: brak zmian
 przysadkowe wydzielanie ACTH: ↑ wydzielania ACTH

Podejrzenie hiperkortyzolemii

Rytm dobowy kortyzolu

Wolny kortyzol w moczu

Test z małą dawką deksametazonu

Zespół Cushinga
nie występuje

Potwierdzenie
zespołu Cushinga

nieprawidłowe

prawidłowe

NIEDOCZYNNOŚĆ KORY NADNERCZY

 Charakterystyka:

 ↓Na+


 K+

 Hipowolemia

 Rodzaje niedoczynność kory nadnerczy:

 Pierwotna: choroba Addisona

Obniżenie stężenia kortyzolu w surowicy
Brak dobowego rytmu kortyzolu lub mierne zachowanie
Wzrost ACTH

 Wtórna niedoczynność kory:

Obniżone stężenie kortyzolu przy prawidłowym ACTH

DIAGNOSTYKA HIPOKORTYZOLEMII

 Oznaczenie stężenia kortyzolu w surowicy (↓)
 Oznaczenie steroidów w moczu dobowym:

 Wydalanie 17-hydroksykortykosteroidów (17-OHCS) i

wolnego kortyzolu (↓)

 Oznaczanie ACTH we krwi:

 Różnicowanie pierwotnej i wtórnej niedoczynności

kory nadnerczy

 Test czynnościowy z synaktenem (ACTH):

 Niedostateczny wzrost stężenia kortyzolu po podaniu

synaktenu

ALDOSTERON

 Rola:

 Reguluje gospodarkę wodno-elektolitową
 Nasila resorpcję zwrotną sodu z utratą jonów

potasowych i wodorowych

 Prowadzi do zatrzymania wody i wzrostu ciśnienia

krwi

 Wydzielanie kontrolowane przez układ RAA

ALDOSTERON

 Hiperaldosteronizm:

 Pierwotny: zespół Conna

gruczolak nadnerczy
rak kory nadnerczy
hiperplazja komórek warstwy kłębkowatej

 Wtórny:

guzy wydzielające reninę
zwężenie tętnicy nerkowej
nadciśnienie
nadmierne wytwarzanie ACTH

 Hipoaldosteronizm:

 Uszkodzenie zewnętrznej warstwy kory nadnerczy
 Defekty enzymatyczne
 Zmiany w aparacie przykłębkowym

HORMONY TARCZYCY

 Tyroksyna (T4), trójjodotyronina (T3), kalcytonina
 Białka transportujące hormony tarczycy:

 TBG: globulina wiążąca tyroksynę (60%)
 TBPA: prealbumina wiążąca tyroksynę (30%)
 TBA: albumina wiążąca tyroksynę (10%)

 Hormony związane z białkami są nieaktywne (magazyny

hormonów)

 Frakcje wolne fT3, fT4 -aktywność biologiczna
 Dobowy rytm wydzielania:

 max między godz. 0.00 a 3.00
 min. między 15.00 a 17.00

ZABURZENIA CZYNNOŚCI TARCZYCY

Obraz kliniczny:

Nadczynność (hipertyreoza)
Niedoczynność (hipotyreoza)

Charakter zaburzenia:

Pierwotny:

zmiany w samym gruczole tarczowym

Wtórny:

nieprawidłowa regulacja czynności tarczycy przez

przysadkę lub podwzgórze

DIAGNOSTYKA CHORÓB TARCZYCY

 Zalecane badania:

 stężenie TSH
 całkowite stężenie T

3

i T

4

oraz frakcji wolnych

 oznaczanie autoprzeciwciał p/ tarczycowych
 stężenie tyreoglobuliny (TGB)
 testy stymulacji wydzielania TSH po TRH
 stężenie kalcytoniny i cholesterolu

 Metoda oznaczania hormonów tarczycy:

 metody immunologiczne kompetycyjne (EIA, CMIA)

DIAGNOSTYKA CHORÓB TARCZYCY

 Stężenie TSH jako badanie pierwszego wyboru
 Podwyższone TSH – oznaczamy fT

4

↓ fT

4

- pierwotna niedoczynność tarczycy

N fT

4

- subkliniczna niedoczynność tarczycy

↑ fT

4

- wtórna nadczynność tarczycy

 Obniżone TSH – oznaczamy fT

4

↑fT

4

nadczynność tarczycy

↓fT

4

wtórna niedoczynność tarczycy

fT

4

w normie – oznaczamy fT

3

prawidłowa fT

3

leczenie hormonami tarczycy

↑ fT

3

– T

3

- thyreotoxicosis

↓fT

3

zespół niskiej T

3

DIGNOSTYKA RÓŻNICOWA ZABURZEŃ CZYNNOŚCI

TARCZYCY

Zmiany funkcji

tarczycy

TSH

fT3

fT4

Niedoczynność
(hipotyreoza)

pierwotna

Niedoczynność
wtórna

Nadczynność

(hipertyreoza)

pierwotna

Nadczynność
wtórna

PRZECIWCIAŁA PRZECIWTARCZYCOWE

 Przeciwciała antytyreoglobulinowe (aTg)

 zapalenie tarczycy typu Hashimoto

(35-60%)

 choroba Gravesa-Basedowa (35-60%)
 podostre zapalenie tarcycy i rak tarczycy

 Przeciwciała antyperoksydazowe (aTPO)

 zapalenie tarczycy typu Hashimoto

(80-99%)

 choroba Gravesa-Basedowa (45-80%)
 poporodowe zapalenie tarczycy

 Przeciwciała przeciwko receptorowi TSH (TRAb)

 choroba Gravesa-Basedowa

(70-100%)

 zapalenie tarczycy typu Hashimoto (6-60%)

HORMONY PŁCIOWE

 Regulacja przez system sprzężenia zwrotnego:

Podwzgórze (GnRH)

↓

Przysadka mózgowa (FSH, LH)

↓

Jajniki (Hormony steroidowe)
Jądra (Testosteron)

HORMON LUTEINIZUJĄCY (LH)

 Rola:

 Stymuluje produkcję estrogenów, jajeczkowanie, rozwój ciałka

żółtego i produkcję progesteronu

 Podwyższone stężenie:

 kobiety:

pierwotna niewydolność jajników, wzrost gonadotropin przed

owulacją, wielotorbielowatość jajników

 mężczyźni:

pierwotna niewydolność jąder, zespół niewrażliwości na

androgeny

 Obniżone stężenie:

 kobiety:

wtórna niewydolność jajników, podawanie środków

hamujących owulację lub steroidów płciowych

 mężczyźni:

wtórna niewydolność jąder, podawanie testosteronu

HORMON FOLIKULOTROPOWY (FSH)

 Rola:

 wzrost i dojrzewanie pęcherzyków Graff’a, pobudza syntezę

estrogenów

 Podwyższone stężenie:

 Kobiety:

pierwotna niewydolność jajników

 Mężczyźni:

dysfunkcja spermatogenezy, pierwotny hipogonadyzm

 Obniżone stężenie:

 Kobiety:

wtórna niewydolność jajników, zaburzenia podwzgórza

 Mężczyźni:

wtórny hipogonadyzm, wtórna niewydolność jąder, zaburzenia

podwzgórzowo - przysadkowe

PROGESTERON

 Syntetyzowany i wydzielany przez ciałko żółte pod

wpływem LH

 Działanie:

 odpowiedzialny za transformację endometrium,
 pobudza gruczoły mleczne
 hamuje uwalnianie GnRH i LH

ESTROGENY

Hormony sterydowe syntetyzowane przez komórki
ziarniste jajnika po stymulacji FSH

TESTOSTERON

 Podwyższone stężenie:

 Mężczyźni:

podanie egzogennego testosteronu, czynne guzy jądra, rak

nadnerczy

 Kobiety:

rak nadnerczy, guzy jajnika produkujące testosteron

 Obniżone stężenie:

 Mężczyźni:

pierwotny lub wtórny hipogonadyzm, marskość wątroby,

anoreksja, ciężkie niedożywienie, narkotyki, podanie
syntetycznych androgenów

 Kobiety:

pierwotna lub wtórna niewydolność jajników, środki

antykoncepcyjne lub estrogeny, marskość wątroby, anoreksja,
narkotyki, niedożywienie

DIAGNOSTYKA ENDOKRYNOLOGICZNA

W GINEKOLOGII

 Ilościowe oznaczanie hormonów i ich

metabolitów

 PRL, LH, FSH, progesteron, estradiol, testosteron

 Testy czynnościowe:

 Zaburzenia miesiączkowania:

z gestagenami
z estrogenami
z klomifenem
z gonadotropinami

 Podwyższony poziom testosteronu:

hamowanie deksametazonem

DIAGNOSTYKA

Rozpoznanie

LH

FSH

Estradiol

Hipogonadyzn
hipogonadotropowy
(wtórny)

↓

↓

↓

Hipogonadyzm
normogonadotropowy

n

n

↓

Hipogonadyzm
hipergonadotropowy
(pierwotny)

↑

↑

↓

Oznaczenie poziomu P i E

↑ E i ↑ P

Nadczynność jajników

↓ E i ↓ P

Oznaczenie LH i FSH

↑ FSH i ↑ LH
Hipogonadyzm
pierwotny (jajnikowy)

↓ FSH i ↓ LH

Test z klomifenem lub GnRH

Brak wzrostu LH i FSH

Hipogonadyzm wtórny

(przysadkowy)

↑ FSH i ↑ LH

Hipogonadyzm wtórny

(podwzgórzowy)

BADANIA ENDOKRYNOLOGICZNA POZWALAJĄCE

NA MONITOROWANIE ROZWOJU PŁODU

 Oznaczanie stężenia α-fetoproteiny (AFP)
 Oznaczanie stężenia gonadotropiny kosmówkowej

(HCG)

 Oznaczanie stężenia ludzkiego laktogenu łożyskowego

(HLP)

 Oznaczanie poziomu oksytocynazy (CAP)

BIAŁKOWE HORMONY ŁOŻYSKOWE

 Ludzka gonadotropina kosmówkowa (HCG)

 wczesny hormon w ciąży
 wykrywalny w 8-11 dniu po zapłodnieniu,
 max. stężenie w 8-10 tygodniu ciąży
 wykorzystywany w testach ciążowych paskowych,

 Zastosowanie:

rozpoznanie i monitorowanie leczenia ciążowej choroby

trofoblastycznej

nowotwory zarodkowe jądra i jajnika