Teoria wychowania — strategie

Teoria wychowania — strategie

Wstęp

1. Poglądy na temat strategii wychowania w wybranych podręcznikach

1.1. Poglądy reprezentowane przez pedagogów z podręcznika pod redakcją Śliwerskiego i Kwiecińskiego

1.2. Poglądy Kunowskiego

1.3. Poglądy Muszyńskiego

2. Zamiast zakończenia

Bibliografia

Literatura podstawowa

Literatura dodatkowa

Wstęp

Moduł piąty jest kontynuacją rozważań na temat teorii wychowania — dotyczy jednak

charakterystyki strategii wychowawczych. Po wyjaśnieniu więc:

 czym jest teoria naukowa?
 czym jest, w kontekście teorii naukowych, teoria wychowania?
 jakie rodzaje teorii wychowania można wyodrębnić we współczesnej pedagogice?
 jaki jest związek antropologii filozoficznej z pedagogiką?
możemy przejść do dalszych analiz.

By lepiej wyjaśnić, czym jest strategia wychowawcza, musimy odwołać się ponownie do

tego, co zostało już powiedziane na temat związków antropologii filozoficznej

z wychowaniem. Powiedzieliśmy wówczas, że aby określić:

Co to jest wychowanie?

Jak wychowywać?

czyli określić strategię wychowania, musimy wiedzieć:

Kogo chcemy wychowywać?

a więc wiedzieć:

Kim jest człowiek?

1

Teoria wychowania — strategie

Znamy już odpowiedzi różnych pedagogów na pytanie: „Kim jest człowiek?”. Wiemy też,

w jaki sposób możemy odpowiadać na pytanie „Kim jest człowiek?”. Zgodnie więc z

przedstawionym wcześniej schematem przechodzenia od odpowiedzi antropologicznych do

pedagogicznych, możemy w budowaniu strategii wychowania wyodrębnić dwa etapy

udzielania odpowiedzi:

1. Pierwszy będzie dotyczył tego, czym jest wychowanie.

2. Drugi tego, jak wychowywać.

Można więc najogólniej powiedzieć, że strategia wychowania obejmuje następujące kwestie:

 określenie istoty wychowania,
 określenie sposobów wychowania.

Wymienionym zagadnieniom poświęcony będzie ten właśnie moduł. Jego treść stanowić

będą ogólne zagadnienia dotyczące strategii wychowawczych. Będziemy więc w nim mówić

o takich aspektach wychowania, jak jego:

 cele,
 metody,
 zasady,
 środki,
 formy.
By ułatwić zrozumienie przedstawionych wcześniej kwestii, ujmiemy je w postaci schematu:

Teoria wychowaia = założenie antropologiczne + strategia wychowania

(kto?)

(co? jak?)

koncepcja wychowania

(co?)

sposoby wychowania

(jak?)

zasady

metody

środki

cele

formy

Rysunek 1. Ogólny model budowy teorii wychowania

2

Teoria wychowania — strategie

Podczas analizowania schematu może pojawić się pewna wątpliwość, ponieważ

o wychowaniu mówiliśmy już w module pierwszym, dlaczego więc i tu powracamy do tej

kwestii? Tak, ale w module pierwszym mówiliśmy o nim na poziomie metateoretycznym,

a więc bardzo ogólnie. Tu będziemy mówić na poziomie teoretycznym (konkretnych teorii

wychowania), a więc bardziej szczegółowym niż metateoretyczny. Będziemy zatem

roztrząsać wszystkie możliwe szczegóły i dokładniej wnikać w istotę wychowania.

Wnikanie w szczegóły istoty i sposobów wychowania, czyli zgłębianie strategii wychowania,

dotyczyć będzie poglądów konkretnych pedagogów — dobrze już Wam znanych —

podręczników pod redakcją Godlewskiego; Kwiecinskiego i Śliwerskiego oraz autorstwa

Kunowskiego.

Opisany model budowania teorii wychowania może sprawiać wrażenie nadto

schematycznego. Usprawiedliwieniem tego faktu jest to, że każdy model jest w pewnym

sensie opartym na analizie rzeczywistości schematem (porównaj moduł o teoriach

naukowych), dlatego dobry wychowawca musi pamiętać, że wychowanie jest sztuką, stąd

każde postępowanie wychowawcze, mimo posiadanej przez wychowawcę uporządkowanej

wiedzy, musi być otwarte i twórcze. O tym nie wolno nam zapominać!

Powróćmy jednak do strategii. Jak mówiliśmy wcześniej, strategia wychowania powstaje

z odpowiedzi na pytanie: czym jest wychowanie i jak wychowywać? Teraz skupimy naszą

uwagę na tym, jak wychowywać, czyli na sposobach wychowywania. Zanim jednak o tym

powiemy — kilka uwag na temat celów wychowania, ponieważ one łączą się bezpośrednio

ze sposobami wychowania.

Zagadnieniem celów wychowania zajmuje się teleologia. W pedagogice przez cele

wychowania najczęściej rozumie się:

 szczególnie ważne zadania dotyczące rozwoju człowieka,
 wzorce osobowe,
 konkretne cechy osobowości bądź charakteru.

Można powiedzieć najogólniej, że cele są stanem, do którego człowiek–wychowawca dąży,

pragnie go osiągnąć. Są więc stanem postulowanym.

Pedagog może wyprowadzać cele wychowania z:

 filozofii,

3

Teoria wychowania — strategie

 religii,
 psychologii,
 socjologii,
 ideologii.

W osiąganiu konkretnych celów wychowania pomagają zasady wychowania, które mają

nadrzędny charakter wobec metod, choć to bywa niejednakowo ujmowane przez różnych

pedagogów. Zasady wychowania to podstawy, na których powinien opierać się proces

wychowania. Przykładem takich zasad mogą być wymienione przez Mieczysława

Łobockiego warunki skuteczności wychowania. Podaje on następujące warunki:

 humanistycznego podejścia do wychowania,
 eksponowania metod oddziaływań pośrednich,
 umiejętności porozumiewania się z wychowankami,
 poznawania dzieci i młodzieży,
 unowocześnienia kształcenia pedagogicznego (Łobocki, 1999: 126).

Z zagadnieniem zasad wiążą się metody wychowania, przez które najogólniej

rozumiemy:

— konsekwentne, świadome, systematyczne, w pewnym sensie „schematyczne”

postępowanie wychowawcy;

— czynności i środki używane przez wychowawcę do osiągnięcia zamierzonych przez niego

celów.

Zatem można powiedzieć, że metoda to systematycznie stosowany przez wychowawcę

sposób postępowania zmierzający do osiągania przez niego określonych celów wychowania.

Metody wychowania klasyfikowane są w różny sposób i dzielone przez pedagogów są na:

— oddziaływania na konkretną osobę,

— oddziaływania na grupę osób.

Możemy też mówić o ważnej grupie metod dotyczących samowychowania, ale one

przewidują inną rolę dla wychowawcy niż w typowym procesie wychowania.

Metody wymagają odpowiednich środków wychowawczych. Wśród nich najczęściej

wymienia się:

— własny przykład wychowawcy,

4

Teoria wychowania — strategie

— słowo,

— nagrody i kary, bardzo szeroko i różnie ujmowane,

— zadania do wykonania.

Ostatnią z kategorii pojęciowych, której używa się najczęściej przy opisie strategii

wychowawczych, są formy wychowania. Są to sytuacje społeczne organizowane celowo:

1. Ze względu na rodzaj aktywności wychowanka, np.:

— wychowanie artystyczne,

— wychowanie muzyczne,

— wychowanie religijne,

— wychowanie fizyczne.

2. Ze względu na relacje, w jakie wchodzimy w procesie wychowania z innymi ludźmi.

Podsumujmy teraz to, co zostało do tej pory powiedziane. Proponujemy ułożenie listy

najczęściej stosowanych kategorii dotyczących strategii wychowawczych.

?

A oto owa lista:

— cele,

— zasady,

— metody,

— środki,

— formy.

Po tym ogólnym wprowadzeniu do teorii strategii wychowania, możemy przystąpić do analizy

trzech wybranych przez nas podręczników.

5

Teoria wychowania — strategie

1. Poglądy na temat strategii wychowawczych

w wybranych podręcznikach

1.1. Poglądy prezentowane w podręczniku pod redakcją

Śliwerskiego i Kwiecińskiego

Omawiana książka nie zawiera wiele informacji na temat strategii wychowania, ponieważ

brakuje w niej konkretnego wykładu z teorii wychowania. Autorzy omawianego podręcznika

są zdania, iż czasy współczesne charakteryzują się przekształceniami w procesie

wychowania. Przekształcenia te idą w kierunku zaniechania wychowania na rzecz socjalizcji.

Jest to prawdopodobnie jeden z powodów, dla którego strategie wychowania pominięto,

choć wydaje się, że pewną namiastką strategii, zaproponowaną przez autorów, może być

dialog albo lepiej negocjacja.

1.2. Poglądy Kunowskiego

Poglądy Kunowskiego na temat strategii, w przeciwieństwie do poprzedniego podręcznika,

są obszernie zrelacjonowane, dlatego poświęcimy im więcej uwagi.

Pojęcie wychowania

Kunowski rozpoczyna wykład na temat strategii wychowania od wyjaśnienia etymologii słowa

wychowanie

.

Z jego relacji dowiadujemy się, że słowo wychowanie początkowo w języku polskim znaczyło

‘żywienie’, ‘utrzymanie’ i odnosiło się do tego, co dziś można określić hodowlą zwierząt, czyli

po prostu dobrym karmieniem, odżywianiem. Podobnie rzecz się miała z innymi językami

słowiańskimi, na przykład językiem rosyjskim (ros. wospitanije ‘jedzenie, karmienie, jadło’).

Zmianę w znaczeniu słowa wychowanie przynosi dopiero wiek XIX. Słowo to rozszerza swój

zakres znaczeniowy — odtąd „odżywianie–wychowanie” będzie oznaczało udzielanie takiego

pokarmu, który pozwoli przejść człowiekowi z pierwotnego stanu natury do stanu kultury.

6

Teoria wychowania — strategie

Warto może jeszcze przy tej okazji wspomnieć, że zanim doszło do opisywanego tu

przekształcenia znaczenia słowa, posługiwano się na oznaczenie wychowania słowem

edukacja stąd mamy, jak słusznie zauważa Kunowski, słynną Komisję Edukacji Narodowej,

a nie Komisję Wychowania Narodowego.

Sam zaś termin edukacja pochodzi z łaciny i pierwotnie oznaczał „wyprowadzanie (educare

— wychowywać od ex-duco — wyprowadzam) i to z jakiegoś stanu gorszego do lepszego

i wyższego” (Kunowski, 1993: 165).

Ciekawe, że „podobna przenośnia wyciągania i podnoszenia wzwyż działa w niemieckim

wyrazie erziehen i francuskim elever znaczących wychowywać” (Kunowski, 1993: 165).

Z analiz etymologicznych Kunowski wyciąga wniosek, że:

„realne znaczenie wychowania dziś polega na:

— przekształceniu człowieka,

— na wyprowadzaniu rozwijającej się jednostki ze zwierzęcego stanu natury,

— i podnoszeniu jej do stanu kulturalnego człowieczeństwa” (Kunowski, 2000: 165).

Po tych podstawowych informacjach na temat etymologii w celu uogólnienia i powtórzenia

proponujemy Wam pewną zabawę. Spróbujcie na osi czasu nanieść etapy przekształcania

się terminu wychowanie i podsumujcie to, co zauważyliście.

?

Jeśli ktoś wykonał zaproponowane przez nas zadanie dokładnie i uwzględnił całość

dotychczasowej wiedzy, nie tylko z tego modułu, ale także z pierwszego, to zauważył

interesujące zjawisko, a mianowicie, że obecnie po stu latach pojawia się tendencja powrotu

do terminu edukacja, co widoczne jest między innymi w podręczniku pod redakcją

Kwiecińskiego i Śliwerskiego (porównaj terminologię pedagogiczną zaproponowaną przez

Rubachę).

Można więc ostatecznie na osi czasu wyodrębnić następujące etapy w posługiwaniu się

terminem wychowanie:

— od pewnego nieokreślonego przez Kunowskiego czasu do XIX wieku obowiązywał termin

edukacja,

— od XIX do XX wieku obowiązywał termin wychowanie,

— wiek XXI to próby powrotu do terminu edukacja.

7

Teoria wychowania — strategie

Można jednak w tym miejscu postawić pytanie, czy termin edukacja przyjmie dziś to samo

znaczenie, co przed stu laty, czy raczej nowe?

?

Pomocą w udzieleniu ewentualnej (ewentualnej, bo kto z nas może przewidzieć, jak potoczą

się losy pedagogiki w rozpoczynającym się stuleciu) odpowiedzi na to pytanie może być

powrót do przemyśleń Kunowskiego.

W dalszych analizach terminu wychowanie Kunowski podaje współczesny zakres

znaczeniowy tego słowa:

”W ten sposób przy użyciu słowa wychowanie myślimy o:

1. Działaniu wychowawczym, czyli czynnościach wychowawców.

2. Warunkach, okolicznościach i bodźcach, czyli sytuacjach wychowawczych.

3. Wyniku, czyli wytworze wszystkich działań i warunków.

4. Zachodzących zmianach, a więc o całkowitym procesie wychowawczego rozwoju człowieka.”

(tamże: 166).

Ze znaczenia słowa wychowanie można wyprowadzić pewne warunki. Dla Kunowskiego

więc wychowanie to spełnianie wszystkich wymienionych powyżej warunków. Ze względu na

te warunki dzieli on definicję wychowania na cztery grupy. I tak wymienia definicje:

— prakseologiczne — koncentrujące się na działaniu nauczyciela;

— ewolucyjne — koncentrujące się na procesie rozwojowym jednostki;

— sytuacyjne — koncentrujące się na bodźcach środowiska wychowawczego;

—

adaptacyjne — koncentrujące się na skutkach i wytworach działania pedagogicznego.

Mimo tego podziału definicji na grupy autor podkreśla, że we współczesnej pedagogice

próbuje się łączyć je w jedną, wieloaspektową grupę. Ostatecznie więc stwierdza, że

wychowanie to:

„społecznie uznany system działania pokoleń starszych na dorastające celem pokierowania ich

wszechstronnym rozwojem dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do

przyszłego życia.” (tamże: 170).

Poniżej zamieszczamy schemat Kunowskiego dotyczący procesu wychowania. Pomoże on

nam jeszcze lepiej wniknąć w poglądy tego pedagoga.

8

Teoria wychowania — strategie

1.
Starsze
pokolenia
społe-
czeństwa

4.
Kształt
przy-
szłego
życia

A. egoizm

2. Stan
natury

C. nostyzm
zespołowy

proces
personalizacji

proces
socjalizacji

0. Osoba
wych.

3. Stan
kultury

B. altruizm

D. illizm
wspólnotowy

Rysunek 2. Schemat ramowego określenia wychowania według Kunowskiego

Źródło: Kunowski, 2000: 171

Legenda:

— strzałka personalizacji oznacza przechodzenie w toku wychowania od postaw

egoistycznych (zaznaczonych na schemacie literą A) do altruistycznych (litera B);

— strzałka druga (baz opisu; można ją nazwać strzałką socjalizacji) oznacza przechodzenie

w toku wychowania od braku zaangażowania w życie społeczne (litera C) do pełnego

w nim uczestnictwa (litera D);

— kwadrat symbolizuje całość rzeczywistości, w której dokonuje się wychowanie.

Analizując dokładnie powyższy schemat i definicję wychowania Kunowskiego można

powiedzieć, że wychowanie jest procesem przemiany wewnętrznej. Przemiana ta jest

według niego uwarunkowana składnikami dynamicznymi wychowania.

Wśród tych dynamicznych składników wychowania autor wymienia:

— bios (z grec. ‘życie’),

— etos (z grec. ‘obyczaj, przyzwyczajenie’)

— agos (z grec. ‘prowadzę’)

— los.

9

Teoria wychowania — strategie

Na całokształt biosu składają się następujące elementy:

— pęd życiowy do naturalnego, psychologicznego rozwoju organizmu;

— wyposażenie genetyczne jednostki dotyczące tak somatyki (np. temperament),

jak i psychiki (np. talenty, zdolności).

Etos tworzą formy życia społecznego np.:

— moralność,

— obyczaje,

— opinia publiczna,

— moda,

— kultura masowa,

— styl życia,

— sankcje karne w postaci prawa itd.

Zaś na temat agosu Kunowski napisał tak:

„Etos (...) dotyczy przeciętnych uznanych przez otoczenie wzorów postępowania (...). Wychowawcy

natomiast mają wyprowadzić wychowanka z tego stanu natury i przeciętności do wyższej kultury, mają

zbliżyć go do ideału, doskonalić we wszechstronnym rozwoju, aby na tej drodze przekształcić także całe

społeczeństwo (...). Siłę zaś tego działania moralnego i umysłowego autorytetu wychowawców, jako ludzi

najlepszych danego społeczeństwa i środowiska, którzy powinni być ludźmi dobrze wychowanymi —

będziemy nazywali analogicznie agosem.” (tamże: 175).

Ostatni z wymienianych przez Kunowskiego składników dynamicznych wychowania to los.

Rolę losu wyprowadza autor z nieokreśloności przyszłego życia, do którego wychowanie ma

przygotować młodzież. Spośród wszystkich składników dynamicznych wychowania los jest

najbardziej tajemniczą i nieobliczalną siłą, wpływającą w decydujący sposób na rozwój

każdego człowieka.

Los według Kunowskiego może być traktowany w dwojaki sposób:

— filozoficznie jako Los-Absolut,

— teologicznie jako zrządzenie i współpraca z Opatrznością Bożą.

Los- Absolut można pojmować:

 fatalistycznie jako nieubłagany i nieodwołalny,
 deterministycznie jako system praw natury, którym człowiek musi się podporządkować,
 indeterministycznie jako nieustanny przypadek.

10

Teoria wychowania — strategie

W kategorii losu Kunowski uwzględnia jeszcze kategorie spotkania. Uważa, że

współcześnie termin ten w pedagogice nabiera coraz większego znaczenia obok takich pojęć

jak:

 nauczanie
 kształcenie
 wychowanie.

Przez spotkanie Kunowski rozumie „spotkanie z prawdziwym człowiekiem”, który:

 wskaże cel życia,
 porwie za sobą,
 zachęci do zmagania się ze sobą,
 ukaże sens tego zmagania.

Spotkanie nie musi jednak dotyczyć konkretnego człowieka, ale może to być spotkanie ze

znaczącymi dziełami kultury, które wywarły na nas decydujący wpływ np. z:

 dobrą książką,
 głębokim i przejmującym filmem,
 autentycznymi przedstawicielami życia społecznego,
 audycją radiową,
 kulturą jakiegoś zwiedzanego przez nas kraju.

W tym miejscu mała dygresja. Może warto zastanowić się teraz nad spotkaniami w naszym

życiu.

Czy były takie?

Jeśli tak, to z kim i czego się z nich nauczyliśmy?

?

Najczęściej w literaturze pedagogicznej wśród osób znaczących, czyli tych, które wywarły na

nas duży wpływ (więc spotkały się z nami) wymienia się:

 rodziców,
 współmałżonków,
 szkolnych przyjaciół,
 autorytety medialne.

11

Teoria wychowania — strategie

Można teraz porównać, czy napotkane przez Was osoby mieszczą się w przedstawionym

powyżej standardowym wyliczeniu.

Powróćmy jednak do Kunowskiego. Wymienione i opisane przez niego powyżej cztery

dynamizmy wychowania działają na siebie:

„jako wypadkowa ścierania się i gry olbrzymich sił określonego biosu, etosu i agosu zawsze jednak

w ramach danej sytuacji losowej i jej zmienności.” (tamże: 178).

Powoduje to, że ostateczny wynik wychowania złożony jest z dwu nurtów życia, które

Kunowski określa jako:

— dolny nurt życia, który obejmuje bios i etos (jest to II nurt życiowy),

— górny nurt życia obejmujący agos (jest to I nurt życiowy).

Relacje te najlepiej ukazuje zaproponowany przez niego schemat (rys. 3).

Plan
życia

I nurt życiowy

II nurt życiowy

B

E

A

0

ETOS

AGOS

BIOS POKOLEŃ

Rysunek 3.

Proces wychowania według S. Kunowskiego

Źródło: Kunowski, 2000: 179

W schemacie tym oddziaływanie wychowania na wychowanka (na rysunku oznacza go litera

O) ilustrują wektory E i B. Wektor E ukazuje działanie etosu na pęd życiowy biosu (wektor B).

W wyniku tych oddziaływań krystalizuje się drugi nurt życiowy (na rysunku symbolizuje go

strzałka II nurtu życiowego). Z kolei zaś korygujące działanie agosu, czyli wychowawców

12

Teoria wychowania — strategie

(litera A), na wymieniony powyżej drugi nurt życiowy wykształca właściwy, ostateczny nurt

wychowawczy nazwany przez Kunowskiego pierwszym nurtem życiowym (na rysunku

symbolizuje go strzałka I nurtu życiowego).

Przewaga nurtu pierwszego nad drugim lub odwrotnie ustala ostatecznie linię planu

życiowego jednostki, dopóki pod wpływem jakichś wypadków losowych nie nastąpią zmiany

w układzie. Można więc powiedzieć, że decydujące znaczenie dla postępowania

wychowanka ma stosunek zachodzący między dolnym i górnym nurtem życia.

Proces wychowania może przybierać więc trzy formy rozwojowe:

— rozwój wzwyż, czyli „ekstaza w górę” aż do szczytów heroizmu,

— rozwój utrzymujący się na pewnym osiągniętym poziomi,

— rozwój w dół prowadzący do alienacji i wynaturzenia.

Oprócz dynamizmów wychowania Kunowskie wymienia jeszcze czynniki rozwojowe.

Czynniki rozwojowe według tego pedagoga to:

„mechanizmy wewnętrzne u człowieka, które uruchamiają ilościowy, jak i jakościowy proces rozwoju,

a także mają wpływ na jego ukierunkowanie w górę, w dół lub poziomo.” (tamże: 185).

Do czynników rozwojowych zalicza on trzy grupy:

— wewnętrzne,

— zewnętrzne,

— osobowościowe.

Czynniki wewnętrzne to wyposażenie genetyczne człowieka, czynniki zewnętrzne to warunki

środowiskowe, w których żyjemy. Najszerzej omawia Kunowski czynniki osobowościowe,

ponieważ twierdzi, że odgrywają one bardzo ważną rolę w rozwoju osoby. Podkreśla

również, że współcześnie wiedza na ich temat znacznie się poszerzyła.

Wśród omawianych czynników osobowościowych

wymienia:

— rozumność, czyli zdolność do obiektywnego poznawania rzeczywistości,

— wrażliwość na wartości,

— wolność i odpowiedzialność,

— twórczość,

— otwartość na głębię metafizyczną i zdolność do transcendencji.

13

Teoria wychowania — strategie

Po tych ogólnych uwagach na temat procesu wychowania Kunowski przechodzi do

szczegółowych wyjaśnień pedagogicznych dotyczących roli biosu, etosu i agosu w rozwoju

osoby ludzkiej. Tym szczegółowym wyjaśnieniom poświęcimy teraz naszą uwagę.

Rola biosu w wychowaniu

Kolejna kategorią uwzględnianą przez Kunowskiego przy szczegółowym opisie procesu

wychowania jest warstwa rozwojowa. Kategoria ta wyróżniona została przez niego

w ramach omawiania roli biosu w wychowaniu.

Przez warstwę rozwojową rozumie on:

— płaszczyznę bytu,

— zintegrowaną z całością osoby.

W osobie występuje pięć owych płaszczyzn bytu. Prościej możemy o płaszczyznach bytu

powiedzieć, że są to odmienne, ale zintegrowane w całość „cząstki nas samych”.

Do płaszczyzn bytu zaliczamy:

— płaszczyznę (warstwę) somatyczną

— płaszczyznę (warstwę) psychiczną,

— płaszczyznę (warstwę) społeczną,

— płaszczyznę (warstwę) kulturologiczną,

— płaszczyznę (warstwę) duchową, czyli moralno-światopogladową.

Warstwy te funkcjonują według określonych prawidłowości. Oto one:

1. Warstwy rozwijają się:

— we właściwym dla siebie czasie

— w ustalonej dla siebie kolejności.

2. Różnicują się:

— ilościowo,

— jakościowo.

3. Podstawą rozwoju warstwy wyższej jest rozwój warstwy niższej.

4. Rozwój warstwy jest wypadkową jej rozwoju wewnętrznego i wychowawczych czynników

zewnętrznych.

5. Warstwa osiąga maksimum rozwojowe poprzez to, że dochodzi do jej wewnętrznej

integracji.

Poniżej przedstawiamy schemat rozwoju warstw według Kunowskiego.

14

Teoria wychowania — strategie

M

podłoże wyższe

M

a

b

a

b

podłoże wyższe

M

a

b

a

b

warstwica późniejsza

podłoże niższe

O

a

b

a

b

warstwica wcześniejsza

Rysunek 4. Warstwy rozwoju według Kunowskiego

Źródło: Kunowski, 2000: 196

Legenda:

O — orientacyjny początek rozwoju warstwy,

M — maksymalny moment rozwoju warstwy,

a — potrzeby wychowanka,

b — środki zaspakajania potrzeb wychowanka przez wychowawcę.

Z warstwami rozwojowymi powiązał Kunowski fazy życia człowieka, które połączył z

trzecim czynnikiem rozwojowym — osobowościowym. Dla ułatwienia przypomnijmy jeszcze

tylko, że pedagog ten wymienił trzy czynniki rozwojowe. Były to czynniki:

— wewnętrzne,

— zewnętrzne,

— osobowościowe.

Czynniki osobowościowe według Kunowskiego wydobywają się spod cielesności dziecka i

decydująco kształtują kierunek jego rozwoju. Dzięki temu rozwija się samodzielność dziecka.

W poszczególnych warstwach uzewnętrzniają się one w postaci aktywności dziecka, która

jest:

— samorzutna,

— chętna,

15

Teoria wychowania — strategie

— dobrowolna.

Aktywność ta przybiera coraz wyższe formy, do których zaliczymy:

— zabawę,

— dociekanie,

— pracę,

— twórczość,

— kontemplację.

Z wychowawczego punktu widzenia jest ważne, aby umiejętnie czuwać nad formami

aktywności własnej dziecka, ponieważ niewłaściwe współdziałanie z nimi i nieumiejętne

pokierowanie może doprowadzić do zniekształcenia tych form, na przykład przerost chęci do

zabawy może doprowadzić do nieodpowiedzialnego stosunku do życia.

Oprócz form aktywności Kunowski wprowadza jeszcze jeden termin, a mianowicie struktury

rozwojowe. Struktura rozwojowa jest to wytwór powstały w wyniku dojrzewania warstw

rozwojowych w osobie, czyli w wyniku ich integrowania się. Każdej warstwie rozwojowej

odpowiada inny rodzaj struktury rozwojowej. I tak:

— warstwie somatycznej odpowiada temperament,

— warstwie psychologicznej indywidualność,

— warstwie społecznej charakter,

— warstwie kulturologicznej osobowość,

— warstwie duchowej (moralno-światopoglądowej) światopogląd.

Rola etosu w wychowaniu

Po analizie czynników, które określiliśmy jako wewnętrzne naturalne (bios), pora przejść do

czynników zewnętrznych (etosu). Przypomnijmy w tym miejscu, że to dzięki wpływowi etosu

na bios dochodzi do rozwoju drugiego nurtu życiowego (patrz rys. 2).

Analizując zagadnienie etosu Kunowski porusza takie kwestie, jak:

— rola środowiska społecznego w procesie wychowania,

— znaczenie sytuacji wychowawczych dla rozwoju człowieka,

— wpływ moralności na rozwój osoby.

Środowisko społeczne jest tym miejscem, w którym toczy się życie osoby, stąd jego

wpływ jest nie do przecenienia. Kunowski dzieli środowiska społeczne miedzy innymi na:

16

Teoria wychowania — strategie

— środowisko wychowawcze obejmujące całość wpływów życia na osobę (wpływy te są

mieszaniną czynników pozytywnych i negatywnych);

— środowisko pedagogiczne, które realizuje w sposób świadomy zamierzone pozytywne

cele wychowawcze.

Działania różnych środowisk porządkuje on następująco:

— działania świadome, celowe i bezpośrednie, dotyczące przede wszystkim kształtowania

treści świadomości i dążeń rozumnej woli osoby, pochodzące ze środowiska

pedagogicznego agosu oraz ze środowiska kulturowego;

— działania nieświadome, niezamierzone i pośrednie; wywierające wpływ przede wszystkim

na dążenia woli, nie zawsze poddanej kierownictwu rozumu i świadomości osoby;

działania te kształtowane są przez środowisko etosu, które zawiera w sobie tak dodatnie,

jak i ujemne czynniki związane ze środowiskiem społecznym lub kulturalno-społecznym;

omawiane tu oddziaływania pośrednio docierają swymi wpływami do świadomości

i podświadomości wychowanka;

— działania bezwiedne, ale bezpośrednie i często nieprzewidziane przez wychowawców;

obejmują zwykle nastroje i przeżycia emocjonalne oraz postawy dążeniowe

podświadomości, są dziełem wpływu całego środowiska życiowego biosu łącznie ze

środowiskiem naturalnym;

— działania środowiska duchowego, w którym zawarte są najwyższe idee i wartości kultury

narodowej i ogólnoludzkiej; oddziaływanie te przybierają kształty właściwe epoce i są

najbardziej poddane na wpływ losu.

Sytuacje wychowawcze według Kunowskiego to:

„układy bodźców, czynników i wpływów wywołujących rozwój człowieka i działających w ramach instytucji

wychowawczych.” (tamże: 237).

Kunowski dzieli sytuacje wychowawcze na:

— wewnętrzne,

— zewnętrzne.

17

Teoria wychowania — strategie

Sytuacje wewnętrzne tworzy tzw. środowisko subiektywne wychowanka, na które

składają się:

— rozwinięte przez niego cechy osobowe,

— poziomy rozwoju warstw rozwojowych,

— formy jego życiowej aktywności,

— struktury jego postępowania.

Zaś sytuacje zewnętrzne, według relacji Kunowskiego, to sytuacje:

— pedagogiczne,

— społeczne,

— kulturowe,

— życiowe.

Ostatnim zagadnieniem, które Kunowski analizuje w kontekście relacji pomiędzy etosem

a wychowaniem, jest rola moralności w środowisku życia człowieka.

Moralność i wychowanie

Kunowski zwraca tu uwagę na zjawisko przyciągania społecznego osób przez różne

elementy środowiska społecznego. Uważa on, że ta siła przyciągania, atrakcyjność łączy się

z przejawianymi przez dane środowisko wartościami moralnymi. W pewnym momencie pisze

on nawet o tym, że istota wpływu wychowawczego „wiąże się z siłą moralną, promieniującą

z każdego z tych [wychowawczych] środowisk.” (tamże: 240).

Oznaczało by to, że w autentycznych wartościach, normach i zasadach moralnego

postępowania upatruje on istoty wychowawczego oddziaływania. Nic też dziwnego, że dalej

pisze tak:

„spośród wszystkich sił moralnych etosu największą siłę powinno reprezentować środowisko

pedagogiczne agosu, czyli środowisko wychowawców (...). Nie chodzi tu o deklaratywną moralność ze

stanowiska określonego moralizmu światopoglądowego, lecz o morale pedagogiczne jako przejęcie się

swym powołaniem wychowawcy, które wymaga najlepszej realizacji dobra rozwojowego wychowanków.”

(tamże: 234).

Zatem wartości i moralność, według Kunowskiego, to istotny czynnik etosu ściśle powiązany

z agosem.

18

Teoria wychowania — strategie

Agos

Omawiając kwestię wychowawczego oddziaływania wychowawców Kunowski porusza trzy

kwestie:

1. Zadania i funkcje wychowawców.

2. Zasadnicze czynności wychowawcze.

3. Współpracę wychowawcy z wychowankiem.

Zadania i funkcje wychowawców

Zadania wychowawców pojmuje on bardzo szeroko i wymaga od nich ogromnej

wrażliwości nie tylko dotyczącej tak zwanego „małego wychowania” odnoszącego się do

najbliższego środowiska wychowawczego wychowawcy np. szkoły, ale dotyczącej „wielkiego

wychowania” polegającego na wrażliwości wychowawcy na wszelkie przejawy

niepedagogiczne w całej otaczającej go rzeczywistości (makroedukacja).

Za główne zadanie wychowawcy uważa pomoc w rozwoju człowieczeństwa. To główne

zadanie przejawia się w wielu szczegółowych, które wynikają ze specyfiki warstw

rozwojowych i form aktywności wychowanka. Te szczegółowe zadania to funkcje agosu,

które w zakresie warstw są następujące:

— opieka nad zdrowiem i życiem wychowanka (sanare),

— ochrona wychowawcza nad działaniem etosu (educare),

— opieka nad duchowością wychowanka i skierowanie jej do ideału przez educare,

— wtajemniczenie i przygotowanie wychowanka do spotkania z losem (initiare).

Jeśli zaś mówimy o formach aktywności wychowanka, to pomoc wychowawcy będzie

odnosić się do:

— zabawy,

— dociekania,

— twórczości,

— pracy,

— kontemplacji.

Pomoc ta będzie polegała na takim kierowaniu wymienionymi formami samodzielnej

aktywności dziecka, by osiągnęło ono pełnię rozwoju.

Zasadnicze czynności wychowawcze

Autor rozpatruje czynności wychowawcze ze względu na warstwy. I tak w:

19

Teoria wychowania — strategie

— warstwie somatycznej dominuje dozorowanie,

— warstwie psychicznej nauczanie wychowujące,

— warstwie społecznej wspieranie rozwoju charakteru,

— warstwie kulturowej kształcenie,

— warstwie duchowej (moralno-światopoglądowej) spotkanie.

Ostatnie zagadnienie poruszane przez Kunowskiego w kontekście jego teorii wychowania to

relacje pomiędzy wychowawcą a wychowankiem.

Wychowawca i wychowanek

Z przeglądu czynności wychowawczych wyraźnie widać, że zachodzi w nich stopniowa

zmiana proporcjonalnie do rozwoju dziecka. Wychowawca przechodzi więc od dozorowania

do spotkania; od podejścia autorytatywnego do ewentualnego wspierania poczynań dziecka.

Kunowski powie o tym procesie, że dochodzi w nim do: „ potęgującej się samodzielności

wychowanka, o której wiemy, że stanowi cel ostateczny wychowania”. (Kunowski, 1993:

256).

Proces przemiany czynności wychowawczych Kunowski ilustruje poniższym schematem:

zabawa

dociekanie

praca

twórczość

przeżycie światopoglądowe

dozorowanie

nauczanie

wychowanie

kształcenie

spotkanie

Cel
wychowania

Wolność wychowanka

Autorytet wychowawcy

Sfera
kiero-
wnictwa

Sfera
samo-
dziel-
ności

1.

2.

3.

4.

5.

Rysunek 5. Proces przekształcania czynności wychowawczych w toku rozwoju dziecka

Źródło: Kunowski, 2000: 257

20

Teoria wychowania — strategie

Na schemacie wyraźnie widać jak sfera kierownictwa agosu (celowego działania

wychowawcy) zanika, a poszerza się zakres samodzielnego działania dziecka.

W wychowaniu więc:

„stale rozszerzać się będzie sfera samodzielności wychowanka, ale nie tej zwyrodniałej samowoli i w

zachciankach, lecz zorientowanej w tym samym kierunku doskonalenia rozwojowego, progresji (...)”

(tamże: 258).

Udane współdziałanie wychowawcy z wychowankiem jest, według Kunowskiego, nie tylko

konieczne dla dziecka, ale również dla prawidłowego rozwoju zawodowego i osobowego

wychowawcy.

1.3. Poglądy Heliodora Muszyńskiego

W podręczniku pod redakcją Michała Godlewskiego strategię socjalistycznego wychowania

przedstawił Heliodor Muszyński. Strategia ta ma charakter zamkniętego i bardzo

uproszczonego schematu. Autor jej posługuje się głównie takimi terminami, jak:

— wychowanie,

— sytuacje wychowawcze,

— struktura procesu wychowania.

I tak wychowanie dla niego to:

„ciąg działań wychowawczych podejmowanych indywidualnie lub zbiorowo dla wywołania zamierzonej

przemiany osobowości wychowanków w kolejności optymalnie dostosowanej do przebiegu owej

przemiany.”(Pedagogika.

Podręcznik akademicki,

1978: 277).

Składowymi elementami procesu wychowania są sytuacje wychowawcze, czyli:

„czasowy układ warunków towarzyszących interakcji wychowawczej, w którym wychowanek dysponuje

możliwością wyboru zachowań, zawierających przynajmniej jeden złożony cel operacyjny” (tamże: 281).

Proces wychowania ma według Muszyńskiego określoną strukturę, przez którą pedagog ten

rozumie:

„kolejność następowania po sobie składowych sytuacji wychowawczych odpowiadająca ustalonej

kolejności celów operacyjnych” (tamże: 283).

By wychowanie mogło przebiegać skutecznie trzeba przestrzegać, według Muszyńskiego,

następujących zasad:

21

Teoria wychowania — strategie

— zrozumiałego dla wychowanka odwoływania się do jego motywacji,

— wzmacniania zachowań pozytywnych i osłabiania negatywnych,

— atrakcyjności zaleceń wychowawcy,

— stopniowania wymagań wobec wychowanka i dostosowanie ich do bieżących potrzeb

życia społecznego,

— życzliwości wychowawcy wobec wychowanka.

Istotnym elementem teorii wychowania w ujęciu Muszyńskiego jest planowanie i kontrola

procesów wychowania. W procesie tym doniosłą rolę odgrywają formy, metody i cele

wychowania.

Analiza teorii wychowania w ujęciu Muszyńskiego kończy przegląd strategii wychowawczych

omawianych pedagogów.

2. Zamiast podsumowania

Moduł piąty zakończył rozważania poświęcone teorii wychowania. Posiadacie już najbardziej

podstawowe wiadomości z pedagogiki. Znacie zagadnienia dotyczące metateorii

pedagogicznej (moduły I–III), posiadacie ogólne wyobrażenie, czym może być teoria

pedagogiczna (moduły IV–V). Pozostaje jeszcze, ewentualnie, poruszenie wybranych

zagadnień szczegółowych z pedagogiki i tego będzie dotyczył ostatni, szósty moduł.

Zanim jednak przejdziecie do tego ostatniego modułu propozycja...

Zbudujcie własną teorię wychowania!

Pomocą będą dwa ostatnie moduły, a więc czwarty (dobrze byłoby w tym module zwrócić

szczególną uwagę na tekst dotyczący podstawowych cech teorii naukowych) i piąty.

Zachęcamy do samodzielnych przemyśleń i owocnej pracy.

22

Teoria wychowania — strategie

23

Bibliografia

1. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie,

Warszawa.

2. Łobocki Mieczysław, 1999: ABC wychowania, Lublin.

3. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.

4. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.

Literatura podstawowa

1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.

2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie,

Warszawa.

3. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 2, PWN, Warszawa.

4. Łobocki Mieczysław, 1999: ABC wychowania, Lublin.

5. Gałkowski Stanisław, 2003: Rozwój i odpowiedzialność. Antropologiczne podstawy

wychowania moralnego, Lublin.

Literatura dodatkowa

1. Adamski Franciszek, 1999: Wychowanie na rozdrożu, Wydawnictwo UJ, Kraków.

2. Cichoń Władysław, 1996: Wartości, człowiek, wychowanie, Kraków.

3. Czerny Janusz, 1997: Filozofia wychowania, Śląsk, Katowice.

4. Dąbrowski Kazimierz, 1987: Zdrowie psychiczne a wartości ludzkie, Warszawa.

5. Gołaszewska Maria, Człowiek a wartości, „Studia Filozoficzne” nr 6/1969.

6. Homplewicz Jan, 1996: Etyka pedagogiczna, Warszawa.

7. Kotłowski Karol, 1976:Aksjologiczne podstawy teorii wychowania moralnego, Wrocław.

8. Kotłowski Karol, 1968: Filozofia wartości a zadania pedagogiki, Wrocław.

9. Krawczyk Miron, 1965: Metody wychowania moralnego, Warszawa.

10. Krawczyk Miron, 1960: Zasady wychowania moralnego, Warszawa.

11. Muszyński Heliodor, 1973: Rozwój moralny, Warszawa.

12. Muszyński Heliodor, 1972: Wychowanie moralne w zespole, Warszawa.