1

Pedagogika. Podręcznik akademicki, (red.) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. I, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2003.

Fragment przedmowy do podręcznika autorstwa prof. dr hab. Zbigniewa Kwiecińskiego

s. 11

Pedagogika jest nauką o wychowaniu (kształceniu, edukacji). O przedmiocie

pedagogiki mówimy zamiennie i równocześnie: wychowanie, kształcenie, edukacja, bowiem
terminy te - rozumiane szeroko - są bliskoznaczne. Rozumiemy przez nie wszelkie warunki,
procesy i działania wspierające rozwój jednostki ku pełnym jej możliwościom oraz
sprzyjające osiąganiu przez nią postawy życzliwości wobec innych i kompetencji do
aktywności na rzecz dobra własnego i wspólnego we wszystkich strefach życia społecznego.

Jeżeli używamy pojęcia „wychowanie” - w najszerszym znaczeniu - to oprócz

nauczania i uczenia się jako działań zmierzających do pozyskania wiedzy i umiejętności,
akcentujemy spontaniczne i celowe nabywanie trwałych orientacji wartościujących,
względnie stabilnych kompetencji do działania, czyli postaw, kształtowanie spójnych i
specyficznych dla danej osoby właściwości zachowania się w zmiennych sytuacjach w
różnych okresach życia, czyli charakteru i tożsamości.

Jeżeli stosujemy termin „kształcenie” - też w szerokim rozumieniu - to podkreślamy

jedność i nierozerwalność, równoczesność i niezbędność intencjonalnego rozwijania wiedzy i
rozumności, zdolności do przeżywania wyższych emocji moralnych i estetycznych oraz
kontrolowania emocji negatywnych, samosterowności motywacji i umiejętności skutecznego
działania w różnych sferach i momentach (także krytycznych) życia osobistego, społecznego,
zawodowego i obywatelskiego, formowania osobowości z bogatym światem pozytywnych
przeżyć, zorientowanej na zadania nie tylko osobiste, ale też pozaosobiste, na stały rozwój w
okresie najbliższym i zaplanowany na okresy odległe.

Jeżeli używamy szeroko rozumianego pojęcia „edukacja” - to nie tylko obejmujemy

nim wszystkie wymienione wyżej procesy i działania, ale zarazem

s. 12

włączamy do zakresu tego pojęcia wszelkie zorganizowane czynności nauczania, uczenia się i
wychowywania na wszystkich szczeblach: od państwa do organicznych instytucji
prowadzących te działania zarówno bezpośrednio (np. rodzina, sąsiedztwo, rówieśnicy,
przedszkole, szkoła, uniwersytet, poradnia, społeczność lokalna, samorząd, stowarzyszenia,
kluby i organizacje, parafia), jak i pośrednio (np. rząd, parlament, ministerstwo, instytucje
zarządzania, oceniania i kontroli czy też treści i formy medialnego masowego przekazu
informacji i kultury w telewizji, radiu, Internecie, prasie, książkach, rozrywkowych i
rekreacyjnych imprezach masowych, reklamie, modzie).

Bliskość znaczeniowa tych trzech pojęć powoduje, że szkoły wyższe i ich jednostki

prowadzące kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli i pedagogów mają w swej
nazwie „pedagogika”, „nauki pedagogiczne”, „nauki o wychowaniu”, „studia edukacyjne”.
Popularność terminu „edukacja” w języku angielskim, który ma charakter języka o zasięgu
światowym i jest środkiem międzynarodowego porozumiewania się, powoduje, że zaczyna on
dominować w dyskursie akademickim i w mowie potocznej.

Do studiowania pedagogiki zachęcamy wszystkich, którzy chcą zajmować się bądź już

się zajmują edukacją, wychowaniem, opieką. Pedagogika jest nauką praktyczną

2

wspomagającą innych ludzi w ich uczeniu się i rozwoju. Jest zatem wiedzą akademicką,
której podstawowe zasoby, kanon próbujemy zawrzeć w tym podręczniku. Zarazem jest też
możliwością nabywania mądrości i spełniania się naszej wrażliwości. To znaczy, że
studiowanie pedagogiki jest okazją do rozumnego ogarniania relacji pomiędzy jednostką
ludzką, jej ciałem i psychiką, jej osobowością i tożsamością a jej światem, jej otoczeniem
przyrodniczym, społecznym, kulturowym i politycznym w bliskiej i dalszej skali. Dlatego
studiowanie pedagogiki musi wspierać się na opanowywaniu wiedzy z nauk dla niej
podstawowych: filozofii - zwłaszcza etyki, psychologii rozwojowej i wychowawczej,
socjologii ogólnej i socjologii edukacji, antropologii kulturowej, politologii oraz metodologii
nauk społecznych. Te obszary wiedzy zawarte są w odrębnych wykładach i podręcznikach.
Nie możemy i nie chcemy tu wyręczać specjalistów tych dyscyplin nauk humanistycznych i
społecznych.

Pedagog i nauczyciel, wychowawca i opiekun - to ktoś, kto wspiera rozwój Innego,

kto przewodzi ku samodzielności i tłumaczy złożone znaczenia zdarzeń i przeżyć, opowieści i
symboli. Dlatego też podstawową właściwością tych osób, ich trwałym „wyposażeniem"
duchowym i niezbywalnym nastawieniem jest i powinna być życzliwość i ofiarność wobec
innych ludzi, wrażliwość na ich problemy, współczulność wobec ich odczuć i emocji, ich
indywidualnych możliwości i tempa uczenia się i rozwoju. Jeżeli takiej podstawowej
życzliwości dla innych ludzi ktoś nie odczuwa, niechże porzuci zamysł zostania
nauczycielem, pedagogiem, wychowawcą czy doradcą. Bez tej zupełnie podstawowej
gotowości wiedza akademicka i możliwość nabycia mądrości pozostaną bezużyteczne. Jeżeli
czujesz, że zamiast takiej bezwarunkowej i bezinteresownej życzliwości i ofiarności wobec
innych, przeżywasz częściej i silniej zawiść i chciwość, zdobywasz

s. 13

i zatrzymujesz dobra i blaski świata tylko dla siebie, porzuć, proszę, zamiar uzyskania
dyplomu profesjonalisty w zakresie edukacji. Jeżeli uważasz, że współcześnie nie warto
próbować pomagać dzieciom i młodzieży w ich rozwoju i uczeniu się, bo i tak czyni to za nas,
nauczycieli, wychowawców i rodziców, kultura masowa, rynek i ulica, to nie trać czasu na
studiowanie pedagogiki.

Pedagogika. Podręcznik akademicki, (red.) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. I, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2003.

Wstęp

Krzysztof Rubacha

s. 18

Istnieje kilka kryteriów odróżniających naukę od innych form zorganizowanej działalności
społecznej, a mianowicie: własny przedmiot badań, własny system pojęciowy, własne metody
badań, własne teorie opisujące i wyjaśniające przedmiot badań. Przedmiot badań nauki
stanowi naczelne kryterium określające rację jej istnienia.

Organizacja społeczna tworzy sieć instytucji (naukowych), których zadaniem jest

opisywanie i wyjaśnianie wszelkich zjawisk, jakie konstytuują dany przedmiot badań.

3

Przedmiotem badań tłumaczącym rację istnienia pedagogiki jako nauki jest praktyka
edukacji, na którą składa się wiele zjawisk, takich jak działanie instytucji edukacyjnych,
stosunki międzyludzkie w nich panujące, zmiany zachodzące w ludziach poddanych
oddziaływaniom edukacyjnym itd. Łatwo zauważyć, że przedmiot pedagogiki istniał znacznie
wcześniej, niż powstała pedagogika naukowa. Nie można zatem powiedzieć, że pedagogika
tworzy praktykę edukacji. Ona istnieje niezależnie od intencji i działań uczonych. Ich
zadaniem jest natomiast opisywanie tej praktyki, wyjaśnianie zjawisk, które np. destabilizują
działanie edukacyjne, odkrywanie rezultatów, do których edukacja prowadzi.

W takim sensie pedagogika naukowa pozwala rozpoznawać zjawiska edukacyjne,

nazywać je, poddawać krytycznej analizie. Jest potrzebna praktykom, którzy niekiedy nie
wiedzą, dlaczego ich działanie przynosi określone efekty. Nie wiedzą, ponieważ żyją w
centrum zdarzeń, tworzą je, tracąc tym samym zewnętrzną perspektywę ich oglądu.
Pedagogika naukowa obserwuje te zjawiska i mówi: działacie „tak i tak", dlatego osiągacie
takie rezultaty. Gdybyście zrobili „tak i tak", to osiągnęlibyście inne rezultaty. I to w zasadzie
wszystko, co może zrobić pedagogika. Reszta zależy od autonomicznej wobec pedagogiki
praktyki edukacyjnej. Jej autorzy mogą skorzystać z wyników badań pedagogicznych,
modyfikując swoje działanie.

Pojawia się aspekt komunikacji pomiędzy praktykami edukacji a uczonymi.

Podstawowym warunkiem zrozumienia się jednych i drugich jest język opisu praktyki
edukacyjnej. Jeśli będzie on wspólny dla teoretyków i praktyków

s. 19

edukacji, to ich porozumienie stanie się bardziej prawdopodobne. Z tego powodu teoretycy
tworzą sieć pojęć, których desygnaty są ukryte w edukacyjnej codzienności. Ponieważ jednak
ta ostatnia jest wieloznaczna, potrzebne są konkretne terminy, którym teoretycy i praktycy
nadadzą te same znaczenia. Takie podzielanie znaczeń tworzy nie tylko płaszczyznę dialogu,
ale także pozwala odróżniać jedne zjawiska od drugich.

Zarówno tworzenie, jak i przyjmowanie się systemu pojęć pedagogiki zachodzi w

układzie kołowym. Desygnaty pojęć znajdują się w rzeczywistości edukacyjnej. Pedagodzy
definiują te pojęcia na podstawie tworzonych przez siebie założeń teoretycznych lub wyników
badań praktyki edukacyjnej. Praktycy uczą się ich na studiach i wkraczając w edukacyjną
codzienność, sprawnie się nimi posługują. Dzięki temu mogą patrzeć na swoją edukacyjną
praktykę zarówno poprzez pryzmat indywidualnych doświadczeń, jak i poprzez pryzmat
pojęć dostarczających kryteriów refleksyjnego analizowania i przetwarzania tych do-
świadczeń.

O dojrzałości danej dyscypliny nauki decyduje właśnie system pojęć, jakim się ona

posługuje. W pedagogice nie wszystkie pojęcia są jeszcze precyzyjnie zdefiniowane i nie
zawsze panuje zgodność co do ich znaczeń. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze
dlatego, że -jak zobaczymy, czytając rozdział 1.
- na przedmiot pedagogiki składa się wiele zjawisk zachodzących na siebie zakresami
znaczeniowymi. Utrudnia to budowanie takich definicji pojęć, które jednoznacznie i w
każdym zakresie odróżniałyby się od definicji innych pojęć. Po drugie dlatego, że
pedagogika jest nauką młodą, która musi jeszcze długo poznawać praktykę edukacyjną,
zanim dotrze do jednostkowych faktów, poddających się jednoznacznemu zdefiniowaniu.
Kluczem do osiągnięcia tego stanu są systematycznie prowadzone badania nad praktyką
edukacyjną, czyli pieczołowite zbieranie danych o jej zróżnicowanych procesach.

Metody badań, czyli zbierania danych o praktyce edukacyjnej, to kolejny wyróżnik

pedagogiki naukowej. Pedagogika należy do grupy nauk humanistycznych i społecznych. Jej
przedmiot jest żywy, ciągle się zmienia, buduje własny świat, świat wyjątkowo oporny na

4

próby obiektywnego pomiaru. Znając kąt nachylenia równi pochyłej, jej długość oraz ciężar
kulki toczącej się w dół po równi, fizyk może precyzyjnie przewidzieć prędkość, jaką
osiągnie ta kulka. Natomiast pedagog znając iloraz inteligencji kandydata na studia, znając
ocenę, jaką uzyskał na egzaminie wstępnym, oraz oceny ze świadectwa dojrzałości, nie może
precyzyjnie przewidzieć jego kariery akademickiej. Gdyby nawet - co nie jest możliwe
- poznał wszystkie czynniki, które wpłyną na tę karierę, nadal nie będzie mógł przewidzieć
wszystkich kontekstów, w których czynniki te zadziałają. Czy zatem pedagogika jest
bezradna wobec skomplikowanego świata praktyki edukacyjnej? Nie. Tym bardziej że
powyższy przykład jest wyostrzeniem analizowanego problemu. Nauki humanistyczne i
społeczne nie badają swoich przedmiotów, osiągając tak duże prawdopodobieństwo jak nauki
przyrodnicze, a zwłaszcza dedukcyjne działy fizyki.



s. 20

Pedagogika obserwuje fakty w świecie edukacji i obserwacje swoje uogólnia lub

odnosi wyłącznie do badanego kontekstu. W pierwszym przypadku stosuje tzw. metody
ilościowe, nadające się do określania ogólnych tendencji w przebiegu pewnych zjawisk
edukacyjnych, takich jak np. osiągnięcia dydaktyczne z matematyki uczniów liceum. W
drugim przypadku stosuje tzw. metody jakościowe, nadające się do opisywania przebiegu
zjawisk edukacyjnych w kontekstach działania konkretnych podmiotów, np. strategie
zachowania się nauczycieli matematyki wobec dziewczynek i chłopców w konkretnym
liceum. Metody ilościowe pozwalają opisać i wyjaśnić związek pomiędzy zjawiskami (np.
związek osiągnięć z matematyki z płcią ucznia), a metody jakościowe pozwalają zrozumieć
uwarunkowania konkretnych praktyk edukacyjnych (np. obniżanie wymagań wobec
dziewczynek, a podwyższanie wobec chłopców na lekcjach matematyki).

Badanie - opisywanie, wyjaśnianie i rozumienie - praktyki edukacyjnej prowadzi w

konsekwencji do budowania jej teorii, czyli jej poznawczych i symbolicznych reprezentacji.
Reprezentacje te złożone z twierdzeń ogólnych pozwalają już w pewnym stopniu
przewidywać

praktykę

edukacyjną.

Pedagogika

(podobnie

jak

większość

nauk

humanistyczno-społecznych) jest nauką w stanie tworzenia swoich teorii. Nie we wszystkich
obszarach stworzono teorie, które wyjaśniłyby praktykę edukacji. Tych obszarów jest
zdecydowanie mniej niż więcej. Można jednak opisać strategie tworzenia teorii naukowych w
pedagogice i stan ich aktualnego zaawansowania.