Zwrot przestrzenny (spatial turn) jako paradygmat nauk społecznych

Dyskurs intelektualny w ramach nauk społecznych przełomu 20. i 21.

wieku został zdominowany przez teoretyczne analizy potrójnego zwrotu

jako wyraz rzeczywistości współczesnego społeczeństwa:

1. Zwrot kulturowy zapoczątkowany przez M. Foucault, kontynuowany

adekwatnie do rozwoju technologicznego współczesnych kultur i

cywilizacji na kanwie interpretacji historii: F. Fukuyama (Koniec

historii, 1991) oraz S.P. Huntington (Zderzenie cywilizacji, 1996)

2. Zwrot technologiczny z analizami zmian społecznych wywołanych

nowymi technologiami medialnymi (M. McLuhan: globalna wioska) i

informacyjnymi (M. Castells: społeczeństwo sieci)

3. Zwrot przestrzenny, którego prekursorem jest H. Lefebvre (1974) z

nową koncepcją przestrzeni w wymiarze społecznym

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9

Prekursorzy zwrotu przestrzennego

• Samo pojęcie spatial turn (zwrot przestrzenny) pojawia się po raz

pierwszy w pracy geografa Edwarda W. Soja Postmodern geographies z
1989 roku

• Prekursorem nie tyle pojęcia, co nowego znaczenia, rozumienia i

interpretacji przestrzeni w wymiarze społecznym jest Henri Lefebvre

• W pracy La production de l’espace z 1974 roku (Wytwarzanie

przestrzeni) prezentuje interdyscyplinarną koncepcję przestrzeni, a tym
samym wprowadza ponownie przestrzeń jako motyw dyskursu
intelektualnego w ramach nauk społecznych

• Paradygmat zwrotu jako oś sporu wokół modernizmu i postmodernizmu

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9

Modernizm i postmodernizm a zwrot przestrzenny

• Postmodernizm (Fredric Jameson, Postmodernism, or, The

Cultural Logic of Late Capitalism, 1991)

– Paradygmat zwrotu przestrzennego jako

• wyraz różnic między modernizmem a postmodernizmem
• jeden z głównych motywów postmodernistycznej krytyki modernizmu

• Modernizm: podkreślenie znaczenia czasu i historii

• Postmodernizm: uprzestrzennienia czasowości (spatialization of

the temporal) jako odwrót od 19. wiecznej obsesji historii na

rzecz nowego rozumienia przestrzeni (M. Foucault)

• E.W. Soja (Thirdspace, 1996): zwrot przestrzenny jako rodzaj

master turn – główny paradygmat nauki końca 20. wieku –

paradygmat transdyscyplinarności jako taki

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9

Zwrot przestrzenny w kontekście rozwoju nauki

“(...) Contemporary critical studies have experienced a significant

spatial turn. In what may be seen as one of the most important

intellectual and political developments in the late twentieth century,

scholars have begun to interpret space and the spatiality of human life

with the same critical insight and emphasis that has traditionally been

given to time and history on the one hand, and to social relations and

society on the other (...)”

(E.W. Soja, Thirdspace. Journeys to Los Angeles and other Real-and-

Imagined Places, London/NY 1996)

• Przestrzeń jako główny element krytycznej teorii społecznej

• Przestrzeń jako główny motyw w interpretacjach życia społecznego

• Marginalizacja czasu i historii na rzecz przestrzeni

• Przestrzeń jako jedno z głównych zagadnień nauki

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9

Przestrzeń w nauce i kulturze

• Wielowymiarowość znaczenia ‘zwrotu przestrzennego’:

– transdyscyplinarność, tj. może dotyczyć każdej dyscypliny i nauki jako takiej,
– transkulturowość, tj. może występować i obowiązywać niezależnie od miejsca i

czasu w orbicie oddziaływania danej kultury-cywilizacji

• W tym kontekście spatial turn jest sprzężony zwrotnie z rozwojem

technologicznym drugiej połowy 20. wieku. Dotyczy to przede wszystkim

nowych technologii informacyjnych, interpretowanych jako zwiastun, wyraz

i zarazem główne narzędzie procesu globalizacji

• Zwrot przestrzenny i technologiczny oznaczają nową percepcję

rzeczywistości człowieka oraz nową dynamiczną koncepcję społeczeństwa w

formie

– globalnej wnioski (M. McLuhan)
– społeczeństwa sieci (M. Castells)
– mobilności jako głównego fenomenu nowoczesnego społeczeństwa (J. Urry)

• Głównym motywem samego zwrotu przestrzennego są daleko idące zmiany

społeczne wywołane przez media i technologie telekomunikacyjne

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9

Typologia zwrotu przestrzennego

Koniunktura na ‘przestrzeń’
•

Każda z dyscyplin szeroko rozumianej humanistyki na swój sposób przeprowadza

własny ‘zwrot przestrzenny’ poprzez przesunięcie akcentów badawczych, zmianę

perspektywy, czy też poprzez próbę ujęcia nowego fenomenu pojawiającego się w

polu badawczym

•

Metafory zwrotu przestrzennego – obok terminu spatial turn występują również

określenia:

– Topological turn, zwrot topologiczny w nawiązaniu do terminologii

matematycznej i fenomenologicznej w ramach nauk filozoficznych;

– Topographical turn, zwrot topograficzny w literaturoznawstwie oraz

kulturoznawstwie opierający się na odkryciu przestrzeni jako tekstu, oparty

m.in. na kartografii, tj. mapa i czytanie map jako transformacja przestrzeni w

tekst, ale również jako wyraz opanowania przestrzeni przez człowieka

– Rehabilitacji przestrzeni w naukach historycznych (Karl Schlögel 2003) z

pytaniem o możliwość tzw. wielkich narracji po ich właściwym końcu wywołanym

postulatem postmodernizmu F. Lyotarda (1977)

– Zwrot przestrzenny oznacza symboliczny powrót przestrzeni do dyskursu

historycznego w formie konieczności umiejscowienia i uprzestrzennienia

historiograficznych przedstawień i analiz w orbicie oddziaływania konkretnej

przestrzeni kulturowej i społecznej, a co za tym idzie historycznej.

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9

Zwrot przestrzenny jako kompresja czasu i przestrzeni

• Kompresja czasu i przestrzeni (D. Harvey, The Condition of Postmodernity.

An Enquiry into the Origins of Cultural Change, Oxford/Cambridge 1989),
tj. zagęszczenie czasowych i przestrzennych horyzontów poznania, która
doprowadziła jednocześnie do swoistej implozji przestrzeni

• Czy to w globalnej wiosce McLuhan’a czy mobilnym społeczeństwie Urry’ego

czy też w społeczeństwie sieci Castells’a (jako model społeczeństwa
informacyjnego z koncepcją przestrzeni jako funkcją kultury), to właśnie w
przestrzeni wyznaczone są linie przepływów, węzły, centra i peryferie

• Postulowane w postmodernistycznej teorii mediów przezwyciężenie

przestrzeni i czasu odbywa się, parafrazując McLuhana, właśnie w
przestrzeni jako medium i message w jednym; inaczej mówiąc postulowana
deterytorializacja cyberprzestrzeni zawieszona jest na koordynatach tejże
przestrzeni

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9

Kompresja czasu i przestrzeni: Umiejscowienie i uprzestrzennienie

• Technologicznie możliwa kompresja czasu i przestrzeni wymaga społecznego

umiejscowienia i uprzestrzennienia

• Deterytorializacja dotyczy technologii ale nie człowieka i społeczeństwa;

technologie komunikacyjne nie likwidują przestrzeni, lecz czynią je innymi

• Fenomen ten charakteryzuje sam proces globalizacji, w którym ukazują się

nowe odmiany przestrzeni w kontekście technologicznych nośników
telekomunikacji

• Postulowane przez McLuhana przezwyciężenie i w konsekwencji zniesienie

przestrzeni służy w międzyczasie umiejscowieniu nas samych, jak w
przypadku technologii GPS (Global Positioning System)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9

Kompresja czasu i przestrzeni: Umiejscowienie i uprzestrzennienie

• Jednocześnie rozwój nowych technologii komunikacyjnych zmienił formę

oddziaływania kultur i cywilizacji:

– Nie oddziałują one w swych orbitach i przestrzeniach, lecz zostały

umiejscowione czy to w przestrzeni czy też na orbitach

– Technologie medialne (przekaz satelitarny) reprezentują daną kulturę

na orbitach, ale nie orbitę danej kultury

– Jako przykład technologicznego uprzestrzennienia kultur i cywilizacji

(por. Parks, Lisa, Cultures in Orbit. Sattelites and the Televisual,

Durham/London 2005)

• W konsekwencji wraz ze zwrotem przestrzennym i technologicznym

powracają materialistyczne koncepcje kultury i jej materialistycznych

determinantów (Eibl, K., Kultur als Zwischenwelt. Eine

evolutionsbiologische Perspektive, 2009)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9