Wazny w<ttek rozwazan autor6w artyku16w zawartych w cZysci IV naszej

publikacji

stanowiq

relacje miydzy kultur<t czasu wolnego

a rozwijajqc<t siy

w XX w. popularnq

kulturq masowq. Szczeg6lnq

uwagy zwr6cono

przede

wszystkim

na elementy

tej kultury,

kt6re w polskich

warunkach

szerzej

docieraly

nie tylko do myzczyzn, ale takZe do kobiet.

Pojawia siy pytanie

o zr6znicowany zasiyg "konsumowania"

kultury popularnej

oraz "zderzania"

siy jej z kobiecym

i myskim czasem wOlnym

6•

Publikowane

studia pOSwiy-

cone

Sq

niekt6rym

formom zinstytucjonalizowanego

zbiorowego

wypoczyn-

ku

7,

roli wybranych

srodk6w masowego

przekazu

(jak podryczniki

szkolne,

prasa, film, telewizja)

w ksztaltowaniu

postaw kobiet wobec "czasu wolne-

go" oraz propagowanym

przez nie wzorom zagospodarowania

tego czasu.

Sq

tu wiyc rozwazania

Anny Landau-Czajki

Pr6iniactwo, odpoczynek,

rozrywka. Czas wolny w podr~cznikach szkolnych dla dzieci najmlodszych.

Szczeg6lnq uwagy poswiycono

prasie kobiecej w okresie miydzywojennym,

analizujqc

propagowane

na jej lamach wzory zachowan.

Obok wspomnia-

nego juz wyzej studium K. Sierakowskiej

(zamieszczonego

w czysci II) wy-

mienic tu trzeba szkic Teresy Kulak, Wzory wypoczynku

i rekreacji

prop a-

gowane wpiSmiennictwie Zwiqzku Pan Domu

(1927-1939). Wzorotw6rczq

roly

filmu w interesujqcej

nas sferze i;ycia codziennego

analizuje

na wybranych

przykladach

polskich film6w z lat 60. i 70. XX w. Iwona Kurz

(Czas wolny

na ekranie. Bohaterki filmu populamego w PRL a "budiet czasu wolnego")

oraz wspomniana

juz wyzej H. Krajewska

(Kino w Lodzi: repertuar,reklama

i kobieca publicznosc).

Mozna miec nadziejy, ze studia te przyczyniq

siy do rozwiniycia

ledwie

zapoczqtkowanej

historycznej

obserwacji

ksztaltowania

siy w Polsce od po-

czqtku XX w. element6w

popularnej

kultury masowej

i rozszerzania

siy -

przy decydujqcym

udziale kobiet -

zasiygu jej spolecznego

oddzialywania

w XX w. Niew<ttpliwe jest przelomowe

znaczenie

tych zjawisk dla zr6wna-

nia szans udzialu w kulturze

obu plci.

6

Zob. takZe sprawozdanie

z badan terenowych

w aneksie.

Do tej problematyki

nawhp:uj"

takZe niekt6re

studia zamieszczone

w czt(sci II, np. A. Zarnowskiej,

M. Olkusnika,

M. Przyborowskiej,

M. Sikorskiej-Ko-

walskiej.

1

Z. Chyra-Rolicz,

Wzory rekreacji propagowane

pnez sp6ldzielczynie

w Polsce mifdzywojennej;

D. Jarosz,

Robotnicy, robotnice i Fundusz

Wczas6w Pracowniczych

w Polsce (do 1956r.), wniniejszym

tomie.

Czas sp?lecz'!y

a

czas wolny: koncepcje

I

wspolczesne przemiany

Slowo wst~pu

Co so~j~log

n::oze powiedziec

historykom

na temat

czasu wolnego?>·

z:

tra~YCYjn~eprZYjy~ego po.d~ialu :adan

miydzy dwiema dyscyplinami

wy_

mka, z~ soC]olog moze zajqC Sly dWlema grupami problem6w:

po pierwsze,.

refleksjq teoretycznq,

n~myslem nad stosowanymi

kategoriami

(czyli w tyro .

przypadku

nad. kate~onq

czasu wolnego, nalezqc<t do niekwestionowanego

•.

rep~rt~aru

socj.ologu) oraz, po drugie, terazniejszosciq,

obecnie dokonuj<t- .

cyml Sly pr~~mIanami

w da~e! ~ziedzinie,

czyli w sferze czasu wolnego.

Taka tez jest struktur~

mmejszego

tekstu: cZysc pierwsza zawiera uwagi

0.

na tem~t czasu w?lnego }~ko kategorii

analizy socjologicznej,

czysc druga ••

-

to k:otka z komecz~oscl

charakterystyka

dokonujqcych

siy wsp6lczesnie

..

proc~S?W p~zeksztalcajqcych

czasowq organizacjy

i;ycia spolecznego,

w tym ...•...•.•••

-:- ~lejSC~ .~s.tru~t~ry cz~u ~o~ego.

"Wsp6lczesnie",

czyli w szeroko po-

jytej, ~era:mejsz.~s.Cl,. obejmujqcej

takZe niezbyt odleglq, PRL-owskq

prze"'

••

s~losc, kt~ra dZIS ~uz wprawdzie

nalei;y do obszaru zainteresowan

history-··

kow, ale jeszcze medawno

byla polem badan socjolog6w.

Klopoty z czasem wolnym

,,~ocjologia

czasu wolnego"

-

bo tak siy kiedys ty dziedziny

badan

okreslalo

1

-

apogeum

popularnosci

przeiywala

w latach 60. i 70. XX w.

I

J. Danecki,

Jednosc podzielonego

czasu. Czas wolny i czas pracy w spoleczenstwach

upnemyslowionlJch

Warszawa 1974, s. 1 I.

"

,

Ten wymiar czasu spolecznego

i ta cz~sc budzetu czasu wydawala si~ w6w-

czas wazna i interesuj,!ca.

Kategoria

czasu wolnego byla mocno uwiklana

w dyskurs

ideologiczny;

rozmiary

i cechy czasu wolnego

informowaly

o wyzszosci systemu sprawiedliwosci

spolecznej,

jesli nie w opisywanej

wsp6lczesnosci,

to w bliskiej przyszlosci. Obecnie problematyka

ta nie bu-

dzi juz takiego zainteresowania;

socjologowie zajmuj,! si~ raczej cechami

i przeksztalceniami

czasu spolecznego

jako takiego b,!dz tez koncentruj,!

si~ na tym, co dzieje si~ wsp6lczesnie

z czasem pracy i z sam'! praq

ze

wzgl~du na bardzo istotne zmiany w tej dziedzinie

2•

Termin "czas wolny"

wszedl jednak na dobre do j~zyka socjologicznego

na okreslenie r6znych

form rekreacji, wypoczynku, rozrywki; obejmuje

takZe Zycie towarzyskie,

sport, podr6ze

3

i podobne

typyaktywnosci.

Stosuj,!c go w analizach r6z-

nych wycink6w rzeczywistosci, warto zdawac sobie w pelni spraw~ z ograni-
czen operowania

tym terminem,

a takZe z jego niejednoznacznosci,

z wie-

losci definicji, z mnogosci i r6znorodnosci

propozycji

terminologicznych,

niekiedy sprzecznych. Jeden z najwybitniejszych teoretyk6w i badaczy cza-
su wolnego m6wi

0

istnieniu Ia querelle des definitions

w tej dziedzinie

4•

Warto wi~c poswi~cic nieco uwagi samej koncepcji czasu wolnego, jej sla-
bosciom i ograniczeniom.

Wsr6d badaczy panuje powszechna zgoda, ze kategoria czasu wolnego

odnosi si~ do zjawisk z niezbyt odleglej przeszlosci; czas wolny jest wytwo-
rem epoki przemyslowej i cywilizacji nowoZytnej, pochodn,! spoleczenstw,

w kt6rych dokonalo

sit( ostre rozdzielenie czasu pracy i czasu "niepracy",

w kt6rych wyodr~bnila si~ zarobkowa praca najemna i czas od niej wolny.

Bo choc spoleczenstwa

pierwotne i kultury tradycyjne, w tym spolecznosci

chlopskie, znaly odpoczynek, rekreacj~ i zabaw~ jako zwykle elementy Zy-
cia codziennego,

zaj~cia te byly nieodl,!cznym od procesu pracy, koniecz-

nym jej uzupelnieniem.

"W spoleczenstwach

tradycyjnych -

pisze Anna

ZadroZyflska -

czas pracy i czas poza prac,! byly kategoriami

wzajemnie

si~ przenikaj,!cymi i warunkuj'!cymi,,5. Czynniki produkcyjne

i nieproduk-

cyjne nakladaly si~ i przeplataly,

pojawialy si~ r6zne formy niejasne, mie-

szane, posrednie

mi~dzy prac,! a czasem wolnym. Klasyk tej dziedziny ba-

dan, Aleksander

Kaminski,

pisal,

ze w tradycyjnych

spolecznosciach

chlopskich ~cisle.powi,!zanie pracy z wolnymi od niej odcinkami czasu po-

wodowalo, ze "me dostrzegano

czasu wolnego od pracy i obowi,!zk6w jako

odr~bnej kategorii

kulturalnej,,6.

Dowodz,! tego klopoty badaczy, kt6rzy

w latach 70. pr6bowali zastosowac kategori~ czasu wolnego do badania wsi
podlegaj,!cych procesom industrializacji i dochodzili do wniosku

0

nieade-

kwatnosci kategorii wolnego czasu w odniesieniu

do spolecznosci' chlops-

kic~"7. !est wi

7

c .cza~.wolny.zjawis~iem miejskim, pochodn,! nie tylko pro-

cesow mdustnahzaC]l,

ale 1 urbamzacji,

co stanowi istotne ograniczenie

spoleczne, kulturowe i historyczne.

. Chara~te.rystycznym el~mentem koncepcji czasu wolnego jest dychoto-

mlczne uJ~cle tego czasu

1

czasu pracy, przeciwstawienie

czasu wolnego

czasowi pracy b,!dz tez raczej zaj~c czasu wolnego -

pracy jako szczeg6l-

nemu typowi aktywnosci.

Koniec~na je.st tu pewna dygresja j~zykowa: terminu "czas wolny" w j~_

zyku pol~klm uzywamy na okreslenie

dwu r6znych zjawisk, dla kt6rych

z.ar6wno J~zyk francusk~, jak i angielski maj,! po dwa okreslenia: Ie temps
ltbre oraz Ie temps de IOlslr; angielskie odpowiedniki

to free time i Ieisure

8•

Socj?~o~o~i~ cz~su (np. Seb~stian de ?~azia) bard~o ~ocno podkreslaj,! to
r~zrozmeme

. ~lerwszy termm odnosl Sl~do rozmlarow czasu i jego odcin-

kow: prze?s~a":lanych

~kle

za pomoc,! miar ilosciowych, czasu zegara,

c~h godzm

1

mmut; drugl to pewna calosc, zlozona z czynnosci nieproduk-

~Jnych, to cz~s w~rt~sci, spokoju, kontemplacji,

braku pospiechu, uwolnie-

ma od ObOW1,!zkow1 przymus6w, raczej spos6b Zycia niz odcinek czasu.
?dpowiada

to greckiemu skoie i rzymskiemu otium, czyli czynnosciom bez-

mteresownym, wznioslym, rozwijaj,!cym -

w przeciwienstwie do ponizaj,!-

2

H. Nowotny,

Time. The Modem

and Postmodem

Experience, Oxford 1994; C. Leccardi, Rethinking

Social

Time: Feminist Perspectives,

[w:] "Time

and Society",

1996, 5(2); G. Paolucci,

The Changing Dynamics

of Working Time, [w:] tamie; R. Dahrendorf,

Czas iycia i czas pracy, [w:] Koniec tysiqclecia. 0 czasie i drogach

nowoiytnosci.· RozmoHY w Castel Gandolfo,

pod red. K. Michalskiego,

Krakow 1999; A. Russell-Hochschild,

Kapitalizm, sfery nacisku i racjonalizacja

czasu prywatnego, [w:] Koniec tysiqclecia ...

3

Przyklady sfer iycia i czynnoSci zaliczanych

do czasu wolnego

zostaly zaczerpni"te

z tytul6w referat6w

niniejszej konferencji.

4

J. Dumazedier,

Sociologie empirique du loisir. Critique et contre-critique

de la civilisation du loisir, Paris

1974, s. 88.

5

~.

Zadrozynska,

Homo faberi homo ludens. Etnograficzny szkic

0

pracy w kulturach tradycyjnej i nowoczes-

neJ,

Warszawa 1983, s. 19.

; A. Ka"!!nski,

Cz:a~ wolny i jego problematyka

spoleczno-HYchowawcza,

Wroclaw 1965, s. 8.

K. Lapmska,

W/es uplZemyslowiona

a problem czasu wolnego, Wroclaw 1972 s.l1.

• ~arto

podkreslic,

ze w j"zyku polskim byl odpowiednik

tego drugiego

poj,,~ia w postaci "wczasow"

ter-

m~nu sto~owanego

do wypoczynku

dobowego

i tygodniowego.

Spopularyzowany

przez Aleksandra

Ka'min-

skIego, ~zywany byl w. dwu~ziestoleciu

mi"dzywojennym.

Wsp6lczesne

pr6by wprowadzenia

tego terminu

':' powyzszy"! znaczenlU do J"zyka socjologicznego

i etnograficmego

nie powiodly si".

S. de Grazm, OfT/me,

Work and Leisure, New York 1962.

10

InaczejsildziJoffreDumazedier.

kt6ryw rozwai:aniach

0

"sporachwok6tdefinicji"

pisze.ze gdy

loisir

jestrozumiany

jakopewienstylzachowania,

odnosicsiymozenietylkodozajycczasuwolnego,

aletakZe

dopracy.J. Dumazedier,

wyd.cyt.s.89.

II

A.Kloskowska,

Kllitura masowa. Krytyka i obrona,

Warszawa

1964,s. 154.

12

J.

P.

Robinson,

G.Godbey,

Time for Life. The Surprising Ways Americans

Use Their Time,

University

Park

1999,5.50.

13

J.

Dumazedier,

wyd.cyt.,s. 93.

14

B.

Sutkowski,

Czas wolny,

[w:]

Encyklopedia

socjologii,

t. I, Warszawa

1998.

nek i wsze~hstronny

r.ozwoj osobowosci,,15, W koncepcjach

radzieckich

ba-

daczy, ta~e

w polsklc~

pracach

z lat

70"

czas wolny obejmowal

tez do-

ksztalc~m~, podnoszeme

kwalifikacji czy aktywnosc

spoleczn,!,

W UJyClUJ~na Daneckiego,

ktorego koncepcje

byly miarodajne

dla ow-

czes~ych bad an, czas.wolny

to nadwyzka

czasu pozostaj'!ca

poza czasem

snu I czasem

wszelklch

prac

0

znaczeniu

ekonomicznym

(zarobko

ch

lU~ dom~wych)

?r?z prac z nimi organicznie

zwi,!zanych

(takich ja~p,

dOJa~dy) . Do :aJyc cz.asu,wolnego

n~lez,! takie czynnosci,

jak: wypoczy-

nek I odnowa

sIt, rodzma

I wychowame

przygotowanie

zawodowe

.

.

k.

.,

.'

, zaJycIa

amators

Ie, uprawlame

sztukl

kontakty

mipdzyludzkl'e

aktyw

, ,

I'

17

'

"t"

,

nosc po 1-

tyczna

,

Y'I

praktyce

badawczej

lat 70. w Polsce (badanie

GUS-u

z 1976 r.) kate-

?or~y czas~;volnego

sprowadz~)llo do ~astYPuj,!cych rodzajow zajyc: praca

I ?zlalal.nosc spoleczna,

czytame gazet 1czasopism,

czytanie ksi,!zek, telewi-

zJ.a, radiO, mu~ka

z plyt, czynna aktywnosc kulturalna,

teatr, kino, spotka-

ma towar~skle.'

space~,

sport czynny, hobby, religia, rozmowy rodzinne

rozmowy mne, mne zaJycia, biernosc i nicnierobienie18,

,

. ~ ~olei w ~~d~~iach ?udzetow

c~asu Polakow, przeprowadzonych

dwa-

dZlescIa lat pozmeJ, czyh w 1996 r. I takze przez GUS

wyodr

b .

. ,

,.

I'

'

y mono plyC

?~P c~n~oscI,z~.

Iczanych ~o c.zasu wolnego: (1) dzialania w organizacjach

~wlecklc~ ~ rehgIJn~ch,

(2~ zycle, towarzyskie,

rozrywki, kuItura;

(3) sport

1rekr~aCJa, (4) ~amItowama;

~5)

srodki ~asowego

przekazu

(prasa, ksi,!zki,

TV; w~d~o, radIo, ~lyty). PrZYJ~to tam, ze: "Czas wolny jest -

z definicji-

t'! CZySCI,!24-godzmnego

budzetu czasu, w ktorej rozne czynnosci s'! wyko-

nywane dobrowolnie,,19,

John Robin~on

i G~offrey

Godbey,

amerykanscy

socjologowie

od po-

nad ~O lat badaJ'!CY budzet czasu Amerykanow

i pisz,!cy wprost

ze wszelki

podzla! ~zasu na kategorie

jest arbitralny

lub w,!tpliwy", prze~ cz;s wolny

rozumleJ'! cza,s ?ozostaly

po odjyciu pracy zarobkowej,

obowi,!zkow domo-

",?,ch, c~n~osci

~zasu tzw. prywatnego,

osobistego

(sen, czynnosci fizJolo-

?Iczne, hlglena).1 w koncu po odjerciu. cza.su transportu

i komunikacji

(do-

jazdy). Kategona

czasu wolnego

obeJmuJe wszystkie pozostale

czynnosci;

cych

i

pozbawiaj,!cych

godnosci czynnosci nalez<!cych do sfery negotium-

pracy fizycznej, handlu

i podobnych

czynnoscilO. Zwraca na to uwagy An-

tonina

Kloskowska,

omawiaj,!c

problemy

kultury

masowejll.

Warto pod-

kreslic, ze bardzo udany termin, zastosowanyw

tytule niniejszej konferencji

"kultura

czasu womego"

(podkr, -

E.T.) dobrze oddaje wskazane romice

i subtelnosci

znaczeniowe,

kieruj,!c nasze zainteresowania

w strony loisir/le-

isure bardziej niz ku Ie temps fibre czy free time. A wiyc raczej w strony pew-

nej calosci kulturowej,

jakosciowo

odmiennej,

charakteryzuj,!cej

siy wysty-

powaniem

pewnych czynnosci niz w kierunku

ilosciowo wyznaczonych

od-

cinkow

czasu.

Niektorzy

badacze

wspolczesnosci

sklaniaj,!

siy jednak

w strony

kategorii

czasu wolnego:

poniewaz

spoleczenstwa

wspolczesne

wybraly raczej konsumpcjy

niz kontemplacjy,

do ich opisu bardziej

ade-

kwatna niz leisure jest wlasnie kategoria

czasu wolnego12.

Czym wiyc jest czas wolny? Wedlug J offre'a Dumazediera,

klasyka w tej

dziedzinie

badan,

czas wolny obejmuje

czynnosci

wolne od obowi,!zkow

zawodowych,

rodzinnych,

spolecznych

i politycznych,

czynnosci

zoriento-

wane i nakierowane

na osobisty rozwoj, samorealizacjy13.

Jest to czas poza

snem i koniecznosciami

fizjologicznymi,

przeznaczony

na odpoczynek,

za-

bawy, bezinteresowny

rozwoj osobowosci;

czynnosci czasu wolnego podle-

gaj,! zasadom

odmiennym

od tych, ktore rz'!dz'! prac'!, charakteryzuje

go

minimum

spolecznych

zobowi,!zan

i przymusow,

psychiczne

poczucie wol-

nosci, bezinteresownosc,

autotelicznoscl4.

W roznych

definicjach

czasu wolnego

powtarzaj,!

siy pewne

cechy:

(1) oddzielenie

czasu wolnego

od czasu pracy, przeciwstawienie

mu czasu

pracy; (2) wypelnienie

tego czasu odpoczynkiem,

rozrywkll, dzialaniami

sa-

morealizacyjnymi,

bezinteresownymi;

(3) dobrowolnosc

i autotelicznosc

czynnosci czasu wolnego.

Nie wSZystkie jednak

koncepcje

spelniaj,! te wa-

runki. "Czas wolny -

pisala w latach

70, Helena

Strzeminska,

wybitna

znawczyni tej problematyki

-

ta czysc czasu poza prac'!, ktora zui;ytkowa-

na jest na nauky i podnoszenie

kwalifikacji,

na pracy spolecznll, wypoczy-

:: H.

Strzem!nska,Praca

zawodowa

kobiet a ich budiet czasu,

Warszawa

1970s. 102

J. Daneckl,

wyd.cyt.,s. 196.

'

.

17

TarnZe,

s.322.

:: L

Adamczu

k,

Budiet czasu mieszkanc6w

Polski,

Warszawa

1978.

Budzet czasu ludnosci 1996,

Warszawa

1998,s.74.

Czas spoteczny

a czas wolny: koncepcje

i wsp6lczesne

przemiany

23

zakladaj~

one maksimum

wyboru ze strony jednostek.

Czas wolny w tym

ujyciu zawiera nie tylko to, co zwykle za zajycia czasu wolnego

siy uznaje,

a wiyc korzystanie

ze srodk6w masowego

przekazu,

Zycie towarzyskie,

kul-

turl(, hobby, rekreacjy, ale tez czynnosci okreslane

przez nich jako

semi-lei-

sure,

czyli "p61wolne", a wiyc doksztalcanie

siy doroslych,

czynnosci religij-

ne, dzialalnosc

organizacyjna.

W przypadku

niekt6rych

sposr6d wymienio-

nych aktywnosci

trudno 0 peln~ dobrowolnosc

czy autotelicznosc;

sl! one

niejako wymuszone

przez pelnione

role2o. Niemniej

dobrowolnosc

i auto-

telicznosc

stanowil! cechl( wyr6zniajqq

czynnosci

czasu wolnego.

Warto

przy okazji podkreslic

wyodrybnianq

przez wielu badaczy

kategoriy

czyn-

nosci "p61wolnych"; jest ona najlepszym

swiadectwem

trudnosci

towarzy-

sZl!cych konceptualizacji

kategorii

czasu wolnego.

Zasygnalizowane

wyiej trudnosci

wiqzl! siy z wielosciq i r6znorodnosciq

koncepcji

czasu wolnego,

czyli zakresu

i charakterystyki

zjawisk objytych

tym terminem.

Kolejna grupa klopot6w

i trudnosci

zwiqzana jest z pojy-

ciempracy.

Klopoty z prac~

W konceptualizacjach

czasu wolnego

znaczenie

kluczowe

ma pojycie

pracy, kt6ra wszak jest punktem

wyjscia i podstawowym

punktem

odniesie-

nia na zasadzie

dychotomicznego

przeciwstawienia.

Podobnie

jak "czas

wolny", takZe "praca" jest terminem

nieprecyzyjnym

i wieloznacznym.

Ro-

zumiejqc przez pracy instrumentalnq

dzialalnosc

podejmowanq

w celu za-

spokojenia

potrzeb21, trzeba wziqc pod uwagy, ze opr6cz platnej

pracy za-

robkowej

zwiqzanej z zatrudnieniem

(lub samozatrudnieniem)

pracq jest

tei: nie oplacana

praca domowa

kobiet,

a takZe szereg form posrednich,

lqczqcych element

instrumentalnosci

i autotelicznosci,

przynoszqcych

za-

r6wno korzysci, jak i sprawiaj~cych

przyjemnosc,

jak na przyklad praca na

dzialce czy majsterkowanie.

Pracq jest tei: cala sfera prosumpcji

(produkcji

na potrzeby wlasne), niekiedy bardzo rozbudowana,

typowa dla rodzin 0 ni-

skich dochodach,

dobrze znana w spoleczenstwach

niedobor6w;

rozwaze-

nia w tym kontekscie wymaga takZe s,!siedzka wymiana uslug, praca wolon-
tariuszy,

dzialalnosc

w organizacjach,

praca w szarej strefie,

r6zne formy

dzialalnosci

nielegalnej czy wryCZ kryminalnej,

a pewnie jeszcze znalazlyby

s~t(}akieS.inne formypra~y

czy niby-pracy22.

Podobnie jak trudne jest zde-

fl?lowame

pracy, a WlyCI wyz~aczenie

czasu pracy, tak trudne jest okresle-

me czasu ~olne,go

na ~as~d~le dychotomii

dwu rodzaj6w

czasu. Sprawq

prost'!. moze byc co naJwyzeJ czas wolny rozumiany

jako przeciwienstwo

platneJ pracy zaro?kowej,

jak sobie jednak poradzic z innymi formami pra-

cy? Co z I?r~cl! tworczq, w kt6rej przejawia

sit( wl!tek obowiqzku,

ale i do-

browolnoscl,

przymusu,

ale i przyjemnosci,

instrumentalnosci,

ale i autote-

1i~zno~ci23? W!r~,zem tych trudnosc~, a i.pr6bl! i~h rozwil!zaniajest

koncep-

cJa :,polwcz~~ow

~eksandra

Kammskiego,

ktory to termin mial obejmo-

wac czynnosci podeJillowane

dla przyjemnosci,

ale polqczone

z korzysciami

materialnymi24.

Nastyp~~

komplik~cjt( stwarza zjawisko braku pracy, czyli sytuacja bez-

ro.bot~ych Ilch specyflcz~y cz.as -

czy n:?zna go nazwac czasem

wolnym?

Nlektorzy

bada~~e kwestIonuJl! zasadnosc

odnoszenia

kategorii

czasu wol-

n~go do kondYC]1 bezrobotnych

-

czas pozbawiony

pracy zostal wszak na

mch wy~uszony25.

Ten pun.kt ~idzenia

wydaje sil( w pelni uzasadniony.

KoleJnq

sprawl! ko~phku!q~l!

klarownosc

podzial6w

miydzy czasem

wo!n~

a cza.sem pracy Jest doswtadczenie

czasu kobiet. To typowy dla tego

doswl.adczema

~za~ wsp61biezny,

polichroniczny26

i stosowanie

r6znych

techmk "poglybl~ma

czasu:'

~time deepening)27,

polegajl!cych na jednoczes-

n~m wyk~n~amu

czynnosCI nalezqcych

do r6znych porzqdk6w,

na ll!cze-

mu Ob?Wlqzko".' z ro.z~kq

i przyjemnosciq

(sluchanie

muzyki podczas go-

to".'~ma, c~ame

kSlqzkl podczas

opieki nad dzieckiem

itd.) podwaza czy-

stosc podzlalu

na czas wolny i czas pracy.

Wart~ podkresl~c, ze dwa ostatnio przytoczone

przyklady _ czas bezro-

botny~h 1 czas.~oblet

-

~'!podstaw0WJ:'illi element ami wsp6lczesnej

kry-

~czneJ refleksJ~ dotyczl!ceJ. przeksztalcen

pracy i czasu spolecznego,

reflek-

SJlpro".'adzl!~~J ~~ gl<;bokiego przewartosciowania

tych kategorii.

SpraWl(

ty rozwmy pozmeJ.

22

Tami:e.

23

bo

W.I)f~padkukat~g?ri~

czasuwolnegoanalogiczne

trudnoscimogqsprawiac

np.zakupy,bydqcewszak

?

wlqzklem,

alewsWleCle

konsumpcji

takierozrywkq.

~;Statusk~tegorji

"p6Iwczas6w"

jestzblizony

dowspomnianej

wczesniej

propozycji

czasu p6Iwolnego".

26

J. P.

Robmson,

G.Go~bey,

wyd.cyt.,s. 131.

"

21

E. T.

Hal.l,

Ukryty nyrntar,

Warszawa

1976;tenie,

Taniec iycia. lnny nymiarczasu,

Warszawa

1999.

J. P.

Robmson,

G.Godbey,wyd.cyt.,s.39.

20

J.

P.Robinson,

G.Godbey,

wyd.cyt.,s. 12.

21

Por.

R. K.

Brown,

Work and Leisure,

[w:]

The Social Science Encyclopedia,

London1996,s.920.

Czas spofeczny a czas wolny: koncepcje i wsp6kzesne

przemiany

25

Przytoczone

stanowiska

i propozycje

ukazujq

niejasnosc

i problema-

tycznosc nie tylko koncepcji czasu wolnego,

ale i samej pracy oraz wskazujq

na trudnosci

scislego przyporzqdkowania

niektorych

rodzajow zajyc zarow-

no do czasu pracy, jak i do czasu wolnego

(wspomniane

przyklady

pracy

tworczej czy zakupow).

Ukazujq takZe ograniczenia

stosowalnosci

tej kate-

gorii do pewnych sytuacji (tradycyjna

wies) i do pewnych kategorii

spolecz-

nych (bezrobotni,

kobiety).

Jesli mimo tych trudnosci,

niejasnosci

i wieloznacznosci

czas wolny byl

i jest przedmiotem

wielu badan,

to dlatego,

ie

jest to niezwykly

rodzaj

czasu, 0 szczegolnych

cechach: ma charakter

ruchomy, elastyczny i w razie

potrzeby to on najczysciej jest przeznaczany

na inne zajycia. Jest to moiliwe

ze wzglydu na umiejscowienie

tego rodzaju czasu w szczegolnych

punktach

cyklu dobowego,

tygodniowego

czy rocznego.

Czas wolny dzieli siy na krot-

ki (obejmujqcy

cykl dobowy),

sredni

(cykl tygodniowy

z wyodrybnieniem

weekendu)

i dlugi, czyli urlopy, czas emerytury,

a niektorzy

badacze propo-

nujq tu wlqczyc teZ okres bezrobocia.

Co wiycej, jak to od dawna mowH Dumazedier,

jest to czas wyjqtkowy,

czas mocny: w swiecie wspolczesnym,

gdzie struktura

czasu ulega tak gly-

bokim zmianom,

miejsce

i rola wszystkich

innych czasow zmieniajq

siy

i slabnq, jedynie

rozmiary

czasu woinego

zwiykszajq

siy. Chocby z tego

wzglydu czas ten zasluguje

na szczegolnq

uwagy. A oprocz

tego analizy

czynnosci czasu wolnego mowiq duio

0 obyczajach,

stylu Zycia, ich zroini-

cowaniu

i przemianach.

Ukazujq

z pewnej

perspektywy

cale spoleczen-

stwa, klasy spoleczne,

grupy. Warto wiyc badac czas wolny i jego przemiany.

Krytyka koncepcji czasu wolnego z perspektywy czasu spolecznego

Badania

budzetow

czasu i czasu wolnego

-

do lat

70.

najlepiej

zinsty-

tucjonalizowane

w socjologii kierunki

badan czasu -

spotykaly

siy od sa-

mego poczqtku z krytykq ze strony szybko rozwijajqcej

siy w latach 70. i 80.

socjologii czasu, zajmujqcej

siy czasem spolecznym

i jego cechami.

W ra-

mach tej orientacji

wskazywano,

ie

czas wolny jest tylko jednym

z wielu

rodzajow czasu spolecznego

i powinien

bye badany w tym kontekscie.

Po-

dobnie jak nie ma jednego

czasu spolecznego,

lecz jest ich wiele, zwiqza-

nych z poszczegolnymi

spoleczenstwami,

kulturami,

klasami i grupami we-

wnqtrz danego spoleczenstwa

(0 czym dobrze wiemy dziyki pracom

przed-

stawicieli francuskiej

szkoly socjologicznej,

przede wszystkim Halbwachsa

i GUl:itch~),

ta~ tez nie majednego

czasu wolnego. Takq perspektywy

pro-

f'0nuJe m.lll. GIlles. Pronovost,

kanadyjski

badacz,

traktujqcy

czas wolny

Jako pew~q kategony

czasu spolecznego,

tzn. czasu spolecznie

zroinicowa-

nego, z~Iennego

w zaleinosci

od konkretnych

ram spolecznych.

Roine

koncepCJe czasu spolecznego,

roiny

rytm Zycia zbiorowego

majq wplyw na

stosunek

~~ cz~su ~olnego,

na jego miejsce

i roly w ogolnej

strukturze

czasu. Mozhwe Jest I plodne

-

powiada

Pronovost

-

badanie

czasu wol-

nego w ramach

socjologii czasu

28•

Jednq z podstawowych

nauk plynqcych z socjologii czasu jest zaloienie

j~go spo.lecznego ~iel~~miaro~eg~

relatywizmu:

w innym czasie Zyjq ko-

b~e~, w I~~ym myzczyzlll, pracuJqcy I bezrobotni,

bogaci i biedni, przedsta-

wlclele roznych klas spolecznych.

Uchwycenie

tej roznorodnosci

jest istot-

ne. dla d?gly~nego

poz~a?ia

probl~mow

czasu wolnego.

Ty perspektywy

daJe ,soCjologIa czasu z JeJ bogatq

I rozbudowan'l

refleksj'l

nad wielosci'l

czasow spolecznych.

Sprawa

druga dotyczy samej koncepcji

czasu. W nurcie

badan

czasu

wo~nego s~~~uje siy. "o~is iloscio"?,, jak czas jest dzielony

miydzy pracy

a lllepraCy

. StosuJe Sly ko.ncepcJY czasu ilosciowego,

matematycznego,

cz~su zeg~ra, trak~ow~nego Jako syntetyczna,

latwo empirycznie

uchwytna

~Iara zlozonych

zJ~wIsk.spo!ecznych.

Ajest

to "najmniej

istotna z socjolo-

?I?znego pu?ktu

wldzellla mlara czasu-czas

fizyczny"30, pomijaj'lcajako-

sClOwy.wym~ar c~asu, czas w.artosci i znaczen,

czas jako element

kultury.

Badalll.a socJ?!oglczne

operuJqce kategori'l

czasu ilosciowego

uwzglydniaj'l

zal~d~Ie

cZysc problematyki

temporalnej

i powinny bye jedynie

punktem

WYJSClado dalszych poglybionych

analiz, umozliwiaj'lcych

dotarcie

do

rze-

czywistej zloionosci

zjawisk,,31.

"

Pisala 0 tym m.in. Helena Strzeminska,

wielce zasluiona

dla badan czasu

pracy i czasu wolnego w PRL, zwlaszcza czasu kobiet. Wskazala na koniecz-
nose "w miary calosciowego

potraktowania

problemu

czasu" i "uwzglyd-

28

~

••

Pronov~~t',La

stmcture et la signification des temps de loisir dans les temps de la vie quotidienne

(w.]

"Lolslr et Societe"

1982, vol. V, nr 2.

'

.

29

P. Bosserman,

Some Theoretical Dimensions

to the Study of Time, [w:] , Society and Leisure"

1975 vol VII

nr 1.

"

~

,

30

K. Boh, S. Saksida,:4n

1ttempt

at a 7jlpology of Time Use, [w:] The Use of Time. Daily Activities of Urban

~,nd SUbu'!Jan PopulatlO.ns In Twelve Countries, pod red. A.Szalaia,

Paris 1972, s. 245.

M. <!U1lbert, N. LoWlt, J. Creusen, Problemes de methode pour une enquete du budgets-temps

[w·] Revue

Fran<;alse de Sociologie"

1965, vol. VO, nr IV.

'

."

Czas spoleczny

a czas wolny: koncepcje

iwsp6lczesne

przemiany

27

nienia faktu, iiwszystkie elementy czasu globalnego tworz,!jedn,! calose-
czas spoleczny"32.

Niektore

wspolczesne analizy czasu wolnego i budietu

czasu spelniaj,!

ten warunek. Przykladem

moie

bye wielokrotnie

tu przywolywane znako-

mite studium

Johna P. Robinsona

i Geoffreya

Godbeya

Time for Life ...

(wyd. cyt.). Analiza zmian czasu ilosciowego -

minut i godzin przeznacza-

nych na roine

rodzaje zajye iycia codziennego

-

jest punktem

wyjscia

dalszych poglybionych

badan i poszukiwan prowadz,!cych do waZnych hi-

potez na temat przemian stylu iycia wspolczesnego

spoleczenstwa

amery-

kanskiego.

Czas wolny z perspektywy wsp61czesnych przemian

Procesy zachodz,!:ce w swiecie wspolczesnym w spoleczenstwach

postin-

dustrialnych

spowodowaly wzrost sceptycyzmu wobec kategorii czasu wol-

nego. Sam Joffre Dumazedier,

najwybitniejszy bodaj teoretyk i badacz tej

problematyki,

odszedl z czasem od swej definicji (sk,!din,!d szeroko w so-

cjologii przyjytej), uwaiaj,!c j'! za nieadekwatn,!

do spoleczenstw postindu-

strialnych, w ktorych roine sfery iycia jednostek

i zbiorowosci przenikaj,!

siy. Uznal koncepcjy opart'! na ostrej dychotomii

pracy i wypoczynku za

przebrzmial,!

w naszej epoce, gdy dochodzi do coraz wiykszego przemie-

szania tych sfer, gdy zmieniaj,! siy dotychczasowe,

ustalone relacje miydzy

praq

a czasem wolnym.

Jest to zwi,!zane z przemianami

czasu wolnego, jego koncepcji i struktur

w kulturze wspolczesnej. A takZe ze spraw,! kluczow,! -

z przeksztalcenia-

mi statusu i Ioli pracy, z procesami sprawiaj,!cymi, ze praca staje siy kurcz,!-
cym siy lub nawet zanikaj,!cym wymiarem iycia jednostek.

W tym kontek-

scie szczegoln,! roly przypisuje siy doswiadczeniom

temporalnym

kobiet,

w ich stosunku do czasu widz,!c inspiracjy i wzor przyszlych rozwi,!zan.

Zatrzymajmy siy przy kwestii pracy. Od czasow rewolucji przemyslowej

platna praca zarobkowa bylapodstawowym

regulatorem

iycia spoleczne-

go, jak to nazwala jedna z autorek, byla "sercem czasu spoleczneg033, na-
dawala mu struktury

i sens. Caly system temporalny

byl zorganizowany

wokol czasu platnej pracy, co mialo istotne skutki spoleczne,

kulturowe,

symboliczne. Wswiecie

wspolczesnym

obserwujemy

upadek tradycyjnego

systemu pracy w zwiqzku z takimi zjawiskami, jak chroniczne

bezrobocie

c~ roine form~ ~kr~~ania czasu pracy w ci,!gu iycia czlowieka (wydluzajqcy
SH'(czas, ed~kacJI, po~no ~ozpoczynana kariera zawodowa, praca intensyw-

na, choc krotko trwaHca I wle~e r?znych form niepelnego zatrudnienia,

np.

prace

~~n~rakt~we,

zatrudmeme

czasowe,

niepelny

etat

itd.)34. Wraz

z wczesmeJ~~ml .em~~tura~i

i ~dluieniem

trwania zycia platna praca

zarob~owa JUz zaJmuJe I bydzle zaJmowae coraz mniejsz,! jego czyse.

'Ylel~ badaczy wskazuJe na ~r~zni~

ry~uj~c,! siy tendencjy do zmniej-

sza~lla me ~lko czasu pracy, ~le IJeJ roh w zyCIUczlowieka; mowi siy 0 kry-

zysle pracy Jako podstawoweJ zasady regulujqcej iycie spoleczne i nadajq-
cej je~nostko~

tozsamose. Tak na przyklad Ralf Dahrendorf

twierdzi

ze

ob.ecn~e pracuJen;~ ~n~cznie ~niej

niz pol wieku temu, ze juz dzis pr~ca

zaJmuJe mal~,czysC zycla przeclytnego

czlowieka i ze "skala tych zmian jest

?ramatyczna

.,~Czy nadal mozna twierdzie, ze praca strukturyzuje

iycie

Jednostek, nadaJe mu sens, stanowi zrodlo tozsamosci i poczucie godnosci

jednos~ek"?35. Rzesze bezrobotnych,

"wiecznych studentow",

dlugotrwa-

lych khento~

pomoc~ s~ole~zn:j z jednej strony, a z drugiej coraz liczniej-

sze kategor~~ ~~zedslyblOrCOWI ludzi wolnych zawodow, w ktorych iyciu
trudno odrozmc

czas pracy ~d cza.su w~lnego, naruszajq dotychczasowy

klarown~ obraz. D~strzega

Sly zamk rob pracy jako jednego

z istotnych

ele~entow

kontroh

spol~cznep6, mowi siy 0 zaniku tradycyjnego

spole-

czenstwa.pracy. "Jak bydzle wyglqdal czas iycia jednostek -

pyta Dahren-

dorf -:- ~ledy czas pra~

prz~.stanie juz nadawae mu struktury?,,37.

ZJawI~k~ te maJq wiele roznych konsekwencji; na ich przedstawienie

nie

ma tu mleJsca. Interesuj,!

nas one tylko w kontekscie

przemian

czasu

a zwlaszc:a czasu wol~ego. Faktem jest, ze przemiany tego rodzaju stawiaj~

pod znaklem zapyt~m~ dotychczas

stosowane

rozroznienie

na czas pracy

I czas wolny. Uk~zuJ'!, ze Po?ob~ie jak platna praca zarobkowa, kategoria

czasu wolnego Jest kategonq

hlstoryczn'!,

zwiClZanq ze spoleczenstwem

prz:myslowy~,

powstalq wraz z nim i zanikajqq

-

czy tei przeksztalcajq-

cq Slywraz z Jego przeksztalceniami.

32

H. Strzemiflska,

Czas pracy i czas wolny w polityce spolecznej, Warszawa

1988, s. 13.

33

C. Leccardi,

wyd. cyt.

: c.

Handy, The Age of Unreason, London

1989. cyt. zaJ.

P. Robinson

G. Godbey

op cit s 313

R. Dahrendorf,

Czas iycia. .. , s. 158.

"

.

,.

.

36

Tamie, s. 162.

37

Tamie, s. 163.

Dokonuj'tce

siy przemiany dotycz't nie tylko pracy -

rozmiarow pracy

i czasu pracy mierzonego ilosciowo, ale i samego czasu. W epoce postindu-
strialnej, gdy informacja, wiedza i komunikacja

staj't siy glown't sit't porz'td-

kuj'tc't, istot't iycia, czas przestaje

bye jedyn't czy glown't miar't pracy38.

Czas zegara -

najwazniejszej maszyny cywilizacji przemyslowej przestaje

bye glownym regulatorem

iycia, inne mechanizmy

okazuj't siy wazniejsze.

Ilosciowe i ekonomiczne

aspekty czasu przestaj't

bye istotne, sam czas siy

przeksztalca

-

od dominuj'tcej

w erze nowoiytnej

idei czasu linearnego,

ci'tg1ego, homogenicznego

i jednokierunkowego

w strony czasu jakoscio-

wego, wielowymiarowego

i zroinicowanego.

Zanik pracy, przeksztalcanie

siy same go czasu, plynne granice miydzy

praq

a nieprac't, miydzy czasem pracy a czasem wolnym to glowne procesy

istotne z punktu widzenia przemian

miejsca i roli czasu wolnego w iyciu

czlowieka wspolczesnego.

To takZe szczegolna rola czasu kobiet.

W spoleczenstwach

industrialnych

specyficzny czas kobiet -

czas poli-

semiczny i pluralistyczny, jak i specyficzny dla kobiet rodzaj pracy -

obo-

wi'tzki domowe i opiekuncze,

byly pomijane

i niedoceniane.

"Utozsamie-

nie pracy z prac,! zarobkow,! bylo [...] osi'tgniyciem

myskiej polowy spole-

czenstwa" -

pisal Zygmunt Bauman,

wskazuj'tc na katastrofalne

skutki

"degradacji wszelkiej pracy poza zarobkow't"

-

w postaci rozkladu wiyzi

s'tsiedzkich, rozpadu spolecznosci, korozji iycia rodzinnego39. Ten pomija-
ny rodzaj pracy i zwi'!Zany z nim specyficzny rodzaj czasu s't dzis dostrzega-
ne i rewaloryzowane.

Tak na przyklad Dahrendorf

s'tdzi,

ie

kobiecy rytm

czasu, l'tcz'tcy pracy zawodow't z domem, opiek't nad dzieemi itd. stanie siy
w przyszlosci tez norm't dla ffiyZczyzn40.W tak potrzebnej

w sytuacji kryzy-

su pracy reintegracji

czasu pracy i czasu iycia przydatne

bye moze specy-

ficzne doswiadczenie

temporalne

kobiet. leh praca rZ'tdzi siy nie logikq

rynku, lecz odmiennymi zasadami wlasciwymi dla ekonomii daru i wymiany
(typowe dla stosunkow w rodzinie oczekiwanie

wzajemnosci).

Wchodzqc

na rynek pracy, kobiety wykorzystujq swe umiejytnosci

mediacyjne i l'tczq

roine konfliktowe, odmienne logiki czasu w jednolity system temporalny41.

Zdolnose

kobiet

do symbolicznej

mediacji

miydzy roznymi czasami,

miydzy czasem rodziny i roznych instytucji, miydzy czasem platnej pracy,

opieki, czasem dla siebie moze stae siy wzorem dla wszystkich. W sytuacji

zagroienia

spoleczenstwa

pracy -

decydujqcq roly moze odegrae specy-

ficzne doswiadczenie

czasu kobiet42. Jak to podsumowal

Dahrendorf:

"Moiliwy jest nowy rodzaj iycia l'tcz'tcy w jedno czas pracy i czas iycia,,43.

Oprocz wspomnianych

wczesniej procesow

0

charakterze

cywilizacyj-

nym, polegaj'tcych

na skracaniu pracy czy przenikaniu

siy roinych

typow

czasu (czasu pracy, czasu obowiqzkow, czasu wolnego, czasu swiqtecznego)

warto wspomniee

0

jeszcze jednym zjawisku -

0

szczegolnej dystrybucji

czasu (czasu pracy i czasu wolnego)

w spoleczenstwach

wspolczesnych

i

0

zmieniajqcej siy ich spolecznej lokalizacji, odmiennej od tego, co mialo

miejsce jeszcze w niedawnej przeszlosci. Wielu badaczy postrzega tezmia-
ny jako prawdziwy nowy konflikt spoleczny44.

Charakterystycznym

zjawiskiem spoleczenstw

wspolczesnych jest defi-

cyt czasu. Tak na przyklad w przeprowadzonym

w 1996 r. sondazu

40%

Amerykanow oswiadczylo,

ie

bardziej odczuwa brak czasu nii brak pieniy-

dzy45.W przeprowadzonych

w tym samym roku w Polsce badaniach

budze-

tu czas~ ~O% respo~dentow

skariylo siy na brak czasu46. Zjawisko to doty-

czy w roznym stopmu poszczegolnych

spoleczenstw,

ale takZe ich czysci _

klas, warstw czy kategorii spolecznych47. Spoleczenstwa wspolczesne

Sq

gly-

boko zroznicowane w wymiarze temporalnym,

wielu badaczy zwraca uwagy

na r~snqcq ,;oly ~ego c~nika.

"Spoleczenstwo

wydaje siy coraz bardziej

podzlelone

-

plsze ArlIe Russell-Hochschild

-

"z jednej strony na prze-

pracowanych,

z drugiej zas na zatrudnionych

w niepelnym wymiarze"48.

Gabriela Paolucci tez mowi

0

nowej stratyfikacji zwiqzanej z czasem: na

jednym biegunie znajdujq siy ludzie cieszqcy siy pelnq autonomiq

nawet

42

Tami:e.

43

R. Dahrendorf,

Czas iycia ... , s. 167.

44

R. D~hrendorf,

Nowoczesn!

konflikt

spoleczny. Ese!

0

polityce wolnoSci, Warszawa

1993;

H. Nowotny,

wyd. cyt., A. Russell:-.H?chsch~ld,

wyd. cyt.; G. PaoluccI, wyd. cyt.; E. Tarkowska, Nierowna dystrybucja czasu

-

nolry wymrar zrozmcowama

spoleczenstwa

polskiego,

[w:] Elementy

nowego ladu, red. H. Domanski

A. Rychard, Warszawa

1997.

'

45

P. Robinson,

G. Godbey,

wyd. cyt., s. 25.

46

Budiet czaSll ... , s. 74.

4'.

Ch.cialaby'~ po~kreslic,

ze ni.e mo~ic< tu

0

czasie wolnym, lecz

0

czasie w ogole,

0

sytuacji ci,!glego napic<-

Cia mI.c<dzyroznymJ elementaml

budZetu czasu -Iub

0

braku tej sytuacji w przypadku

ludzi dysponuj,!cych

nadmlarem

czasu.

4'

A. Russell-Hochschild,

wyd. cyt., 156.

38

G. Paolucci, wyd. cyt ..

39

Z. Bauman,

Zb~dni, niechciani, odtrqceni -

czyli

0

biednych w zamoinym

swiecie,

I

w:] "Kultura

i Spole-

czenstwo"

1998,

nr

2,

s.

16--17.

40

R. Dahrendorf,

Czas iycia ... , s.

160.

41

C. Leccardi, wyd. cyt.

w sferze pracy, z drugiej zas strony

Sq

ci, ktorzy nawet w sferze czasu niepra-

cy nie

Sq

wolni49. Warto w tym kontekscie

przypomniee

znanq koncepcjy

"nowoczesnego

konfliktu

spolecznego"

Ralfa Dahrendorfa,

odslaniajqcq

glyboki podzial swiata wspolczesnego

na dwa odrybne

swiaty -

swiat pracy

i swiat bez pracy; tam tei; uwzglydnia

siy czynnik temporalnyS°.

Podobny-

moze jeszcze nie konflikt -

ale glyboki podzial rysujqcy siy we wspolczes-

nym spoleczenstwie

polskim

okreslilam

terminem

"nierownej

dystrybucji

czasu,,51. TakZe Robinson

i Godbey ukazujq tego typu zroznicowanie

spo-

leczenstwa

amerykanskiego52.

Helga

Nowotny

twierdzi,

ze wspolczesnie

ekonomiczne,

spoleczne

i kulturowe

zr6Znicowania

i podzialy

Sq

wzmac-

niane przez nierownosci

i podzialy zwiqzane z czasem53. Jednym z najwaz-

niejszych obecnie problemow

zwiqzanych z czasem jest nowy konflikt, wy-

razajqcy siy w podziale

na przepracowanych

i niepracujqcych,

na cierpiq-

cych na brak czasu i odczuwajqcych

jego nadmiar.

Wspolczesne

spoleczen-

stwa -

powiada

dalej ta autorka

-

iyjq w dwu r6Znych rytmach i w dwu

roznych tempach

przebiega

iycie ich czlonkow,

przy czym szybsze tempo

zwiqzane jest z dostypem

do roznych przywilejow,

natomiast

warstwy upo-

sledzone,

zmarginalizowane

-

z roznych powodow

niepracujqcy,

bezro-

botni

-

odczuwajq

"zatrzymanie

czasu,,54. TakZe mniej

wyksztalceni

i mniej zarabiajqcy.

"Nie odczuwajq

braku czasu nizsze grupy dochodowe"

-

piszq

autorzy

polskich

badan55. W spoleczenstwach

wspolczesnych,

w ktorych

praca

przestala

bye ciyzarem,

a stala

siy przywilejem,

cechq

uprzywilejowanych

stal siy niedostatek

czasu. "Niewielu

ludzi -

powiada

Dahrendorf

-

okreSliloby dzisiejsze warstwy

0

wyzszym statusie jako klasy

prozniaczq;

stanowiq

oni raczej

klasy «pracoholikow».

Spora

czyse jej

czlonkow skaciy siy, ze dla nich niedziela nie romi siy niczym od zwyklego dnia

tygodnia i ze nie mieli urlopu od lat; ale w rzeczywistosci

te skargi

Sq

innq

formq

ostentacyjnej

konsumpcji,

popisywania

siy nowym bogactwem,jakim

jest praca,,56. Podobnie

pisze Putnam

0

wspolczesnym

paradoksie:

dzis

"klasa pracujqca"

spydza

mniej

czasu w pracy, gdy niegdysiejsza

leisure

class, veblenowska

"klasa prozniacza"

ma znacznie mniej leisure57.

pod~bne

?dwroce-?ie

miejsc~ na drabinie

spolecznej

zjawisk deficytu

czasu z Jedne~ strony, Jego .nadmlaru

-

z drugiej obserwujemy

dzis w Pol-

sce. W okresle

PRL rozmtary

czasu wolnego

byly jednym

ze wskaznikow

stopy iyci~wej i P?zycji .spole~z~ej: za~oby czasu do swobodnej

dyspozycji

byly' tym wlyksz.e, 1m "v.YzszemleJsce zaJmowalo siy w hierarchii

spolecznej.

Wyzszemu pO~IOmowl wyksztalcenia

czy wyzszym kategoriom

dochodow

to~~rzyszyly wI~k~ze ~aso~y cza~~ wolnego58; najwiycej czasu do dyspozycji
mleb przedstawlclele

mtehgenCJI technicznej59.

Deficyt czasu byl wowczas

na ogol skorelowany

z niskimi kwalifikacjami,

niskimi dochodami

a takZe

z ~rudnq syt~acjq ~ci~w~

rodzin ~ielodzietnych

lub rodzin z maly~i

dziee-

ml wyma~aHcyml

.oplek~. W na]gorszej

sytuacji

pod wzglydem

zasobow

czasu znaJdowaly Sly koblety pracujqce

obarczone

dzieemi.

Kat~goria."cz.asu

wolneg.o", ~ak.,:6wczas

popularna,

byla takZe waznq

kategoflq pohtykl spoleczneJ,

ktoreJ Jednym z zadan mialo bye redukowa-

nie nierownosci

w tym zakresie.

Proponowano

w latach 70. swoiste

mini-

m~,m czasu wol~ego",

~~alogicz~e

do ekonomicznego

"minimum

so~jalne-

go . Celem taklego mlmmum

mtalo bye "ustalenie,

jakq co najmniej

ilose

cza~u wolnego [...] powinien

miec kaidyczlowiek,jakie

Sq r6inice wporow-

nanm ze stanem

faktycznym

i co trzeba zrobic, aby umoiliwic

realizacjy

minimum takiego modelu"60.

Obecn~e ~ast.q~ily w tej dziedzinie

zasadnicze

zmiany. Problemem

spo-

lecznym me Jest JUZbr~k czasu, lecz odwrotnie-

jego nadmiar

(przypadek

bezrobotn~ch)

w wymku pr.ze~ian.'

kto.r~ w istotny sposob

przeksztalcily

czas pracy I czas wolny. Zmlemlo

Sly tez lch miejsce w hierarchii

wartoSci.

Wraz z odkryci.em czasu j_a~o ekonomicznie

wymiernej

wartosci,

miejsce

czasu wolnego Jako wartosCI cennej i poszukiwanej

zajyla praca. Swiadczy

o tym -?o~e w warunk.ach polskich zjawisko, wczesniej w szerszej skali spo-
leczneJ meznane,.a

WlyCpracoholizm,

a takZe moda na bycie zajytym, za-

pracowanym,

zableganym.

49

G.Paolucci,

wy.cyt.,s. 156.

'0

R.Dahrendorf,

Nowoczesny

konflikt spoleczny ...

" E.

Tarkowska,

wyd.cyt.

52p'

Robinson,

G.Godbey,wyd.cyt.,s. 166.

53

H.

Nowotny,

wyd.cyt.,108i n.

54

Tamie,s. 109.

" Budiet czaSll ... , s. 76.

,. R.Dahrendorf,

Nowoczesny

konflikt spoleczny ... ,

s.228-229.

:: R.D.Putnam,

Foreword,

[w:]

P.

Robinson,

G.Godbey,

wyd.cyt.,s.

XVI.

M.

Anu.sz,

Jtybrane ~echy SPOSOblliycia klas i warstw spolecznych,

[w:]

Warllnki iycia i potrzeby spoleczen-

~wa polsklego ~ folo.wle la~siedemdziesiqtych,

podred.L.Besikid,

Z.

Sufina,Warszawa

1981,s. 180.

E.

Wnuk-Llpmskl,

Blldzet czasu -

stmktura

spoleczna -

polityka spoleczna

Wroclaw

1981 150

60

A.Tymowski,

Meto4Yka badan nad gospodarstwem

domoW>Jm

Warszawa

1973cytza

E

Wn'sk'L' '" k'

wyd.cyt.,s.80.

..J

,

,

•

•

u -

Ipms

J,

Czas spofeczny

a czas wolny: koncepcje

iwsp6fczesne

przemiany

33

Procesy zachodzllce w Polsce w sferze pracy, czasu, czasu wolnego po-

dobne Sll do odpowiednich

proces6w zachodzllcych w skali globalnej, ob-

serwujemy zar6wno proces zmniejszania cz~su pracy, jak i zwiykszania ~za-
su wolnego. Tak na przyklad w cillgu ostatmch 20 lat (1976-1996) przec1yt-
ny czas pracy zmniejszyl siy 0 1 godz. 43 min., ": po~6wnan.iu z 198~ r. -
o 54 minuty. Przybylo tez czasu wolnego -

przec1ytme 46 mm. w porowna-

niu z 1976 r., 22 min. wiycej niZ w 1984 r.61 Warto przy okazji dodac, ze
nadwyzki czasu Sllzui:ywane, podobnie jak w USA, gl6wnie na telewizjy.

Ostatnia sprawa, kt6rll chcy tu poruszyc to zr6znicowanie

zasob6w cza-

su w powillzaniu z plcill i tendencje zmian w tym zakresie. W czasach PRL
kobiety naleZaly do kategorii najbardziej

zajytych,

0

najmniejszych

zaso-

bach czasu wolnego. Jak twierdzila w latach 70. wybitna znawczyni tych
problem6w,

Helena

Strzeminska,

"coraz powszechniejsze

przyjmowanie

na siebie [przez kobiety -

E.'L] funkcji zarobkujllcego

wsp61i:ywiciela ro-

dziny nie zmienia zakresu jej zajyc w innych dzi~dzinach iyci~ domo~ego
i rodzinnego,,62.Potwierdza

to diagnozy Anny T1tkow 0 okresle PRL Jako

straconej okazji emancypacji kobiet; masowe wejscie na rynek pracy kobiet
oznaczalo wylllcznie ich dodatkowe

obowillZki i wzmacnialo

dotychczaso-

wy "spoleczny genotyp wzoru kobiety jako osoby, kt6ra potrafi sprostac

najtrudniejszym

wymaganiom"63.

Obraz zr6znicowania

budzetu czasu kobiet i myzczyzn byl w tamtych

czasach dosc trwaly: myzczyini wiycej czasu niz kobiety poswiycali na pracy
zarobkowq,

ale i tak mieli znacznie wiycej czasu wolnego,

bo znacznie

mniejszy byl ich zakres obowillZk6w domowych

(myzczyini

0 60-70%

mniej czasu niz kobiety poswiycali na prace domowe )64.Wraz ze wzrostem

wyksztalcenia to zr6znicowanie

siy wyr6wnywalo; w grupie najbardziej wy-

ksztalconych malzenstw czas wolny kobiet wynosil ponad 93% czasu wol-

nego myzczyzn, gdy przeciytnie proporcja

ta wynosila 60%.

Wsp6lczesnie zachodzllce procesy polegajll na wyr6wnywaniu glybokich

zr6znicowan.

Nie dotyczy to wprawdzie jeszcze Polski: z ostatnio prowa-

dzonych badan budzet6w czasu wylania siy obraz nadal istniejllcych glybo-
kich nier6wnosci w zakresie czasu pracy i czasu wolnego kobiet i myzczyzn:

k?bie~ d~a razy kr?C~j ni~ myzczyini pracujll, natomiast prawie trzykrot-

me W1yceJczasu posw1ycaH na dom. Myzczyini cZysciej uprawiajll sport
dluzej ogilldajll TV itd.65

,

~e

juz zupelnie inaczej wygilldajll budzety czasu w USA; nie potwier-

dzaJll one stereotypu

zapracowanych

i zajytych kobiet i myzczyzn malo ak-

tywnych w wypelnianiu

obowillzk6w domowych.

Jak ukazujll Robinson

i Go~bey n.a p,odstawie wielol~tnich, niezwykle soIidnych i kompetentnych

ba~a~ bu.dzetow cza.su, ~rend Jest zupelnie inny: kobiety coraz mniej czasu

~osWlyCaJll~a oboWlllzkl dom~we, natomiast

myzczyini coraz wiycej. Tak-

ze.v: za~resle cza~u wolnego wldoczne sll malejllce r6znice miydzy kobieta-
~1 I ~yzczyzna~m. ~bs~rwowane

~ dluz~zym czasie struktury czasu kobiet

1myzc~zn.wyrownuH

Sly, nastypuJe SWOlstakonwergencja

stylu iycia miy-

dzy plcl~ml. Zaobserwowane

zJawiska sklaniajll autor6w do wysuniycia ge-

ner~lneJ tezy na tem~t przeksztalcania

siy spoleczenstwa

amerykanskiego

w ~Ierunku .spolecze~s~a

~ndro?yni~~n~go;

"niewidzialna

ryka" wyr6w-

nUJe czas mlydzy plclam1, mweluJe rozmce w strukturach

czasu iycia co-

dZi~nne?066. Mozn~ n:iec nadzi~jy, ze zjawiska zaobserwowane

w spole-

cze~stwH? an:e~kan~klm.,?ydll

~l1aly ~zerszy zasiyg i ze podobne oddzialy-

wallIe "mewldzIalneJ ryki

bydz1e mozna z czasem zaobserwowac i u nas.

Slowo koncowe

Mimo rozm.aitych niejasnosci, wieloznacznosci

i ograniczen,

kategoria

cza~u wolne~o Jest szeroko ~z P?~odzeniem

stosowana do badania spole-

czenstw wspolczes.nych. M?ze .m~ Jest tak popularna,

jak przed trzydziestu

la~, ale nadal slu.zy do Op!S~zY~la spolecznego

i kultury. Obserwacje zja-

w1skprzekszta~c~Hcych mteJ~~e I roly pracy, a takie przemiany czasu spo-
leczn~go ~klamaH. do refleksJI nad stosowaniem

tej kategorii.

Nle wladomo, Jaka bydzie przyszlosc czasu wolnego w naszej kulturze.

Czy ~obec kryzysu pracy leisure bydzie strukturaIizowal

czas, tak jak to dzis

czym ~raca, czy bydzie czynnikiem integrujllcym z szerszll zbiorowoscill, jak
ob,ecme praca, czy bydzie ir6dlem poczucia tozsamosci, sensu? Przemiany,

k!o.rym ~o~lega czas wolny, ukazujll, ze jest to kategoria historyczna, zmie-

maJllca Sly I przeksztalcajllca

na naszych oczach.

61

Hudiet czasu ... , s. 98-99.

62

H. Strzeminska,

Praca zawodowa ..., s. 16.

.

.

63

A. Titkow, Historyczno-spoleczne

uwantnkowania

toisamofci

kobiet

w

Polsce, [w:] "PromoCja

ZdrowJa.

Nauki Spoleczne i Medycyna"

1999, nr 16. s. 13.

M

H. Strzemiftska.

Praca zawodowa ... , s. 165.

65

Hudiet czasll ... , s. 41 in.

66

P. Robinson, G. Godbey,

wyd. cyt., 108 i n.