Małgorzata Sacha

FENOMENOLOGIA
Metoda, kierunek interpretacyjny, wiążący się z metodą filozoficzną wywodzącą się od Husserla i
Schelera

-

Szkoła religioznawcza, komplementarna do historii religii, przechodzącą w typologię, komparatystykę,
łączoną czasem z hermeneutyką, strukturalizmem czy psychoanalizą

-

BLOKI TEMATYCZNE
Fenomenologia Husserla i Schelera (esencjalistyczna)

-

Nurt irracjonalistyczny (Rudolf Otto)

-

Klasyczna fenomenologia religii Gerardusa van der Leeuwa + podej ście Diltheya

-

Wkład hermeneutyki w hermeneutyczną fenomenologię religii - Heidegger, Gadamer, Ricoeur

-

Ruch rewaloryzacji religii (Otto, Eliade)

-

Neofenomenologia - J. Waardenburg

-

Wielcy krytycy fenomenologii - historycyzm - R. Pettazzoni, Ernesto de Martino

-

ewolucjonizm - Benedetto Croce

DILTHEY
Specyficzne podejście do metod humanistycznych - tylko idiograficzne

-

Odwołuje się do szkoły badeoskiej, która wprowadziła podział nauk na

-

Nauki humanistyczne mają rozumied, nie wyjaśniad

-

Powszechnie przyjęte założenia teoretyczne i proponowany zestaw procedur
badawczych

○

Kuhn - paradygmat - proponowany zestaw procedur badawczych

-

Idiograficzne - opisujące
humanistyczne

Nomotetyczne - zajmujące się formułowaniem praw
ścisłe

METODY BADAWCZE ZJAWISK RELIGIJNYCH I OKREŚLANIE ISTOTY RELIGII JAKO TAKIEJ

SPEKULATYWNE

Pozytywizm

○

Empiryzm (szkoły emocjonalistyczne)

○

Materializm

○

Idealizm

○

Egzystencjalizm

○

fenomenologia

○

Oparte na klasycznych metodach filozoficznych

-

EMPIRYCZNE

Zebranie wszystkich możliwych źródeł

○

Budowa typów historycznych

○

Mechaniczne zestawianie podobieostw

-

Nieskooczony proces zbierania źródeł

-

Dobór materiału

-

Historyczno - religijna (porównawczo - religijna)

-

Metody psychologii/ socjologii

○

Redukcja rzeczywistości religijnej do podmiotowych przeżyd

-

Psychologiczno (socjologiczno) - religijna

-

Lingwistyczne

-

Za Kantem - fenomenalizm - wyodrębnienie zjawisk, obserwacja, opis
struktury sacrum/ profanum, klasyfikacja/typologia, wgląd rozumiejący,
poszukiwanie sensu

○

Husserl - analiza danych doświadczalnych, doświadczeo przeżyciowych,
refleksja nad własnym lub cudzym przeżyciem, redukcja ejdetyczna i
fenomenologiczna

○

Fenomenologiczne

-

do sporu między podejściami dochodzi na bazie problemu genezy religii:

Historyczna

○

Psychologiczna

○

Socjologiczna

○

Materializm

○

Idealizm

○

Zajmują się problemem genezy religii

Metody:

-

Fenomenologia się tym problemem nie zajmuje, chce byd bezzałożeniowa, zupełnie pomija to pytanie

-

PRZYKŁADY POGLĄDÓW NA GENEZĘ RELIGII
Przyrodnicza - M. Miller

-

Psychologiczna - Freud

-

Socjologiczna - Durkheim

-

Ewolucjonizm historyczny - fetyszyzm, animizm, manizm, magizm

-

Teologiczna - objawienie

-

Wykład I

2 października 2007
22:07

fenomenologia religii Strona 1

Można mied 3 nieobecności :D
29 listopada - kolokwium zaliczeniowe - "Morfologia bajki"

Mail: [e-mail]

Dwiczenia I

4 października 2007
19:44

fenomenologia religii Strona 2

Fenomenologia jest różna w religioznawstwie i w religiologii

Pytanie: czy obszar badao fenomenologicznych ograniczyd do empirii, czy wziąd też pod uwagę filozofię i
teologię

Religiologia - KUL, Zdybicka, Bronk
Teologia

1.

Filozofia religii

2.

religioznawstwo

3.

Hierarchia ważności

Do dyscyplin religiologii autorzy szkół wyznaniowych zaliczają
Etnologię

-

Socjologię

-

Pedagogikę

-

Fenomenologię - jako podejście komparatystyczne

-

I w religioznawstwie i w religiologii jest problem z fenomenologią:
Jeśli to tylko badania porównawcze - to komparatystyka

-

Różne metody inspirowane Husserlem

-

Filozofia religii nie może określad założenia religii/ genezy
Nie może też nic powiedzied o istocie

Religiologia też

Fenomenologia (wg ks. Ruteckiego) nie może określid genezy, istoty i funkcji religii, orzeka o tym dopiero
filozofia religii - ma zatem wyższy status jako nauka, bo określa przedmiot, podmiot i relację je łączącą

Konieczna ontyczna relacja przedmiotu i podmiotu

-

Przedmiot religii - absolut, byt o osobowej strukturze

Wg Zdybickiej - religiologia określa istotę jeszcze przed naukami empirycznymi

Chicagowska szkoła eliadystów - od Mircea Eliadego - realizuje tylko wybrane elementy fenomenologii i
typologii - jest najbardziej znana

Powstanie fenomenologii religii - protestancka grupa, która chciała stworzyd naukę bez wpływu teologii
Geraldus van der Leeuw
Najsilniejsze obozy fenomenologii to Holandia i Skandynawia

Fenomenologia jako typoogia - Geo Widengen, Åke Hultkranz

Jacques Waardenburg - "Religia i religie"

Klasycy: Jukko Bliker, Christensen

Niemcy: Rudolf Otto
Francja: blisko filozofii i katolicyzmu - Henri Dúmerie
Włochy: historycyzm - nie ma fenomenologii, raczej typologia - najbliżej jest Pettazzoni - lokując
fenomenologię jako naukę pomocniczą, systematyzującą - po historii

Wykład II

9 października 2007

23:08

fenomenologia religii Strona 3

Ernesto de Martino - lubi Heideggera i Diltheya

fenomenologię jako naukę pomocniczą, systematyzującą - po historii

POLSKA FENOMENOLOGIA

Na wszelki wypadek mówi się o komparatywistyce - mało jest tutaj filozoficznych fenomenologów

-

Dziwne nurty łączące fenomenologię z chrześcijaostwem

-

Pani Sacha idzie za Ricoeurem i uprawia fenomenologię hermeneutyczną

-

PODSTAWY

Wyróżnia się metodę i technikę porównawczą i typologizującą (Hultkranz, Widengren)

-

Wydzielona dziedzina badao w ramach religioznawstwa (Eliade, van der Leeuw, Waardenburg)

-

Bardziej pod wpływem fenomenologii filozoficznej - Ricoeur, Scheler

-

Pod częściowym wpływem - Otto, Eliade, van der Leeuw

-

Na początku miała należed do teologii - Schleiermacher, P. Tillich

-

Typologiczna



Filozoficzna



Teologiczna



U Andrzeja Bronka:

○

Jako synonim typologii

-

U de Silvy fenomenologia to zarówno dyscyplina akademicka jak i metoda osiągnięcia celów tej
dyscypliny akademickiej

-

DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE

Wyznacza nabyte religijne nawyki, przypomnienia, dyspozycje będące rezultatami konkretnych
intencjonalnych doświadczeo, uważanych za przyczynowo powiązane z ontologicznie transcendentnym
przedmiotem

Samo doświadczenie można badad na 3 sposoby:
Patrzed na nie, bo wskazuje na przedmiot - patrzed na przedmiot

-

Doświadczenie uważane za realne przez wyznawcę - badad tylko jego

-

Emocjonalny

○

Kognitywny

○

Wolicjonalny

○

Jako specyficzna religijna dyspozycja powstała w wyniku powtarzającego się doświadczenia sacrum, ma
wymiary:

-

Jest specyficznym doświadczeniem - jest nieredukowalne
Przedmiot też jest specyficzny - nieredukowalny - sacrum

Fenomenologia ma honorowad wszystkie specyficzności, byd najbardziej nieredukcjonistyczną metodą

By mogła byd akademicka:
Ma pogląd na doświadczenie religijne

-

Świadomośd kryteriów identyfikacji fenomenów religijnych

-

Jasne cele, zadania - opis, a nie wyjaśnianie

-

Kryteria fenomenologii:
Wiary uczonego

1.

uczony musi mied wgląd w fenomen który bada - musi byd religijny

-

fenomenologia religii Strona 4

Ogólnie

○

Wierzyd w badaną religię

○

uczony musi mied wgląd w fenomen który bada - musi byd religijny

Widzenie emiczne - od środka

-

Wiary wierzącego

2.

Badacz nie musi wierzyd, wierzący opisuje mu swoje doświadczenia, badacz bada :]

-

Widzenie etyczne - od zewnątrz

-

U Waardenburga:
Religia explicitna lub implicitna

-

Naukowe

3.

Intersubiektywna komunikowalnośd/ weryfikowalnośd

-

Hermeneutycznie nastawieni mówią - musimy mied przedzałożenia do badania

-

Minimum wymagane od fenomenologa to świadomośd własnych założeo

-

Różne podejścia

PROBLEM

Prosty - opis wiary danego wyznania

○

Refleksyjny - próba uchwycenia intencji - zwłaszcza kapłanów

○

Metateoretyczny - ma uchwycid oba

○

Kryteria interpretacji doświadczenia religijnego

-

RODZAJE FENOMENOLOGII

Deskryptywna - opis doświadczeo

1.

Morfologiczna - typologiczna - esencjalna - strukturalna

2.

U Schelera
Istotowa

-

konkretna

-

Ricoeur - fenomenologia hermeneutyczna/ egzystencjalna

DILTHEY
Na przełomie XIX i XX w.

-

"wprowadzenie do nauk humanistycznych"

-

Nauki humanistyczne też muszą mied swoją metodologię

-

Determinizm historyczny ujmuje masowe zmiany

-

Nauka nie ma odkrywad regularności, ale psychiczna strukturę charakterystyczną dla danej epoki

-

Nie ma praw ani konieczności przy zmianie epoki, jest to nagła i nieprzewidywalna zmiana

-

Korzysta z psychologii opisowej i analitycznej - potem z tego rezygnuje

-

Brak obiektywnych metod odtwarzania dawnych przeżyd

-

Chciał znaleźd metodę - zwrócił się ku hermeneutyce - czyni ją podstawową metodą humanistyki

-

Szuka "ducha obiektywnego" epoki

-

Bada znaczenia dzieł ludzkich - fenomenologia rozumiejąca - chce znaleźd znaczenia

-

Ma byd alternatywą dla historiografii

-

W przeciwieostwie do przedmiotów martwych, u ludzi istnieje świat znaczeo

-

Proces, dzięki któremu pojmujemy znaczenie - rozumienie

-

Rozumiemy, bo jesteśmy zanurzeni w świecie znaczeo

-

Rozumienie opiera się na osobiście przeżywanym doświadczeniu - u innej osoby tylko wtedy, gdy
umiemy sobie wyobrazid, przypomnied podobne własne doświadczenia

-

Jest intelektualnym procesem wymagającym koncentracji - zależy od indywidualnej głębi i oryginalności
postrzegania

-

Ostatecznie interpretacja nigdy się nie kooczy, jest ciągły dokopywaniem się do znaczeniaa

-

Zarzucano mu relatywizm historyczny

-

fenomenologia religii Strona 5

Analiza: tekst Zbigniewa Benedyktowicza O niektórych zastosowaniach metody
fenomenologicznej w studiach nad religią, symbolem, kulturą [w:] Etnografia polska t.XXIV z. 2
s. 9-46

Johan Heinrich Lambert - 1764 - pierwsze użycie określenia

-

Kant - fenomeny to rzeczy takie, jakie się jawią - przeciwieostwo noumenów - rzeczy samych w sobie

-

Shelling, Hegel, Fichte, Schopenhauer - szukali dostępu do rzeczy samych w sobie

-

U Hegla w "Fenomenologii ducha" Duch poznaje siebie samego poprzez historię, można go poznad dzięki
analizie sposobu, w jaki się on objawia

-

XIX w. - fenomen stał się symbolem faktu

-

Fenomenologią było czysto opisowe studium danego przedmiotu

-

Hamilton, Hartman, Pierce - mówili że fenomenologia to opis przemyślanych doświadczeo tego, co
realne

-

Fenomenologia Husserla to coś więcej niż opis - jest to ujawnianie, prezentacja, odsłanianie tego, co się
objawia

-

U Kanta - poznanie jest czynne, w fenomenologii bierne

-

Według Husserla zadanie fenomenologii to systematyczny przegląd doświadczeo poznawczych -
spostrzeżeo wewnętrznych, spostrzeżeo immanentnych, przypominania, domniemywania itp. Ma byd
próbą budowania filozofii opartej na intuicji

-

U Augustyna osiągnięcie wiedzy wymagało kontemplacji (contemplatio) i łaski Bożego oświecenia
(illuminatio)

-

U Junga intuicja nie pochodzi z zewnętrznego źródła, ale z siebie

-

We wszystkich rodzajach fenomenologii - postulat powrotu do pierwotnego, bezpośredniego
doświadczenia (u Husserla było to hasło "z powrotem do rzeczy" u Heideggera "z powrotem do źródeł"

-

Fenomenologia jest dochodzeniem "co" przez "jak"

-

Sytuuje się pomiędzy rozumiejąco - intelektualno - empirycznym a sensualistyczno - empirycznym
rozumieniem świata, a także między poznaniem empirycznym a apriorycznym

-

Zamiast dedukcji czy indukcji jako metodę proponuje redukcję ejdetyczną - drogę, która wychodzi od
faktów i rzeczy i zmierza do poznania ich istoty, zakłada:

-

- zawieszenie, wyłączenie rozważao przyczynowo - skutkowych

-

- inne od empiryków rozumienie doświadczenia - intuicyjne

-

- przeciw psychologizmowi - w imię obiektywizmu

-

- ma byd mathesis universalis - nauką o ogólnych zasadach poznania - zarówno

-

dla nauk ścisłych, jak i dla humanistycznych

-

- uchyla wszystkie wcześniejsze naukowe teorie

-

Fenomenologia wskazuje na to, iż istnieje ważny związek między sposobem istnienia badanego
przedmiotu, a jego przejawami - sposobem doświadczania a sposobem prezentacji - to poszukiwanie na
drodze szeregu prób tej najbardziej uprawnionej drogi do prezentacji istoty badanego przedmiotu

-

Rodzaje fenomenologii

-

"czysta" mowy
Husserl Marleau
Ponty

Fenomenologia egzystencji - Heidegger, Kierkegaard, Pascal - wyżej nad naukę cenią życie

Stadium estetyczne

Stadium
etyczne

Stadium religijne-
najwyższe

Fenomenologię cechuje antysystemowośd

-

W doświadczeniu poznawczym w fenomenologii namiętności, uczuciu towarzyszy nieustannie
metodyczny dystans

-

Wymagana jest zdolnośd podmiotu do transcendowania siebie - "trzeba zamilknąd, by dopuścid rzeczy
do słowa" - poznanie ma byd dialogiem i samopoznaniem

-

Doświadczenie według Husserla - każda prezentująca naocznośd , która jest źródłem prawomocności
poznania, że wszystko, co się w intuicji źródłowo (w cielesnej samoobecności) prezentuje, należy przyjąd
jako to, co się prezentuje ale także jedynie w tych granicach, w jakich się prezentuje

-

Fenomenologia dąży do precyzji - jej język jest pozbawiony metafor i zapożyczonych terminów - jest
dosłowny

-

Postępowanie fenomenologiczne- prezentujące/ontologizujące

-

"doświadczenia źródłowe narzucają koniecznośd "tworzenia" szeregu ontologii regionalnych
wymagających stosownego środka wyrazu"

-

"słowo pierwotne" - wypowiedzenie pewnej myśli po raz pierwszy w wyniku refleksji, utworzenie
nowego związku pojęciowego, nowego sensu

-

"słowo wtórne" - tłumaczenie myśli już gotowej, powtórzenie stereotypu (Marleau-Ponty)

-

JEDYNYMI NARZĘDZIAMI UŻYWANYMI PRZEZ FENOMENOLOGIĘ SĄ SŁOWO I PRZEŻYCIE - trzeba dad
rzeczom odpowiednie słowa

-

"słowo poezja będące synonimem precyzji używane jest w mowie potocznej na przekór swojej funkcji"

-

"świat fenomenologiczny to bynajmniej nie czysty byt, ale sens ukazujący się w punkcie przecięcie moich
doświadczeo z doświadczeniami innych ludzi jest więc nieodłączny od subiektywności i
intersubiektywności"

-

Fenomen - czym jest?

-

U Kanta - to przeciwieostwo noumenu - rzecz taka, jaka się jawi

-

W XIX w. - fenomen to synonim faktu

-

U Hamiltona, Hartmanna, Pierce'a - to opis przemyślanych doświadczeo tego, co realne

-

U Husserla - to co się prezentuje w świadomości

-

Dla fenomenologa - rzecz=fenomen

-

W fenomenologii -dowartościowanie wyobraźni

-

J. M. Bocheoski "Współczesne metody myślenia" -
podobno przydatna książka

Dwiczenia II

11 października 2007
17:04

fenomenologia religii Strona 6

Typy fenomenologii (z książki Experience of the Sacred)

Istotowa/ esencjalna

1.

Rudolf Otto - nurt psychologizująco - irracjonalny

-

Max Scheler - filozofujący

-

Louis Dupres

-

Historyczno - fenomenologiczna

2.

Van der Leeuw

-

Christensen

-

Øke Kurtkranz

-

Smart

-

Joseph Kitagawa

-

Egzystencjalno - hermeneutyczna

3.

Paul Ricoeur - żeni fenomenologię i hermeneutykę

-

Ernesto de Martino - pisze o "ruchu rewaloryzacji religii/ świętości/ mitu" w "Mit, religioznawstwo,
kultura nowoczesna"
De Martino wywodzi tę szkołę od Otto, ale wskazuje też na Junga, Eliadego, van der Leeuwa, Caillois,
Neumanna, Malinowskiego, Cazeneuve

Ich cechy wspólne

Uznanie specyfiki doświadczenia religijnego

-

Uznanie permanentnej funkcji religii

-

Szukanie nieświadomych motywacji świadomych struktur religijnych

-

Według Martino z jego historycyzmem są one zupełnie nie do obronienia

KATEGORIA SWIĘTOŚCI

Eliade - krytykował Durkheimowskie pojęcie sacrum i profanum, ale sam r ównież uznał tę dychonomię

U Schleiermachera - das Heilige - u niego również występuje "uczucie całkowitej zależności", które
należy do specyfiki doświadczenia religijnego (to potem również u S öderbloma). Był on księdzem i
teologiem, przenosił religię w dziedzinę uczucia i wyobraźni. Człowiek styka się z nieskooczonością - tak
ważna nie jest ani dogmatyka, ani etyka - ważna jest kontemplacja tego uczucia.

Kategoria ta powstała na styku filozofii romantycznego irracjonalizmu i oświeceniowego racjonalizmu

Tłumaczenie religii przez symbole

-

Podkreślenie niesprowadzalności religii do czegokolwiek innego

-

Shelling - "absolut jest jakością irracjonalną i uchwytuje poprzez
intuicję i wiarę uchwytuje się szerszy obszar poznawczy niż dzięki
filozofii"

-

Marett

"religia jako rodzaj przeżycia i stosunku do świętości"

-

Przeciw ewolucjonizmowi

Wykład

30 października 2007
15:00

fenomenologia religii Strona 7

Przeciw ewolucjonizmowi

-

Emocjonalizm, socjopsychologia, morfologizm

-

Pozaintelektualne elementy religii

-

Wtórnośd idei/ doktryny wobec rytuału

-

Nadprzyrodzonośd, której człowiek się lęka, ale chce nawiązad kontakt - później u Otta misterium
tremendum i fascinans - poczucie AWE - metafizycznej grozy

-

Wyprzedza i Otta i Freuda

-

Söderblom

"religia polega na stosunku do świętości"

-

Ważne - odczucia, przeżycia, kontemplacja

-

Fascynacja pojęciem many

-

Uznanie durkheimowskiej dychotomii sacrum - profanum

-

Otto, Spengler

Początek "ruchu rewaloryzacji religii"

-

1917 - "Świętośd" - powrót irracjonalizmu

-

Nawiązuje do Söderbloma, Maretta

-

Podkreśla specyfikę doświadczenia religijnego i wagę przeżycia, a także elementów irracjonalnych

-

Był teologiem luteraoskim

-

Dzięki wielu podróżom miał dogłębną znajomośd tradycji religijnych

-

Wielka znajomośd języków orientalnych - książka "Mistyka Wschodu i Zachodu"

-

Ścisłe studia oryginalnych tekstów

-

1910 - w tekście artykułu używa sformułowania "sensus numinis"

-

Wiara religijna miałaby się rozpoczynad od snu jednego człowieka

-

- ten sen to spotkanie z czymś strasznym

-

- później - próba definicji zjawiska ze snu

-

- odruch hołdu

-

- zobowiązanie się do stałych czynności upamiętniających zdarzenie

-

Zarzuca mu się:

-

+ psychologizm
+irracjonalizm
+ indywidualizm
+ ahistoryzm
+ formalizm - uproszczenie

Egzystencjalista, historiozof - katastrofista

NUMINOSUM - to "rzecz sama w sobie", nie można do niego dotrzed, ale można o nim wnioskowad
dzięki sensus numinis - odczuciu świętości

DYWINACJA - zmysł religijny - najwyższy → taki mają założyciele religii i sekt

Religia to stosunek do świętości (definicja relacyjna). Z czasem religia podlega racjonalizacji - etyzacja

To sensus numinis, a nie magizm jest pierwszym stadium religii

fenomenologia religii Strona 8