garbarz skor 744[03] o2 02 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jolanta Górska

Określanie warstwowej i topograficznej budowy tkanki
skórnej i okrywy włosowej skór surowych
744[03].O2.02

Poradnik

dla

ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom

2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr inż. Marian Grabkowski
inż. Stanisław Pietryka

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Jolanta Górka

Konsultacja:
mgr inż. Zdzisław Feldo

Korekta:

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 744[03].O2.02

Określanie warstwowej i topograficznej budowy tkanki skórnej i okrywy włosowej skór
surowych zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu garbarz skór 744[03]

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Budowa skóry surowej

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Budowa włosa i okrywy włosowej

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające 23
4.2.3. Ćwiczenia 23
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
4.3. Skład chemiczny tkanki skórnej i włosa

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające 29
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 30
4.4. Topografia skór

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające 39
4.4.3. Ćwiczenia 40
4.4.4. Sprawdzian postępów 41
4.5. Właściwości okrywy włosowej

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające 49
4.4.3. Ćwiczenia 50
4.4.4. Sprawdzian postępów 51
5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie skóry zwierzęcej

surowej ze szczególnym uwzględnieniem budowy histologicznej i chemicznej tkanki skórnej
i okrywy włosowej oraz topografii różnych rodzajów skór przeznaczonych do wyrobu skór
wyprawionych.

W poradniku zamieszczono:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania

ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną
literaturę oraz inne źródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
– wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,
– pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
– sprawdzian teoretyczny,
– sprawdzian umiejętności praktycznych.

4. Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie

wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem
osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej.
Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.

Jednostka modułowa: Określanie warstwowej i topograficznej budowy tkanki skórnej

i okrywy włosowej skór surowych, której treści teraz poznasz jest jednym z modułów
koniecznych do zapoznania się z surowcami podstawowymi i materiałami pomocniczymi
stosowanymi w wyprawie skór.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny

pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

744[03].O2.01

Rozpoznawanie rodzajów skór surowych

744[03].O2.03

Konserwacja i magazynowanie skór

surowych

744[03].O2.02

Określanie warstwowej i topograficznej

budowy tkanki skórnej i okrywy włosowej

skór surowych

744[03].O2.04

Sortowanie skór surowych według

przeznaczenia

744[03].O2

Surowce podstawowe i materiały

pomocnicze

744[03].O2.05

Rozpoznawanie i dobieranie materiałów

podstawowych i środków pomocniczych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej „Określanie warstwowej

i topograficznej budowy tkanki skórnej i okrywy włosowej skór surowych” powinieneś
umieć:
– wykorzystywać podstawowe prawa chemii, fizyki i mechaniki w procesach wyprawy

skór,

– posługiwać się dokumentacją technologiczną i techniczną stosowaną w procesach

garbarskich,

– stosować podstawowe badania organoleptyczne i oznaczenia laboratoryjne do określania

jakości skór surowych,

– posługiwać się przyrządami pomiarowymi,
– zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
– korzystać z różnych źródeł informacji,
– przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz

ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– określić fizjologiczne funkcje skóry,
– zdefiniować histologiczną i chemiczną budowę tkanki skórnej,
– rozpoznać warstwy histologiczne i określić ich wpływ na fizyczne właściwości skóry,
– wyjaśnić pojęcia: okrywa włosowa, rodzaje okrywy włosowej,
– rozpoznać i nazwać części składowe włosa w układzie pionowym i poprzecznym,
– rozpoznać i scharakteryzować rodzaje, odmiany i typy włosa,
– zdefiniować pojęcie: topografia skóry surowej,
– rozpoznać i scharakteryzować części topograficzne różnych rodzajów skór surowych,
– określić właściwości tkanki skórnej poszczególnych części topograficznych różnych

rodzajów skór surowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Budowa skóry surowej

4.1.1. Materiał nauczania

Budowa tkanki skórnej

Skóra jest warstwą graniczną między ustrojem żywym a otaczającym go środowiskiem.

Pozostaje ona pod wpływem czynników zewnętrznych fizycznych, chemicznych lub
biologicznych jak również ulega działaniu bodźców wewnętrznego środowiska dochodzących
przez układ krwionośny, limfatyczny, nerwowy itd.

Skóra chroni ciało zwierzęcia przed wpływami zewnętrznymi. Tworzy ona przegrodę

chroniącą ustrój przed utratą wody, elektrolitów i innych związków. Reguluje wymianę
cieplną między organizmem a środowiskiem umożliwiając wydzielanie nadmiaru ciepła lub
chroniąc przed jego utratą. Skóra jest narządem czucia w zakresie dotyku, bólu, ciepła,
świądu. Jest również organem wydalniczym ze względu na posiadane gruczoły łojowe
i potowe.

Ten bardzo szeroki zakres funkcji spełnianych przez skórę za życia organizmu umożliwia

jej niezwykle charakterystyczna struktura.

Skóra zwierząt składa się z trzech odrębnych warstw różniących się między sobą

budową, składem chemicznym i spełnianymi funkcjami. Są to: naskórek, skóra właściwa
i tkanka podskórna, co ilustruje rys 1.

Rys. 1. Przekrój poprzeczny skóry: 1 - naskórek, 2 - skora właściwa

(A - warstwa termostatyczna. B - warstwa siatkowa).

3 - warstwa podskórna, 4 - cebulka włosowa,

5 – gruczoł tłuszczowy, 6 - mięsień włosowy [ 6 s. 54]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Naskórek

Naskórek jest najbardziej zewnętrzną warstwą tkanki skórnej i jest niejako płaszczem

ochronnym skóry. Warstwa naskórka stanowi złożoną z wyspecjalizowanych komórek
strukturę.

Komórki naskórka ułożone są w pięciu warstwach (rys.2).

Rys. 2. Budowa naskórka 1 - warstwa zrogowaciała,

2 – warstwa śluzowa Malpighiego, 3 – skóra właściwa
a – warstwa rogowa właściwa, b – warstwa jasna,
c – warstwa ziarnista, d – warstwa kolczysta,
e – warstwa rozrodcza [ 5, s. 16]

Najbardziej wewnętrznie ułożoną warstwą naskórka jest warstwa podstawowa, nazywana

również rozrodczą. Podstawową funkcją naskórka jest wytwarzanie warstwy rogowej
podlegającej na powierzchni skóry stałemu, niewidocznemu złuszczaniu. W miarę tworzenia
się nowych komórek, wcześniej powstałe komórki stopniowo przesuwają się w kierunku
powierzchni naskórka, zachowując przy tym wszystkie właściwości żywego organizmu.
Tracą jednak zdolność do dzielenia się i zmniejszają się, a osiągnąwszy warstwę zewnętrzną
naskórka – rogowacieją i łuszczą się. Tak więc górna warstwa, jako martwa i krucha, zwana
warstwą rogową, łuszczy się i odpada w postaci łusek – łupieżu. Naskórek jest zabarwiony
(oprócz albinosów), a pigment – melaninę – zawiera warstwa rozrodcza.

Poszczególne warstwy naskórka różnią się między sobą zawartością wody oraz stopniem

zrogowacenia i wynikającą z tego odpornością na działanie czynników natury fizycznej,
chemicznej i biologicznej.

Zawartość wody w najgłębszej a zarazem najbardziej wrażliwej warstwie naskórka

wynosi 60–70%, zaś w najbardziej zewnętrznej jego warstwie dochodzi zaledwie do ok. 10%.

W skład naskórka wchodzą jeszcze twory rogowe w postaci włosów, rogów, paznokci,

racic, piór oraz gruczoły łojowe i potowe.

Na większości powierzchni skóry pokrytej włosem naskórek jest bardzo cienki i ma prostą

budowę. U większości zwierząt stanowi on 1-4% grubości skóry.

Jeżeli substancja naskórka ulegnie zmianom chemicznym lub bakteriologicznym, tj. jeśli

ulegnie częściowemu rozpuszczeniu i rozkładowi, to obsada włosa obluźnia się i włos wypada.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Należy tu bowiem stwierdzić, że warstwa naskórka nie tylko przykrywa i ochrania delikatną

warstwę skóry właściwej, lecz także otacza cebulki włosowe, gruczoły potowe i łojowe.

Skóra właściwa

Skóra właściwa zwana dermą tworzy główną masę skóry zwierzęcej i znajduje się miedzy

naskórkiem i warstwą podskórną. Połączenie skórno-naskórkowe przebiega w postaci falistej linii
brodawek skórnych, odgrodzonych od siebie grzebieniastymi strukturami wgłębionego naskórka.
Najważniejszym elementem budowy strukturalnej skóry właściwej jest tkanka włóknista, złożona
głównie z włókien kolagenowych, poprzeplatanych rzadką siatką przestrzenną włókien
elastycznych i retykulinowych. Nazwa tych włókien została przyjęta od nazwy białek, które je
tworzą, tj.: kolagen, elastyna i retykulina.

Skóra właściwa składa się zasadniczo z dwóch warstw:

– warstwy dolnej, zwanej siatkową, siateczkową lub retykularną,
– warstwy górnej, zwanej termostatyczną, brodawkową lub papilarną.

Warstwa termostatyczna stanowi górną, leżącą bezpośrednio pod naskórkiem, cześć skóry

właściwej i sięga do głębokości końców korzeni włosa. Stanowi to u skór 25-35% grubości całej
skóry właściwej. Warstwa ta składa się ze stosunkowo cienkich włókien kolagenowych,
tworzących gęstą i delikatną siatkę przestrzenną, jakby „naturalną włókninę”. Im bliżej górnych
części warstwy termostatycznej i sąsiedztwa naskórka, tym mniejsza jest grubość włókien i tym
delikatniejsza, bardziej zwarta i płaska jest siatka włóknista. W najbardziej zewnętrznej części
warstwy termostatycznej siatka ta jest bardzo gęsta i jest spleciona z włókien układających się
prawie równolegle do powierzchni skóry. Ta część skóry właściwej nosi nazwę błony licowej lub
lica skóry i zbudowana jest przede wszystkim z włókien elastynowych.

Rys. 3. Przekrój poprzeczny różnych rodzajów skór a) bydlęcej; b) świńskiej,

c) cielęcej, d) owczej, e) koziej [5, s. 145]

Oprócz podstawowej masy włókien tkanki łącznej, warstwa termostatyczna zawiera jeszcze

inne elementy, jak np. przewody gruczołów potowych i łojowych, brodawki włosowe, naczynia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

krwionośne i limfatyczne oraz włókienka nerwowe. Elementy te rozluźniają znacznie tkankę
włóknistą warstwy termostatycznej i tym samym mają wpływ na jej wytrzymałość i rozciąganie.

Warstwa siatkowa jest dolną, odmięsną częścią skóry. Włókna w tej warstwie są grubsze

i bardziej zwarte niż w warstwie górnej. Z tego też względu warstwa siatkowa wykazuje zawsze
większą wytrzymałość niż warstwa termostatyczna. Właściwości wytrzymałościowe tej warstwy
zalezą przede wszystkim od ilości tych włókien przypadających na jednostkę powierzchni
przekroju skóry, a także od sposobu przeplatania się pęczków włókien, ich orientacji względem osi
ciała zwierzęcia, formy, sposobu ułożenia względem swobodnej powierzchni skóry itp.

Włókna elastynowe w odróżnieniu od kolagenowych są cieńsze, nie tworzą pęczków, jednak

rozgałęziając się tworzą gęstą siatkę splotów w górnej warstwie skóry, zwłaszcza wokół i wzdłuż
torebki włosowej, gruczołów i naczyń krwionośnych.

Włókna retykulinowe są bardzo cienkie, krótkie, nie łączą się w pęczki, a rozmieszczone

w całej skórze tworzą rozgałęzienia i siatkę. W przestrzeni miedzy włóknami obok różnych
gruczołów, naczyń krwionośnych i nerwów, występuje galaretowata substancja, nosząca nazwę
substancji międzywłóknistej.

Oprócz wymienionych substancji włóknistych i bezpostaciowych typu białkowego, w skórze

właściwej znajdują się gruczoły łojowe, potowe, naczynia krwionośne, nerwy oraz komórki
tłuszczowe. Gruczoły łojowe i komórki tłuszczowe powodują rozluźnienie tkanki włóknistej
skóry właściwej.

Warstwa podskórna

Składa się z dwóch części: warstwy tłuszczowej i mięśniowej. Grubość warstwy

tłuszczowej, znajdującej się między skórą właściwą i warstwą mięśniową, zależy od gatunku
zwierzęcia i warunków odżywiania. Szczególnie skóry świń, owiec, fok, tchórzy, piżmaków
i wyder odznaczają się dużą zawartością tłuszczu, który jest szkodliwy (ze względu na
zmiany chemiczne w czasie magazynowania), a usuwa się go przy wstępnej obróbce surowca.

Warstwa mięśniowa położona bezpośrednio pod warstwą tłuszczową jest zbudowana

z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej. Grubość tkanki podskórnej zależy od takich
czynników, jak: gatunek zwierzęcia, płeć, wiek, czas uboju oraz warunki odżywiania.

Warstwa podskórna jako bezużyteczna jest usuwana w czasie przygotowywania skóry do

wyprawy.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie role pełni skóra w organizmie żywym?
2. Jakie warstwy wyróżniamy w skórze surowej?
3. Jak zbudowany jest naskórek?
4. Jakie warstwy wyróżniamy w skórze właściwej?
5. Jak zbudowana jest warstwa termostatyczna?
6. Jakie elementy rozluźniają strukturę warstwy termostatycznej?
7. Jak zbudowana jest warstwa siatkowa?
8. Jaką rolę pełni warstwa podskórna?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj obserwacji pod mikroskopem przekrojów poprzecznych próbek skór. Narysuj

przekroje obejrzanych próbek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) dokonać obserwacji mikroskopowych próbek skór,
4) narysować w zeszycie obejrzane próbki.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– zestaw próbek przekrojów poprzecznych skóry: bydlęcej, świńskiej, końskiej, owczej,

koziej,

– przybory do rysowania i pisania,
– mikroskop,
– literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Porównaj budowę skóry bydlęcej i świńskiej na podstawie przeprowadzonych

w ćwiczeniu 1 obserwacji mikroskopowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) narysować w zeszycie obejrzane próbki,
4) porównać budowę skóry bydlęcej i świńskiej zwracając szczególną uwagę na głębokość

wyrastania włosa, jego grubość i gęstość,

5) określić właściwości wytrzymałościowe skór na podstawie ich budowy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– przybory do rysowania i pisania,
– mikroskop,
– literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić fizjologiczne funkcje skóry?

2) wymienić warstwy skóry surowej?

3) rozpoznać warstwy skóry surowej?

4) wymienić warstwy naskórka?

5) rozróżnić elementy budowy warstwy termostatycznej?

6) rozróżnić elementy budowy warstwy siatkowej?

7) rozpoznać rodzaj skóry po wyglądzie lica?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Budowa włosa i okrywy włosowej

4.2.1. Materiał nauczania

Okrywa włosowa

Okrywa włosowa to zespół wszystkich włosów wyrastających na powierzchni skóry.

Składa się ona z olbrzymiej ilości różnych włosów, które okrywając całe ciało zwierzęcia
spełniają wiele fizjologicznych funkcji. Przede wszystkim jest jednym z najważniejszych
organów termoregulacji organizmu zwierzęcia. Oprócz tego okrywa włosowa pomaga
w zachowaniu wewnętrznej wilgoci tkanek ciała, chroni zwierzę od wpływu różnych
czynników mechanicznych, a także – ze względu na przystosowaną do otoczenia barwę –
maskuje i chroni je przed człowiekiem lub drapieżnikami.

Okrywa włosowa każdego zwierzęcia jest inna i ma swe charakterystyczne właściwości,

związane z przystosowaniem się zwierzęcia do określonego środowiska.

Budowa włosa

Pojedynczy włos każdego zwierzęcia składa się z dwóch podstawowych części, tj. korzenia

włosa – części tkwiącej w tkance skórnej oraz z trzonu włosa- części, która wystaje ponad
powierzchnie skóry (rys.4).

Rys. 4. Budowa włosa ościstego: [1, s. 39]

Dolna część włosa, tzw. korzeń, wraz z cebulką włosową tj. rozszerzoną dolną częścią włosa,

zwaną też opuszką włosa, jest osadzona w torebce włosowej, której wewnętrzne ścianki są
zbudowane z tkanki naskórkowej otoczonej tkanką skóry właściwej.

Dolna, poszerzona cześć korzenia włosa (zwana cebulką włosową) jest źródłem

powstawania włosa. Komórki narastają i rozwijają się ku górze wzdłuż kierunku włosa,
dostarczając materiału wyjściowego dla coraz bardziej zrogowaciałych i obumierających komórek
górnej części włosa. Gdy włos zakończył swój wzrost, górne komórki cebulki zaczynają powoli
zamierać, rogowacieją, a w ślad za tym włos traci łączność z cebulką i ma tendencję do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wypadania (linieje). Dolna część cebulki natomiast pozostaje nadal żywotna i jest źródłem
powstawania nowego włosa. Ważną częścią składową cebulki jest pochewka, umieszczona
u dołu, w którą wchodzi brodawka, stanowiąca wyrostek skóry właściwej, przenikająca głęboko do
wnętrza cebulki wraz z naczyniami krwionośnymi, limfatycznymi i nerwami.

Torebka włosowa, zwana także woreczkiem lub mieszkiem włosowym, położona jest

w warstwie skóry właściwej pod różnym kątem do jej powierzchni, a u niektórych zwierząt jest
zgięta.

Głębokość osadzenia włosa zależy od wielu czynników: gatunku zwierzęcia, typu samego

włosa, pory roku, części topograficznej skóry itp. Włos ościsty jest osadzony głębiej niż włos
puchowy. Ponadto w okresie linienia włos jest osadzony głębiej niż w czasie jego pełnej
dojrzałości. Gruczoły łojowe umieszczone są tuż obok torebki włosowej, a pod nimi jest
położony mięsień przywłosowy, który jednym końcem przyczepiony jest do dolnej części
torebki włosowej, drugim zaś przechodzi stopniowo we włókna kolagenowe skóry właściwej. Na
skutek tego zwierzę może zjeżyć sierść i ściągnąć skórę.

Z jednego woreczka może wyrastać kilka włosów różnego rodzaju, co jest charakterystyczne

dla danego gatunku zwierzęcia. Ponadto włos wyrasta w różnym kierunku; na grzbiecie układa się
w kierunku od łba do ogona, na bokach skośnie w dół ku tyłowi, a na brzuchu – w dół ku linii
środkowej podbrzusza.

Najistotniejszą częścią włosa jest trzon, tj. ta część włosa, która wystaje ponad

powierzchnię skóry i która zwęża się ku górze, mając spiczaste zakończenie (nie dotyczy to włosów
strzyżonych, np. runa owiec).

Forma trzonu włosa zwierząt futerkowych jest bardzo zróżnicowana i zależy nie tylko od

gatunku zwierzęcia i rodzaju włosa lecz także od topografii. Jednakże wydzielić tu można cztery
podstawowe formy włosów (rys.5):

Rys. 5. Podstawowe kształty trzonów włosów, l - stożkowy,

2 - cylindryczny, 5 - wrzecionowaty, 4 – lancetowaty [1, s. 39]

– stożkową – o przekroju kolistym, stale zwężającym się ku wierzchołkowi;
– cylindryczną – mającą jednakową grubość na całej długości włosa, oprócz wierzchołka, który

jest zakończony ostro (oprócz włosów strzyżonych) - przekrój kolisty;

– wrzecionowatą – mającą u nasady przekrój kolisty, a następnie na wysokości ok. 2/3

długości włosa przybierającą kształt wrzecionowaty;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– lancetowatą – mającą u nasady przekrój kolisty, jednakowy do wysokości ok. 2/3 włosa, dalej

spłaszczający się i rozszerzający, a następnie znowu zwężający się, przyjmujący wreszcie ostre
zakończenie przypominające lancet. W tym przejściu następuje zwykle lekkie zgięcie włosa.
Tę formę mają w większości przypadków włosy ościste.

Włosy niektórych zwierząt, np. zająca, królika, przed wrzecionowatym lub lancetowatym

zakończeniem zwężają się, przechodząc w szyjkę. Włos w tym miejscu jest słaby, łatwo łamie się i
odpada.

Kształt poprzecznego przekroju trzonu włosa w jego najszerszej części może być bardzo różny,

jednakże najczęściej spotyka się następujące kształty (rys. 6):
– kolisty – zbliżony do walca (kret, chomik);
– owalny – lekko spłaszczony, przekrój ma kształt elipsy lub owalu (soból, kuna, lis niebieski);
– spłaszczony – zbliżony do prostokąta z zaokrąglonymi krótszymi bokami (opos, wydra, nutria)
– sierpowaty – ma jedną stronę wypukłą, a drugą wklęsłą (owca, świstak);
– sercowaty – spotykany we włosach z bardzo rozbudowanym rdzeniem (lama);
– biszkoptowaty – dwie przeciwległe ściany są wypukłe, dwie wklęsłe (królik);
– gwiaździsty (antylopa) i inny.

Na rys. 6 przedstawiono schematycznie występujące kształty włosów, a na rys. 7 zdjęcia

z mikroskopu elektronowego poprzecznego przekroju różnych włosów.

Rys. 6. Schematy przekroju poprzecznego włosów pokrywowych:

1 - kolisty, 2 - owalny, 3 - spłaszczony, 4 - sierpowaty, 5 - sercowaty, 6 - biszkoptowaty, 7 - gwiaździsty [ 1, s. 40]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1 2 3

4 5

6 7
Rys. 7. Obrazy przekroju poprzecznego włosów pokrywowych uzyskane z mikroskopu skaningowego
elektronowego (wg A. i J. Galatika): 1 - kolisty (zebra) x 400, 2 - owalny (pekari) x 130, 3 - spłaszczony
(kolczatka australijska) x 200, 4 - sierpowaty (owca) x 400, 5 - sercowaty (lama) x 150, 6 - biszkoptowaty
(królik) x 1000, 7 - gwiaździsty (antylopa) x 600. [1, s.40]:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na charakter i stopień zgięcia trzonu rozróżnia się kilka typów zgięć włosów

(rys. 8): proste, zgięte, złamane, faliste (karbikowate), ślimakowate, podwinięte i wielokrotnie
złamane.

Rys. 8. Typy zgięć trzonu włosa:

1 - prosty, 2 - zgięty, 3 - załamany, 4 - falisty, 5 - ślimakowaty,

6 - podwinięty, 7 - wielokrotnie załamany [1, s. 41]

Zabarwienie trzonów włosów można podzielić na:

– jednokolorowe – równomiernie zabarwione na całej długości trzonu, o jednakowej

intensywności;

– jednokolorowe – nierównomiernie zabarwione; trzon włosa na całej swej długości ma ten sam

kolor, lecz jego intensywność zwiększa się stopniowo w kierunku końca włosa;

– różnokolorowe – różne części trzonu włosa zabarwione są na różne kolory, stopniowo

przechodzące jeden w drugi;

– strefowe – na długości trzonu włosa zabarwienie zmienia się, a poszczególne strefy kolorów

wyraźnie oddzielają się od siebie.

Badania przekroju poprzecznego trzonu włosa wykazują, że w większości przypadków składa

się on z trzech podstawowych warstw, ułożonych współśrodkowo (rys. 9.):
– oskórek włosa – zewnętrzna warstwa zwana łuską,
– kora,
– rdzeń – zajmuje środek włosa.

Rys. 9. Przekrój poprzeczny trzonu włosa:

l - oskórek włosa (łuska), 2 - kora, 3 – rdzeń [1, s. 41]

Dwie pierwsze warstwy występują we wszystkich rodzajach włosów, natomiast włosy

puchowe i częściowo włosy przejściowe, zajmujące pośrednie miejsce pod względem długości
i grubości między włosami puchowymi i ościstymi, pozbawione są warstwy rdzeniowej.

Oskórek włosa – kutikula, to bardzo cienka zewnętrzna otoczka trzonu włosa, składająca

się ze zrogowaciałych płaskich komórek – łusek. Łuski te przylegają i zachodzą na siebie,
podobnie jak łuski rybie. Końce łusek skierowane są do góry, mniej lub bardziej wystają,
a czasem jest ich brak i wówczas dwie sąsiednie łuski schodzą się, tworząc wyraźną linię
połączenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kształt łusek nie jest jednakowy i zmienia się w zależności od gatunku zwierzęcia oraz

rodzaju włosa, a nawet od miejsca, w którym znajdują się na tym samym trzonie włosa.
Obrzeża łusek mogą być rozmaite, poczynając od prawidłowych prostych, poprzez
ząbkowane, kończąc na falistych (rys.10). Cechy te oraz stosunek długości do szerokości łusek
i głębokość ich zachodzenia, charakteryzują uwłosienie poszczególnych gatunków zwierząt
i pozwalają na identyfikowanie pod mikroskopem pochodzenia włosa.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Rys. 10. Podstawowe kształty łusek: 1 - 5-niepierścieniowe, 6 - 8-pierścieniowe, 9 - brukowe. [1, s. 42]

Od charakteru powierzchni łuski, kształtu brzegów i jej wielkości zależy nie tylko połysk

włosa, który jest tym większy im drobniejsze są łuski, lecz także zdolność do filcowania się.
Od układu łuski zależy w pewnym stopniu sprężystość włosa.

Grubość warstwy korowej u różnych gatunków zwierząt jest różna i od niej zależy

w pierwszym rzędzie wytrzymałość mechaniczna włosa. W zasadzie im kora jest

grubsza,

tym włos jest bardziej wytrzymały, a wyroby trwalsze w noszeniu. Najbardziej łamliwy włos
mają skóry reniferów, saren, królików i zajęcy. Grubość poszczególnych warstw włosa
przedstawiają zdjęcia na rys. 11.

a b c

d e f

Rys. 11. Kształtowanie się grubości poszczególnych warstw trzonu włosa różnych

zwierząt (zdj. A. i J. Galatika): a - renifer x 200, b - królik x 400, c - owca x 1000, d - piżmak x 1000,

e - niedźwiedź x 400, f - czepiak środkowoamerykański x 1000.[1, s. 44]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Warstwa rdzeniowa (rdzeń) zajmuje środek włosa i przylega do warstwy korowej.

Zbudowana jest ona z niedużych, zrogowaciałych cienkościennych komórek różnego kształtu.
W przestrzeniach międzykomórkowych znajduje się znaczna ilość powietrza, a we włosie
niektórych gatunków zwierząt (np. renifera) powietrze znajduje się także w samych
komórkach. Komórki rdzenia o niskiej zawartości cystyny odznaczają się małą odpornością
chemiczną i enzymatyczną.

Rozmieszczenie komórek rdzenia zmienia się w zależności od grubości i formy włosa.

We włosach cienkich - puchowych brak jest komórek lub ciągną się środkiem włosa jednym
rzędem lub są przerywane. We włosach grubych, ościstych i przewodnich, rdzeń ciągnie się
kilkoma rzędami, zwiększając się w najszerszym miejscu włosa, by na samym końcu zupełnie
zaniknąć. Od budowy rdzenia zależy wiele właściwości włosa. Przede wszystkim stopień
rozwoju i budowa rdzenia ma duży wpływ na ciepłochronne właściwości skóry futrzarskiej
(niezależnie od jej gęstości i wysokości). Rozwój rdzenia ma też duży wpływ na właściwości
wytrzymałościowe włosa - im grubszy rdzeń, tym gorsze są właściwości mechaniczne włosa.

Zróżnicowanie okrywy włosowej

Okrywa włosowa zwierząt futerkowych składa się z włosów, różniących się długością,

grubością i budową mikroskopową (rys.12).

Rys. 12. Budowa okrywy włosowej skóry futrzarskiej [1, s. 37]:

1 — włosy kierunkowe, 2 — włosy ościste, 3- włosy pośrednie, 4- włosy puchowe,

A - włosy pokrywowe (zwane okrywą zewnętrzną), B – podszycie

Każdy z włosów za życia zwierzęcia spełniał określone funkcje, każdy też gatunek

zwierzęcia ma charakterystyczne dla siebie zróżnicowanie okrywy włosowej. Można tu przyjąć
zasadę, że im bardziej jest rozwinięta okrywa włosowa, im jest ona gęściejsza, tym jest bardziej
zróżnicowana. Ponadto zróżnicowanie okrywy włosowej zależy od topografii skóry.

Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje włosów: przewodnie, ościste i puchowe. Ponieważ te

trzy rodzaje włosów nie mogą objąć ich całej różnorodności, niektórzy autorzy wyróżniają jeszcze
włosy pośrednie miedzy ościstymi i przewodnimi, a także miedzy puchowymi i ościstymi.

Według normy (PN-87/P-22027) wyróżnia następujące rodzaje włosów okrywy włosowej

skór futrzarskich (rys. 13):
1. włosy puchowe, podszycie - najkrótsze i najcieńsze włosy występujące w największej

ilości;

2. włosy pokrywowe (okrywa zewnętrzna) - wszystkie rodzaje włosów wyrastających ponad

włosy puchowe, tj.:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Okrywa włosowa

Włosy czuciowe

Włosy pokrywowe

Włosy puchowe

Włosy przewodnie

Włosy ościste

– włosy ościste – wystające ponad warstwę włosów puchowych, grubsze od nich,

mocniejsze i bardziej sprężyste;

– włosy pośrednie, przejściowe – zajmujące pośrednie miejsce pod względem długości

i grubości miedzy włosami puchowymi i ościstymi;

– włosy przewodnie, kierunkowe – dłuższe i grubsze niż włosy ościste, wokół nich

centralnie wyrastają włosy ościste i puchowe;

– włosy czuciowe, zatokowe, wibrysy – długie, grube i sztywne, wyrastające pojedynczo lub

grupowo na niektórych częściach skóry, jak np. na wargach i policzkach (wąsy), nad oczami
(rzęsy, brwi), w okolicy podżuchwowej, a także na końcu ogona.

Rozróżnienie morfologicznych cech włosów puchowych, przejściowych i ościstych nie jest

jednak proste. Rozróżnienie włosów puchowych i ościstych jest w większości przypadków łatwe,
większe trudności mogą wystąpić przy identyfikacji włosów przejściowych. W wielu
przypadkach włosy przejściowe stanowią całkowicie odrębny rodzaj, różniący się od włosów
ościstych i puchowych. W innych przypadkach włosy przejściowe podobne są do puchowych albo
ościstych i różnią się od nich tylko grubością. Są jednak i takie skóry futrzarskie, w których włosy
ościste i puchowe tworzą wyraźne, odrębne rodzaje, brak natomiast włosów przejścio

wych. .Poza

tym każdy z trzech rodzajów włosów może składać się także z kilku grup różniących się morfologicznie.

Rząd I II III IV V VI VII

Rys 13. Struktura okrywy włosowej skór futrzarskich [1, s. 47]

Włosy przewodnie, inaczej kierunkowe są najdłuższe, proste i głęboko osadzone

w tkance skórnej, wystające ponad włosy puchowe i ościste. Ilość włosów przewodnich jest
nieznaczna (0,5 – 1%). Najczęściej wokół włosa przewodniego wyrastają włosy ościste
i puchowe, tworząc zwartą grupę, dla których jest on osią i podporą. Włosy przewodnie
najczęściej wyrastają na stronie grzbietowej, natomiast na brzuchu występują rzadko lub jest
ich brak.

Włosy ościste są nieco krótsze od przewodnich, a dłuższe od puchowych, dlatego też

wystają ponad nimi, stanowiąc jakby ich ochronę. Włosy te stanowią tylko 1 – 6% okrywy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

włosowej (ilościowo). Włos ościsty może być prosty lub mieć kształt zgięty. Niekiedy jest on
spiralnie skręcony w kształcie loka, jak to ma miejsce u niektórych owiec grubowełnistych.
Rdzeń tych włosów u podstawy składa się z 1 – 2 rzędów komórek.

Włosy puchowe (podszyciowe) są zwykle pozbawione rdzenia i służą głównie do

ochrony zwierzęcia przed zimnem. Są one cienkie i delikatne, tworząc najniższą lecz
podstawową warstwę okrywy włosowej. Włosy puchowe są mniej lub bardziej faliste,
karbikowate. Połysk włosów puchowych jest słaby.

Włosy przewodnie i ościste, jako włosy wystające ponad włosy puchowe stanowią

tzw. okrywę zewnętrzną, a włosy puchowe stanowią tzw. podszycie. Przeprowadzone badania
okrywy włosowej różnych skór futrzarskich wykazały, że skóry pochodzące ze zwierząt
żyjących w chłodnym klimacie mają bardziej zróżnicowaną okrywę włosową niż skóry
pochodzące ze zwierząt żyjących w rejonach południowych. Zwierzęta żyjące w lasach
północnych i w tundrze posiadają 4 - 7 kategorii włosów ościstych,

żyjące w stepie i na

pustyni 2 – 3 kategorie.

Zróżnicowanie okrywy włosowej zależy m.in.

od jej

gęstości, topografii i warunków

bytowania zwierzęcia. U większości zwierząt lądowych okrywa

włosowa

jest najgęściejsza na

grzbiecie, gdzie też znajduje się największa liczba kategorii

włosów ościstych.

U zwierząt

lądowo-wodnych najgęściejsza okrywa znajduje się

stronie

brzusznej,

np.

bobra, nutrii.

Ponadto istnieje pewna prawidłowość

między liczbą włosów puchowych i

liczbą włosów

pokrywowych. Np. na

włos pokrywowy średnio

przypada

następująca liczba włosów

puchowych: u susła – ok. 8, u norki – ok. 35, u sobola – ok. 55,

piżmaka –

ok.

65, u wydry

– ok. 150, a u bobra – ok. 310 włosów puchowych.

Szczególnie dużo

włosów puchowych

przypada na l włos pokrywowy u gryzoni, pędzących lądowo - wod

tryb życia (bóbr

rzeczny, piżmak).

Rozmieszczenie włosów na

skórze

Rozmieszczenie włosów na powierzchni skóry może być pojedyncze

i grupowe.

Rozróżnia się grupy proste, pęczki i grupy złożone (rys. 14).

Rys. 14. Rozmieszczenie włosów na powierzchni skóry (schematycznie):

1 - włosy pojedyncze, 2 - w grupach prostych,

3 - w pęczkach, 4 - w grupach złożonych [1, s. 48]

W grupach prostych

każdy włos

położony w rzędzie ma swój otwór. W środku rzędu

między włosami puchowymi

położony

jest

włos ościsty

lub przewodni. W układzie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pęczkowym grupa włosów puchowych wraz

z jednym włosem

ościstym wychodzi z jednego

otworu, przy czym każdy włos ma

samodzielną torebkę

włosową. Grupy złożone składają się

z kilku pęczków włosów puchowych umieszczonych

wokół

jednego włosa przewodniego.

Rys. 15. Sposoby wyrastania włosów u różnych zwierząt futerkowych (zdj. A. i J. Galatika):

a) foka x 100, b) królik x 200, c) zając polny x 200, d) chomik x 200, e) kot stepowy x 300,

f) kret (200 X ) [1, s. 49]

Poszczególne gatunki zwierząt mają rozmaite rozmieszczenie włosów: rozmieszczenie

pojedyncze występuje np. u kreta; grupy proste – u owiec, kóz, koni, bydła i innych zwierząt
kopytnych; pęczki spotyka się u niektórych gryzoni, np. suseł, świstak, a grupy złożone

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

spotykamy u zająca, królika, wiewiórki oraz u większości drapieżnych zwierząt futerkowych.
Na tej podstawie można po usunięciu włosa zidentyfikować pochodzenie surowca.

Włosy mogą wyrastać z torebek pierwotnych lub wtórnych oraz ich pochodnych. Należy

podkreślić, że właściwości fizyczne i chemiczne włosów pierwotnych i wtórnych są różne.
Również ich proporcje u różnych zwierząt są różne, ale i charakterystyczne.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń
1. Jakie rodzaje włosów wyróżniamy w okrywie włosowej?
2. Jakie warstwy wyróżniamy w przekroju poprzecznym włosa?
3. Jak zbudowany jest trzon włosa?
4. Jakie formy przybiera trzon włosa?
5. Jaki może być kształt przekroju poprzecznego włosa?
6. Jakie elementy rozluźniają strukturę warstwy termostatycznej?
7. Jakie typy zgięć włosa występują w okrywie włosowej różnych zwierząt?
8. Jaką rolę pełniące we włosie warstwy: łuskowa, korowa i rdzeniowa?
9. Jak mogą być rozmieszczone włosy w skórze?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj obserwacji pod mikroskopem różnych rodzajów włosów ze skór futrzarskich.

Narysuj obejrzane próbki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) dokonać obserwacji mikroskopowych wybranych włosów,
4) narysować w zeszycie obejrzane próbki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– zestaw próbek skór z okrywą włosową np. norki, nutrii, lisa polarnego,
– próbki włosów różnych zwierząt np. bydlęce, końskie, świńskie, kozie, owcze,
– przybory do rysowania i pisania,
– mikroskop,
– literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Odróżnianie okrywy włosowej zewnętrznej i wewnętrznej różnych rodzajów skór

futerkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) przygotować kawałki skór futrzarskich wycięte z części grzbietowej np. skóry lisa

niebieskiego, nutrii, norki, piżmaka, karakuła, wydry, i innych,

4) dokonać obserwacji przekroju poprzecznego próbek skór wraz z okrywą włosową,
5) pokazać granice włosów puchowych tj. okrywy wewnętrznej (podbicia) oraz okrywy

zewnętrznej (włosy ościste i kierunkowe),

6) wskazać różnice pomiędzy okrywą włosową różnych skór,
7) zapisać obserwacje w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– próbki skór futrzarskich z okrywą włosową naturalną,
– lupa,
– przybory do pisania i rysowania,
– literatura z rozdziału 6.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

rozróżnić podszycie i okrywę zewnętrzną różnych skór
futrzarskich?

2) rozróżnić kategorie włosów w okrywie włosowej?

3) wymienić i wskazać części włosa?

4) wymienić warstwy trzonu włosa?

5) scharakteryzować warstwę łuskową włosa?

6) scharakteryzować warstwę korową włosa?

7) scharakteryzować warstwę rdzeniową włosa?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Skład chemiczny tkanki skórnej i włosa

4.3.1. Materiał nauczania

Skóra surowa pod względem chemicznym składa się z wody, substancji białkowych,

tłuszczowych, mineralnych i innych związków specjalnych, takich jak: węglowodany,
pigmenty, enzymy itp. Na rys. 16 przedstawiono ogólny przegląd związków chemicznych
występujących w skórze surowej. Dane te są orientacyjne, albowiem w składzie chemicznym
skóry surowej występują duże wahania zależnie od gatunku zwierzęcia, jego wieku, płci,
sposobu odżywiania, części topograficznej itp.

Zawartość wody w świeżej skórze wynosi 65–75%, a w skórze wysuszonej 12–16%.
Białka występujące w skórze surowej można podzielić na dwie grupy: strukturalne

(włókniste) i bezpostaciowe. Do pierwszej grupy zalicza się kolagen, elastynę, keratynę itp.,
a do drugiej grupy albuminy, globuliny, glikoproteidy, fosfoproteidy itp.

Rys.16. Skład chemiczny skóry i włosa [1, s. 50]

Inne substancje:

węglowodany,

pigmenty,

enzymy itp.

Skóra surowa

Tłuszczowce

do 30%

Składniki

mineralne 1%

Białko

25 – 35%

Woda

65 – 75%

Białka

bezpostaciowe

Białka

włókniste

Glikoproteidy

Fosforoproteidy

Chromoproteidy

Albuminy
Globuliny

Keratyna 1%

(włosy, naskórek itp.)

Kolagen

62 – 95% w stosunku

do suchej masy białek

Elastyna ok. 1%

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Białka

Białka są najważniejszym składnikiem skóry. Zarówno tkanka skórna jak i okrywa

włosowa skóry futerkowej zbudowane są z białek. W skład skóry surowej wchodzą białka
włókniste (strukturalne) i bezpostaciowe (globularne). Pierwsze z nich tworzą włóknistą
strukturę skóry i są jej podstawowym tworzywem. Natomiast drugie białka – bezpostaciowe
wypełniają przestrzenie między włókniste. Do najważniejszych białek włóknistych tkanki
skórnej należą: kolagen, elastyna i retikulina. Natomiast głównym białkiem włóknistym
włosów jest keratyna. Do najważniejszych białek bezpostaciowych (globularnych) tkanki
skórnej należą: albumina i globulina.

Kolagen stanowi ok. 98% ogólnej suchej masy białek włóknistych. Kolagen jest

substancją klejodajną, gdyż podczas gotowania zmienia się w klej. W postaci wysuszonej
stanowi kruche, twarde, bezbarwne ciało, łatwo pęczniejące w zimnej wodzie oraz
w roztworach kwasów i zasad.

Kolagen odznacza się małą wytrzymałością na działanie podwyższonej temperatury.

Podgrzewany w wodzie o temperaturze powyżej 40°C ulega częściowemu wytrąceniu, a przy
dalszym podgrzewaniu przechodzi stopniowo w żelatynę.

Skóra świeża podgrzewana do temperatury 60 ÷ 65°C ulega zrogowaceniu, ponieważ

włókna kolagenowe kurczą się, tracą elastyczność i wytrzymałość tak dalece, że skóra staje
się nieprzydatna do wyprawy.

Proces ten jest nieodwracalny. Dlatego też niedopuszczalne jest suszenie skór surowych

w zbyt wysokiej temperaturze, np. bezpośrednio na słońcu, na piecach, kaloryferach itp.
Kolagen charakteryzuje się wysoką reaktywnością chemiczną i łatwo wiąże substancje
garbujące. Pod wpływem garbników właściwości kolagenu ulegają zmianie. Staje się on
odporny na działanie bakterii gnilnych, nie ulega pęcznieniu w wodzie i staje się bardziej
odporny na działanie podwyższonej temperatury.

Elastyna – jest głównym składnikiem włókien elastynowych (sprężystych) skóry. Ilość

elastyny dochodzi do 1% suchej masy białek. Elastyna wysuszona występuje w postaci
jasnożółtych cienkich włókienek. Włókna elastynowe są odporne na działanie zimnej
i wrzącej wody oraz słabych roztworów kwasów i zasad. Skóry pochodzące ze zwierząt
starszych oraz samców zawierają więcej elastyny niż skóry samic i zwierząt młodych. Wraz
ze wzrostem ilości elastyny w tkance skórnej pogarszają się cechy plastyczne skóry (wzrasta
sztywność).

Retikulina – tworzy włókna siateczkowe (retikulinowe) tkanki skórnej. Białko to

odznacza się bardzo dużą odpornością na działanie kwasów i zasad oraz wody, w tym
również gorącej. W roztworach tych nie ulega pęcznieniu.

Kolagen, elastyna i retikulina stanowią główne składniki tkanki skóry gotowej, gdyż

białka te pozostają w skórze po jej wyprawieniu i uszlachetnieniu.

Albumina i globulina – wchodzą w skład substancji międzywłóknistej skóry surowej,

ponadto występują w krwi oraz w płynie tkankowym. Albumina łatwo rozpuszcza się
w wodzie, natomiast globulina w wodnych roztworach soli kuchennej. Białka te rozpuszczają
się również w słabych roztworach kwasów i zasad. Pod wpływem garbników i soli metali
ciężkich ulegają wytrąceniu. W stanie suchym stanowią twardą masę, która powoduje
sztywność skóry. Dlatego białka te powinny być usunięte w procesach wyprawy
skór – podczas rozmaczania w roztworach soli, jak również podczas prania i piklowania.
Część albumin i globulin jest usuwana również podczas konserwacji skór metodą solenia.
Wówczas rozpuszczają się one w solance i spływają wraz z nią na zewnątrz.

Keratyna - jest głównym składnikiem włosów oraz jest podstawowym składnikiem

naskórka i wszelkich zrogowaciałych części ciała zwierzęcia, jak rogi, pazury, kopyta. Białko
keratynowe należy do włóknistych. Charakterystyczną cechą budowy chemicznej keratyny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest duża zawartość siarki. Dlatego w zasadniczy sposób różni się od omówionych wcześniej
białek. Keratyna jest odporna na działanie słabych roztworów kwasów, nie ulega zmianom
podczas gotowania, a gotowana pod zwiększonym ciśnieniem w temp. 150°C ulega
rozkładowi z wydzieleniem siarkowodoru. Keratyna ma małą odporność na działanie zasad.
W roztworach alkalicznych o stężeniu większym niż 5% ulega pęcznieniu, a gotowana
w takich roztworach rozpuszcza się. Dlatego też w garbarstwie stosowane są środki zasadowe
(siarczek sodowy) do usuwania włosów ze skóry. Substancje redukujące rozkładają keratynę
na produkty bardziej proste. Natomiast substancje utleniające prowadzą do zwiększenia
kruchości i łamliwości włosa. Dlatego używanie środków redukujących i utleniających
w procesach wyprawy i uszlachetniania powinno być prowadzone ostrożnie i pod kontrolą.

Niedopuszczalne jest stosowanie wysokich stężeń środków utleniających lub

redukujących przy długotrwałym ich działaniu na okrywę włosową. Dodać jednak należy iż
wrażliwość keratyny na działanie utleniaczy i reduktorów szeroko wykorzystywana jest
w futrzarstwie podczas barwienia, wybielania i podczas innych zabiegów.

Podczas spalania keratyna wydziela charakterystyczny nieprzyjemny, duszący swąd, przy

czym spalanie to odbywa się bez płomienia. Keratyna zawarta we włosach oraz w naskórku,
dzięki swemu słabemu powinowactwu do związków chemicznych oraz odporności na
działanie innych czynników zewnętrznych, chroni organizm zwierzęcia przed szkodliwym
wpływem otaczającego środowiska.

Melanina – jest to zabarwiona substancja pochodzenia białkowego, zawierająca sole

żelaza. Substancja ta jest głównym składnikiem pigmentów skór oraz włosa. Pigmenty
zawarte we włosach występują w postaci żółtej i czarnej. Barwa okrywy włosowej zależy od
proporcji oraz stężenia tych dwóch składników. Włosy nie zawierające pigmentu, są białe.
Melanina jest nierozpuszczalna w wodzie oraz w roztworach zasad.

Tłuszcze

W skład skóry surowej obok białek wchodzą tłuszcze i substancje o budowie chemicznej

zbliżonej do nich. Tłuszcze zwierzęce nie są związkami o jednorodnej budowie. Są to
glicerydy wyższych kwasów tłuszczowych, takich jak palmitynowy, stearynowy, oleinowy
i inne. Tłuszcze różnych zwierząt różnią się. składem kwasów tłuszczowych tworzących
glicerydy. Zawartość związków tłuszczowych w skórze oraz warstwie podskórnej jest różna
i zależy od rodzaju zwierząt, wieku, płci, warunków bytowania, stanu zdrowia, odżywiania
itp. Do skór zawierających największą ilość tłuszczów należą skóry świńskie, focze,
niektórych owiec, tchórzy.

Najmniej tłuszczu zawierają skóry zajęcy i królików. Zawartość tłuszczu w tkance

skórnej wynosi od 0,5 do ponad 30,0%. Najwięcej tłuszczu znajduje się w warstwie
podskórnej i w warstwie siatkowej skóry właściwej, ponadto u niektórych rodzajów zwierząt
dużo tłuszczu znajduje się na granicy warstwy termostatycznej i siatkowej. Znaczna część
tłuszczu jest zawarta również w okrywie włosowej, spełniając rolę substancji ochronnej,
a tym samym zapobiegając łamliwości i kruchości włosów.

Tłuszcze zawarte w skórach są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast dobrze

rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych, takich jak trichloroetylen,
tetrachloroetylen, czterochlorek węgla, chloroform, eter naftowy, benzyna, terpentyna.
Rozpuszczalniki te są szeroko stosowane w futrzarstwie do usuwania nadmiaru związków
tłuszczowych ze skór. Skóry zawierające duże ilości tłuszczu sprawiają wiele kłopotów
podczas wyprawy i uszlachetniania. Tłuszcz utrudnia rozmaczanie i garbowanie,
niekorzystnie wpływa na równomierność wybawień.. Obok glicerydów wyższych kwasów
tłuszczowych, w skórach znajdują się niewielkie ilości innych produktów podobnych do
tłuszczowych. Spośród nich należy wymienić lanolinę (występującą w skórach owczych),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

która jest substancją woskową chroniącą organizm zwierzęcia przed nadmiernym parowaniem
i poceniem się. Oprócz lanoliny w skórach spotyka się cholesterol oraz fosfatydy.

Fosfatydy obok kwasów tłuszczowych zawierają w swoim składzie kwas fosforowy

i spełniają ważną rolę w odżywianiu komórek organizmu.

Pochodnymi tłuszczów są lipoidy, będące połączeniem strukturalnym tłuszczów i białek.

Substancje mineralne

Skóra futerkowa zawiera niewielką ilość substancji pochodzenia mineralnego (0,5÷1,0%

suchej masy skóry). Na ilość tę składają się głównie: fosforany, węglany, siarczany oraz
chlorki sodu, potasu, magnezu i wapnia, a także związki żelaza i siarki.

Siarka, fosfor i żelazo występują przeważnie w połączeniach z organicznymi

substancjami skóry. Fosfor wchodzi w skład niektórych związków pochodzenia tłuszczowego
(fosfatydów) oraz niektórych rodzajów białka. Żelazo zawarte w czerwonych ciałkach krwi,
pozostających w naczyniach krwionośnych skóry, wchodzi również w skład pigmentów
zabarwiających naskórek i włosy. Siarka jest składnikiem keratyny tworzącej włosy
i naskórek. Substancje mineralne dostają się do organizmu z pożywieniem. Po strawieniu
część z nich bierze udział w czynnościach życiowych i budowie organizmu, inne np. chlorki
po wypełnieniu chwilowej funkcji są wydzielane wraz z potem na zewnątrz.

Woda

Świeża skóra zdjęta ze zwierzęcia zawiera przeciętnie 65÷76% wody. Ilość wody

w skórze zależy od rodzaju zwierzęcia, wieku, płci oraz pory roku, w jakiej dokonuje się
uboju. Skóry zwierząt młodych zawierają więcej wody niż skóry zwierząt starych. Więcej
wody jest także w skórach samic niż samców. Poszczególne warstwy skóry również różnią się
zawartością wody. Powierzchniowa warstwa naskórka zawiera mniej wody niż głębsze jego
warstwy i skóra właściwa.

W skórze i we włosach woda występuje w postaci nie związanej, jako tzw. woda

kapilarna, oraz w postaci związanej, jako woda cząsteczkowa (molekularna).

Woda kapilarna – znajduje się w przestrzeniach międzywłóknistych (kapilarach) skóry.

Woda ta nie jest związana z tkanką skórną, dlatego łatwo ją usunąć w sposób mechaniczny
(przez wirowanie, wyciśnięcie) lub przez suszenie. Pod względem siły koniecznej do
usunięcia wody kapilarnej rozróżnia się wodę makrokapilarną, wypełniającą duże kapilary,
oraz wodę mikrokapilarną – znajdującą się w drobnych kapilarach.

Pierwsza – makrokapilarna daje się stosunkowo łatwo usunąć podczas suszenia

i wprowadzić ponownie podczas rozmaczania, nie wywierając wpływu na rozmiar skóry.
Natomiast druga – mikrokapilarna wymaga przy usuwaniu straty pewnej energii, a skóry
zmieniają swój rozmiar.

Woda cząsteczkowa – zwana inaczej molekularną, jest związana chemicznie z białkiem

i odgrywa w skórze bardzo ważną rolę. Woda ta pozostaje w skórze po wysuszeniu.
Usunięcie wody cząsteczkowej (np. podczas intensywnego odwodnienia na słońcu lub
podczas suszenia bezpośredniego na nagrzanym piecu, kaloryferze itp.) powoduje głębokie
zmiany w strukturze białka, które zestala się, ścina i ulega trwałej denaturacji. Dlatego też nie
należy dopuszczać do nadmiernego usuwania wody ze skór. Ostateczna jej ilość po
wysuszeniu w czasie konserwacji powinna wynosić 14 – 18%. Skóry takie łatwo rozmacza się
i wyprawia uzyskując półfabrykat dobrej jakości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Węglowodany

Obok opisanych czterech głównych składników skóra surowa zawiera pewną ilość

substancji typu węglowodany. Związki te są częścią składową kolagenu oraz substancji
międzywłóknistej skóry.

W przestrzeniach międzywłóknistych węglowodany znajdują się w stanie nie związanym,

bądź tworzą kompleksy z białkami. Z punktu widzenia budowy chemicznej są to: glukoza,
galaktoza, hektoza oraz wielkocząsteczkowe polisacharydy. Część węglowodanów łatwo
wymywa się ze skóry podczas rozmaczania i wyprawy. Węglowodany związane z białkiem
wymagają intensywniejszego oddziaływania. Obecność węglowodanów w gotowym
półfabrykacie niekorzystnie wpływa na właściwości plastyczne skóry.

Enzymy

Skóra zwierząt zawiera substancje katalitycznie czynne, wytwarzane przez żywe komórki

skóry, zwane enzymami. Substancje te udział w przemianie materii za życia zwierzęcia, a po
jego śmierci powodują samoczynny rozkład białek. Proces ten nazywamy autolizą.
Intensywność przebiegu procesu autolizy zależy od temperatury, pH środowiska
i wilgotności.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie substancje stanowią główny składnik skóry i włosa?
2. Dlaczego białka są najważniejszymi składnikami skóry?
3. Jakie białko znajduje się w skórze surowej w największej ilości?
4. Jakie białka są usuwane ze skóry surowej?
5. Jakie białko stanowi główny składnik włosa?
6. W której warstwie skóry surowej znajduje się najwięcej tłuszczów?
7. Od czego zależy zawartość tłuszczów w skórze?
8. Jaką rolę w skórze pełnią enzymy?
9. Jaki rodzaj wody można usunąć ze skóry nie powodując zmian w jej strukturze?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zbadaj zachowanie się skóry surowej w roztworach kwasów i zasad.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przygotować trzy rozmoczone kawałki skóry surowej bydlęcej o wymiarach 5x5 cm,
4) przygotować trzy zlewki z roztworami:

a. 100 cm

10% kwasu siarkowego H

b. 100 cm

10% wodorotlenku sodowego NaOH,

c. 100 cm

10% kwasu siarkowego H

z dodatkiem 7g chlorku sodowego NaCl,

5) obserwować zachowanie się próbek skóry w roztworach,
6) zapisać obserwacje w zeszycie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kawałki rozmoczonej skóry bydlęcej,
– 3 zlewki o poj. 250 cm

– 3 kolby z przygotowanymi roztworami,
– taca plastykowa lub szklana,
– nóż lub nożyczki,
– przybory do pisania i rysowania,
– literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Zbadaj zachowanie się skóry surowej w wodzie o podwyższonej temperaturze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przygotować próbkę skóry o wymiarach 0,5 x 5cm,
4) przymocować pasek skóry do termometru laboratoryjnego za pomocą gumki,
5) zanurzyć termometr wraz z próbką w zlewce z wodą destylowaną,
6) wolno podgrzewać zlewkę z wodą na palniku gazowym lub kuchence elektrycznej,
7) obserwować zachowanie próbki,
8) zanotować temperaturę przy której nastąpi zwinięcie i zgrubienie próbki skóry.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kawałki rozmoczonej skóry bydlęcej,
– zlewka o pojemności 500 cm

– termometr laboratoryjny o zakresie temperatur 0÷100

– palnik gazowy lub kuchenka elektryczna,
– płytka laboratoryjna i trójnóg w przypadku stosowania palnika gazowego,
– literatura z rozdziału 6.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać skład chemiczny skóry surowej?

2) wymienić rodzaje białek występujących w skórze?

3) scharakteryzować właściwości kolagenu?

4) scharakteryzować właściwości keratyny?

wyjaśnić dlaczego białka bezpostaciowe muszą być usunięte
ze skóry w początkowych procesach wyprawy?

6) scharakteryzować wodę występującą w skórze surowej?

scharakteryzować tłuszcze naturalne występujące w skórze
surowej?

8) wymienić składniki mineralne występujące w skórze surowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Topografia skór

4.4.1. Materiał nauczania

Topografia skór surowych przeznaczonych do wyprawy bez włosa

Opis uwzględniający strukturę i właściwości skóry w określonym miejscu jej powierzchni

nazywa się topografią skóry (topos - miejsce). Budowa tkanki skórnej na całej powierzchni skóry
nie jest jednakowa, a więc występują w niej wyraźne różnice topograficzne. Szczególnie
u zwierząt dorosłych obserwuje się wyraźną różnicę grubości i ścisłości między poszczególnymi
częściami skóry. Różnice te niekiedy są tak znaczne, że decydują o użytkowaniu każdej części
osobno, a nawet o stosowaniu odrębnych sposobów wyprawy.

W układzie topograficznym większości skór z bydła dorosłego wyodrębnia się trzy

podstawowe części (rys. 17):

–

krupon z częścią grzbietową, zadnią i przyogonową,

–

kark z częścią łopatkową, karkową, łbem i szczękami,

–

boki z częścią łap, pachwin tylnych i przednich oraz środkową częścią brzuszną.

Różnice w ścisłości tkanki wymienionych części skóry są tak duże, że niekiedy każdą

wyprawia się oddzielnie. Dotyczy to szczególnie skór podeszwowych, w których krupon, boki
i kark oddziela się w czasie garbowania lub przed garbowaniem.

Rys. 17. Podział topograficzny i rozkrój skóry bydlęcej [3, s. 28]

Niektóre rodzaje skór mają tak zróżnicowany układ topograficzny, że konieczne jest

oddzielanie części ścisłej od luźnej już w surowcu. Na przykład w skórach końskich część
przednią oddziela się od zadniej (rys. 21). Zady końskie przeznacza się najczęściej do wyprawy
skór podeszwowych, przody końskie zaś do wyprawy skór na wierzchy obuwia, a nawet skór
rękawiczkowych.

Krupon, zwany słupcem, jest środkową częścią skóry i zarazem najbardziej wartościową ze

względu na ścisłość i zwartość tkanki skórnej. Krupon obejmuje ok. 50% całkowitej powierzchni
skóry. Część zadnia kruponu wyróżnia się największą ścisłością splotu włókien. Część grzbietowa
jest luźniejsza od zadniej, szczególnie w miejscach oddzielających ją od karku i boków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niektóre rodzaje skór rozcina się już w surowcu, ponieważ różnice w ścisłości tkanki

skórnej w poszczególnych częściach topograficznych skóry są bardzo duże {na przykład
w skórach świńskich boki i kark nie nadają się do wyprawy).

Jeżeli różnice w układzie topograficznym, szczególnie skór małych, nie są wyraźne, to ze

względu na ekonomikę wykorzystania wyprawia się je w całości. Dotyczy to skór cielęcych,
kozich, lekkich bydlęcych o powierzchni nie przekraczającej 2,5 m

W celu ułatwienia transportu i manipulacji krupony podeszwowe przecina się wzdłuż

grzbietu, a uzyskane półkrupony są nazywane w obrocie handlowym kruponami
podeszwowymi.

Boki są częścią skóry bydlęcej odciętą po linii bocznej w miejscu wyraźnego spadku

grubości i ścisłości skóry. Stanowią one ok. 25% całej powierzchni skóry. Najbardziej cienka
i wiotka struktura skóry jest w pachwinach, natomiast najgrubsze są łapy. W części brzusznej
boku ścisłość i grubość są najbardziej równe, a tym samym wykrój elementów wyrobu w tym
miejscu jest najekonomiczniejszy.

Kark jest częścią skóry uzyskiwaną z surowca bydlęcego od linii odcięcia kruponu

w kierunku łba po odcięciu boków. Stanowi on ok. 25% całej powierzchni skóry. Najbardziej
wartościowa jest część łopatkowa, a następnie karkowa, natomiast łeb, ze względu na luźną
i gąbczastą strukturę włókien skórnych, przedstawia mniejszą wartość użytkową. Szczękowa
część karku jest w wielu przypadkach usuwana już przed wyprawą lub w czasie jej trwania.
Szczególnie w skórach samców kark często bywa grubszy od kruponu, lecz o znacznie
luźniejszej strukturze włóknistej tkanki skórnej. Ta część skóry wykazuje zazwyczaj dużą
nasiąkliwość oraz małą wytrzymałość na ścieranie i rozciąganie. Wielkość powierzchni
i grubość karku są u niektórych zwierząt bardzo zróżnicowane i zależne przede wszystkim od
płci zwierzęcia.

Połówka jest to część skóry rozcięta wzdłuż linii grzbietu. Połówki spotyka się w skórach

miękkich bydlęcych, gdy powierzchnia całkowita skóry jest większa od 2,5 m

Szczupak jest częścią skóry bydlęcej, uzyskaną po odcięciu boków. Ten rodzaj skór

nadaje się do wyprawy skór rymarsko-siodlarskich, technicznych, a niekiedy miękkich
i innych. Odcięte boki przeznacza się na inne cele.

Niekiedy, ze względu na przeznaczenie skór i zwiększenie ekonomiczności rozkroju oraz

lepsze wykorzystanie surowca, stosuje się np. w skórach bydlęcych ciężkich, przeznaczonych
na wierzchy obuwia, odcinanie karków wraz z częścią boku. Są to karki poszerzone,
a pozostała część jest kruponem poszerzonym, w skórach świńskich - poszerzanie kruponów
kosztem części boków lub zwężanie, w skórach końskich - przecinanie przodów na dwa
półprzody itp.

Rozpatrując skórę w jej przekroju pionowym, trzeba wziąć pod uwagę zarówno zmianę

jej grubości w różnych miejscach, jak i strukturę warstwy siatkowej w tych miejscach. Miarą
zwartości tej warstwy jest wytrzymałość na rozciąganie. Dla przykładu podajemy na rys.18
topografię skóry bydlęcej z uwzględnieniem jej grubości, a na rys.19 zwartość tkanki skórnej.

Miejsca niekoniecznie grube, ale posiadające w warstwie siatkowej grube, ściśle

przylegające sploty pęczków włókien kolagenowych wykazują dobrą wytrzymałość na
rozciąganie. Badanie wytrzymałości na rozciąganie małych próbek wygarbowanej skóry
cielęcej połączone jest z badaniem wydłużenia trwałego względnego pod stałym obciążeniem.
Te dwa rodzaje pomiaru pokrywają się ze sobą w tym znaczeniu, że miejsca o największej
wytrzymałości na rozciąganie wykazują zarazem najmniejsze wydłużenie trwałe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 18. Schematyczny układ grubości skóry w różnych jej częściach topograficznych:

a) skóra z krowy, b) skóra z byka, (kl. I – miejsce najgrubsze, kl.VI – miejsce najcieńsze) [3, s. 29]

Rys. 19. Wytrzymałość na rozciąganie w Pa skóry bydlęcej w układzie topograficznym [3, s. 29]

Skóry cieląt odznaczają się stosunkowo wyrównaną grubością.
Przeciwieństwem pod tym względem jest skóra końska, która w różnych miejscach

wykazuje wyjątkowo duże rozbieżności w grubości (rys.20) i ścisłości. Zad jest znacznie
grubszy od przedniej części skóry. Na zadzie odróżnia się jeszcze dwa owalne elementy
powierzchni, niekiedy ze sobą połączone, zwane lustrem (rys. 21). Lustro odznacza się
szczególną ścisłością,, dzięki czemu było dawniej chętnie używane na przyszwy obuwiowe
do ciężkiego obuwia.

Rys. 20. Topografia skóry końskiej Rys. 21. Rozkrój skóry końskiej [3, s. 29]

wg grubości w mm [3, s. 29]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Topografię grubości innych skór przedstawia rys.22.

a b

Rys. 22. Topografia grubości skóry w mm [3, s.66]

a) świńskiej b) owczej w mm c) koziej

Topografia skór futrzarskich

Poszczególne części topograficzne skóry futerkowej różnią się znacznie jakością okrywy

włosowej i tkanki skórnej, a w szczególności: gęstością, wysokością, grubością
i zabarwieniem włosów oraz grubością, zwięzłością, strukturą i zawartością tłuszczu
w dermie. Różne właściwości poszczególnych części topograficznych skór futerkowych
powinny być brane pod uwagę zarówno .podczas obróbki technologicznej i oceny jakości, jak
i przy wyborze sposobu konfekcjonowania skór. Topografię skór futrzarskich przedstawia
rysunek 23.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a b

Rys. 23. Topografia skóry futrzarskich[1, s. 33]

a) zdjętej workowo b) zdjętej płasko

W skórze zdjętej workowo rozróżnia się dwie podstawowe części:

1. stronę grzbietową,
2. stronę brzuszną.

Ze względu na duże zróżnicowanie części brzusznej i części grzbietowej niektórych

rodzajów skór np. nutrii, piżmaków itp., w konfekcjonowaniu są one wykorzystywane
oddzielnie, po uprzednim rozcięciu skór na bokach.

Topografia okrywy włosowej

Istnieją pewne prawidłowości co do topografii okrywy włosowej w zależności od

określonych ekologicznych warunków życia zwierzęcia. W związku z tym ustalono 9 typów
okrywy włosowej dla skórek pochodzących z dzikich i hodowlanych zwierząt futerkowych.

Za podstawę do ustalenia typu okrywy włosowej służyły: wysokość, gęstość, .ilość

włosów różnych kategorii na różnych częściach ciała, grubość warstwy okrywy włosowej
i grubość skóry.

Każdy typ okrywy włosowej odpowiada określonemu ekologicznemu typowi ssaków.
Wydzielone typy okrywy włosowej przedstawiają stopniowe zmiany owłosienia różnych

części skóry, idąc od części przyogonowej w kierunku głowy i brzucha.

Wg B. F. Cerewitinowa typy okrywy włosowej są następujące:

1. sakralny,
2. sakro-dorsalny,
3. sakro-lateralny,
4. dorsalny,
5. skapularny,
6. lateralny,
7. abdominalny,
8. ekwalny,
9. ekwalateralny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najbardziej różnorodne pod względem okrywy włosowej są skóry pochodzące

z naziemnych zwierząt futerkowych, dla których ustalono 7 typów (typ 1-7). Należy tu ponad,
30 rodzajów skór futerkowych, pochodzących ze zwierząt żyjących na drzewach, na ziemi
i częściowo w norach.

Dla skór pochodzących ze zwierząt żyjących pod ziemią ustalono jeden typ okrywy

włosowej – ekwalny, podobnie jak i dla skór pochodzących ze zwierząt ziemno-wodnych –
typ ekwalaterałny.

Do sakralnego (krzyżowego) typu okrywy włosowej (rys.24) zalicza się skóry tych

zwierząt futerkowych, u których najwyższy i najgęściejszy włos znajduje się na
przyogonowej (krzyżowej) części ciała. Od krzyżowej części ciała włos, wg swej długości
i gęstości, stopniowo zmniejsza się w kierunku przedniej i dolnej części ciała, tj. w kierunku
głowy, boków i brzucha. Długość włosów na krzyżowej części ciała jest prawie dwa razy
większa niż na brzuchu

Do sakralnego typu należą skóry ze zwierząt żyjących na drzewach, na drzewach i ziemi

oraz na ziemi i posiadających dobrze rozwiniętą okrywę włosową z długim, puszystym
ogonem. Długi włos ogona jest jakby przedłużeniem silnie owłosionej krzyżowej części ciała.

Najbardziej charakterystyczną dla sakralnego typu topografii okrywy włosowej jest skóra

wiewiórki (popielicy), a także kuny leśnej, kałanka i koszatki.

Rys. 24. Sakralny, typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych popielicy).[2, s. 33]

Sakro-dorsalny (krzyżowo-grzbietowy) typ okrywy włosowej (rys.25) cechuje się

najwyższą okrywą włosową na krzyżu i grzbiecie skóry. Długość włosa zmniejsza się
stopniowo w kierunku brzucha i głowy. Na grzbiecie włosy są dłuższe prawie 3 razy niż na
brzuchu. Ten typ okrywy włosowej ustalono dla skór jenota.

Rys. 25. Sakro-dorsalny typ okrywy włosowej

(długość włosów ościstych jenota) [2, s.34]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sakro-lateralny (krzyżowo-boczny) typ okrywy włosowej (rys.26) cechuje się

najwyższym włosem na części przyogonowej i bokach. Wysokość włosa zmniejsza się
w kierunku grzbietu, głowy i brzucha. Ten typ topografii okrywy włosowej charakterystyczny
jest dla skór rosomaka.

Rys. 26. Sakro-lateralny typ okrywy włosowej długość włosów ościstych rosomaka) [2, s. 34]

Dorsalny (grzbietowy) typ okrywy włosowej (rys. 27) cechuje się najwyższą okrywą

włosową na grzbiecie. Od grzbietu wysokość i gęstość włosów zmniejsza się w kierunku
głowy, brzucha i krzyża. Okrywa włosowa na grzbiecie jest prawie dwa razy wyższa niż na
brzuchu. Typowa topografia tego typu okrywy występuje u skór chomika, kota domowego
i dzikiego, a także u gronostaja itp.

Rys. 27. Dorsalny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych chomika) [2, s. 34]

Skapularny (łopatkowy) typ okrywy włosowej (rys.28) cechuje się największym jej

rozwojem w okolicy łopatek. Na grzbiecie włos jest krótszy, a najkrótszy na głowie i łapach.
Ten typ okrywy właściwy jest lisom.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.28. Skapularny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych lisa) [2, s. 35]

Lateralny (boczny) typ okrywy włosowej (rys.29) cechuje się najwyższą okrywą

włosową na bokach ciała, skąd skraca się w kierunku grzbietu, krzyża, głowy i brzucha.
Długość włosów na bokach jest prawie dwa razy wyższa niż na brzuchu. Najgrubsza warstwa
okrywy włosowej znajduje się na grzbiecie;. Ten typ okrywy włosowej właściwy jest
zwierzętom żyjącym w norach stref pustynnych i stepowych. Do nich zalicza się susły,
świstaki, niektóre rodzaje tchórzy.

Rys. 29.Lateralny typ okrywy włosowej(długość włosów ościstych susła –pieszczanika) [2, s. 35]

Abdominalny (brzuszny) typ okrywy włosowej (rys.30) cechuje się najdłuższym włosem

na brzuchu, a krótszym na grzbiecie, gdzie znów włos jest najgęściejszy. Takie
rozmieszczenie włosów obserwuje się na skórach zajęcy, rysi.

Rys. 30. Abdominalny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych zająca – bielaka w mm) [2, s. 35]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ekwalny (wyrównany) typ okrywy (rys. 31) występuje np. u skór kretów, gdzie włos nie

wykazuje większych różnic co do swej długości czy gęstości na całej powierzchni skórki. Ten
typ okrywy włosowej charakterystyczny jest dla skór pochodzących ze zwierząt żyjących
wyłącznie pod ziemią.

Rys. 31. Ekwalny typ okrywy włosowej (długość włosów kreta) [2, s.36]

Ekwalateralny typ okrywy włosowej (rys. 32) charakterystyczny jest dla skór

pochodzących ze zwierząt ziemno-wodnych (nutria, piżmak, bóbr rzeczny, wydra).
Topografia okrywy włosowej tych skór jest dość różnorodna. Podstawową jednak
właściwością – oprócz specyficznej budowy i formy włosów - jest duża gęstość okrywy
włosowej na stronie brzusznej.

Rys.32. Ekwalateralny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych piżmaka) [2, s. 36]

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie właściwości skóry decydują o jej podziale topograficznym?
2. Jakie części topograficzne rozróżniamy w skórach bydlęcych?
3. Jakie części topograficzne występują w skórach końskich?
4. Na jakie części topograficzne można podzielić skórę futerkową zdjętą workowo?
5. Jakie części topograficzne wyróżniamy w skórze futerkowej zdjętej płasko?
6. Jakie wyróżniamy typy okrywy włosowej skór futerkowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj podziału topograficznego i rozkroju skóry bydlęcej przy użyciu papierowego

wzoru skóry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zaznaczyć na schemacie skóry narysowanym w zeszycie linie cięć,
4) przygotować papierową formę skóry bydlęcej,
5) dokonać rozkroju papierowej formy na części topograficzne,
6) uzasadnić sposób dokonania rozkroju skóry.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– schemat podziału topograficznego skóry bydlęcej,
– stół roboczy,
– papier szary, taśma klejąca, nożyczki do wykonania papierowej formy skóry,
– nóż i linijka do rozkroju skóry,
– przybory do pisania i rysowania,
– literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj części topograficzne różnych skór surowych wyprawianych bez włosa

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozłożyć skóry,
4) rozpoznać części topograficzne skóry bydlęcej i zaznaczyć je na skórze kredą,
5) rozpoznać części topograficzne skóry końskiej i zaznaczyć je na skórze kredą,
6) rozpoznać części topograficzne skóry świńskiej i zaznaczyć je na skórze kredą.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– stół roboczy,
– zakonserwowana skóra surowa bydlęca,
– zakonserwowana skóra surowa końska,
– zakonserwowana skóra surowa świńska,
– kreda,
– literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj typy okrywy włosowej różnych skór futerkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozłożyć skóry,
4) określić rodzaj skóry futerkowej,
5) dokładnie obejrzeć okrywę włosową poszczególnych skór zwracając szczególną uwagę

na długość włosów i ich gęstość w różnych częściach topograficznych skóry,

6) ustalić typ okrywy włosowej skóry futerkowej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– stół roboczy,
– wyprawione skóry futerkowe w stanie naturalnym: lisa, popielicy, norki, kuny leśnej,

jenota, kota domowego, susła, tchórza, zająca, kreta, piżmaka,

– schematy typów okrywy włosowej,
– przybory do pomiaru długości włosa,
– literatura z rozdziału 6.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać rodzaj skóry na podstawie kształtu?

wymienić i zaznaczyć na schemacie części topograficzne skóry
bydlęcej?

wymienić i zaznaczyć na schemacie części topograficzne skóry
końskiej?

rozpoznać części topograficzne skóry futerkowej zdjętej
workowo i płasko?

5) rozpoznać typy okrywy włosowej skóry futerkowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Właściwości okrywy włosowej

4.5.1. Materiał nauczania

Okrywa włosowa skóry futrzarskiej charakteryzuje się wieloma właściwości, które

określają jej wygląd zewnętrzny , ciepłochronność, trwałość w użytkowaniu.

Właściwości te są różne nie tylko w przypadku różnych rodzajów skór, lecz również i dla

różnych części topograficznych tej samej skóry. Oceniając jakość okrywy włosowej bierze się
pod uwagę: barwę i odcień, połysk, gęstość włosów, ich grubość, miękkość, sprężystość
i zdolność do spilśniania, siłę osadzenia włosa, właściwości wytrzymałościowe, odporność
wybarwienia na światło oraz na tarcie na sucho i mokro, ścieralność okrywy włosowej.

Barwa i odcień okrywy włosowej

Wartość skóry futerkowej w dużej mierze zależy od jakości okrywy włosowej. Im

ładniejsza i efektowniejsza jest okrywa włosowa, tym większą wartość ma skóra futerkowa.

Barwa okrywy włosowej jest jednymi z podstawowych czynników decydujących

o jakości futra. Może być ona naturalna lub uzyskana podczas barwienia, tj. sztuczna. Należy
dążyć do zachowania ładnej, naturalnej barwy okrywy włosowej.

Barwa i jej odcień są często cechami charakterystycznymi, identyfikującymi wiele

rodzajów skór futerkowych.

W zależności od naturalnego zabarwienia okrywy włosowej skóry futerkowe dzielimy na

trzy zasadnicze grupy:
1. jednolitym zabarwieniu (norka, wydra, kuna),
2. zabarwieniu strefowym (lis srebrzysty, szynszyla, szop),
3. zabarwieniu niejednolitym - prążkowym, plamistym (np. tygrys, jaguar, ocelot, lampart,

ryś, burunduk).

Wiele rodzajów zwierząt futerkowych, np. nutrie, norki, występują w różnych odmianach

barwnych oraz w odmianach typowych występujących w stanie dzikim. Skóry odmian
barwnych noszą nazwę kolorowych, natomiast odmiany typowej noszą nazwę standardowych.
Jednolitość zabarwienia okrywy włosowej w stanie naturalnym jest charakterystyczna tylko
dla niewielu gatunków zwierząt. Skóry większości zwierząt mają zróżnicowane zabarwienie
włosów w poszczególnych częściach topograficznych. Najczęściej barwa podbrzusza jest
jaśniejsza niż na grzbiecie (piżmak, lis, nutria, królik). Spotyka się również skóry o odwrotnej
intensywności zabarwienia, u których część grzbietowa jest jaśniejsza od brzusznej. Niektóre
rodzaje zwierząt futerkowych zmieniają barwę okrywy włosowej w zimie, np. gronostaj,
wiewiórka, zając.

Przy ocenie skóry futerkowej wymaga się, aby okrywa włosowa odznaczała się

dostateczną czystością barwy oraz możliwie niewielkim jej zróżnicowaniem w ramach danej
odmiany barwnej. Przez czystość barwy należy rozumieć występowanie w okrywie włosowej
wyłącznie barw typowych dla danego gatunku i odmiany bez domieszek barw obcych.
Najczęściej spotykane odchylenia od naturalnego zabarwienia to:
– albinizm – skóry o włosie białym zdarzające się we wszystkich rodzajach,
– chromizm – nadmierne zarudzenie (u kreta, tchórza),
– melanizm – skóry o włosie brązowoczarnym lub czarnym (spotykane u chomików, lisów

srebrnych, tchórzy).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Połysk okrywy włosowej

Ważną cechą okrywy włosowej, wpływającą na wygląd estetyczny futra obok barwy jest

połysk. Połysk włosa zależy od zdolności odbijania promieni świetlnych, od jego
powierzchni. Im powierzchnia jest gładsza, a włos bardziej prosty, tym mniej promieni
świetlnych ulega rozproszeniu, odbijając się od jego powierzchni i tym większy jest połysk.

Skóra futerkowa o błyszczącym włosie wygląda zawsze świeżo i jest cenniejsza od skóry

tego samego rodzaju o włosie matowym, bez połysku.

Okrywa włosowa skór z różnych zwierząt futerkowych charakteryzuje się różnym

stopniem połysku. Na połysk ten wpływa wiele czynników, takich jak:
– wielkość, kształt i rozmieszczenie łusek na trzonie włosów,
– grubość warstwy korowej włosów,
– zatłuszczenie i zabrudzenie okrywy włosowej,
– rodzaj zwierzęcia,
– warunki bytowania,
– termin uboju, wiek zwierzęcia.

Włosy puchowe mają mniejszy połysk niż włosy ościste. Okrywa włosowa skór

pochodzących ze zwierząt wodno-lądowych (wydra, piżmak, bóbr, foka) cechuje się
większym połyskiem niż okrywa włosowa skór zwierząt lądowych. Skóry pochodzące ze
zwierząt starych mają mniejszy połysk niż skóry pochodzące ze zwierząt młodych.

Również okrywa włosowa skór pochodzących ze zwierząt mięsożernych (tchórz, norka,

lis) charakteryzuje się większym połyskiem niż okrywa włosowa skór zwierząt
roślinożernych.

W praktyce sortowania i oceny skór rozróżnia się trzy rodzaje połysku okrywy włosowej:

1. połysk jedwabisty – jest to połysk silny, lecz miękki, podobny do połysku jedwabiu

naturalnego,

2. metaliczny – przypominający połysk błyszczącej stali,
3. szklisty – bardzo silny (rażąco ostry) tworzący jakby jaskrawe plamy na powierzchni

okrywy włosowej.

Połysk w praktyce ocenia się organoleptycznie. Można również oceniać połysk za

pomocą przyrządów np. blaskomierza Hertza lub fotogoniometru.

Gęstość włosów

Jedną z najważniejszych cech przy ocenie jakościowej skór futerkowych jest gęstość

włosów. Gęstość włosów jest to liczba wszystkich kategorii włosów wyrastających
w jednostce po wierzchni skóry (zwykle podaje się liczbę włosów na l cm

skóry).

Według gęstości okrywy włosowej, skóry futerkowe dzielimy na pięć następujących

grup:
1. skóry o włosie bardzo gęstym, które na l cm

powierzchni grzbietu mają ponad 20 tysięcy

włosów (bóbr, wydra, lis polarny),

2. skóry o włosie gęstym, u których na l cm

powierzchni grzbietu wyrasta 12 – 20 tysięcy

włosów (norka, piżmak, soból),

3. skóry o włosie średniej gęstości, które na l cm

części grzbietowej mają 5 – 12 tysięcy

włosów (królik, tchórz, kałanek, nutria),

4. skóry o włosie rzadkim, u których na l cm

powierzchni grzbietu wyrasta 2 – 5 tysięcy

włosów (kret, suseł),

5. skóry o włosie bardzo rzadkim, które na 1 cm

powierzchni grzbietu mają poniżej 2

tysięcy włosów (cielak, źrebak).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Im gęstszą okrywę włosową ma skóra, tym wyższa jest jej jakość. Obok jakości, gęstość

okrywy włosowej decyduje również o takich cechach jak: ciepłochronność, trwałość
w noszeniu oraz wygląd estetyczny.

Gęstość włosów jest różna w różnych częściach topograficznych skóry (tab.1).

Topograficzne strefy gęstości okrywy włosowej w znacznej mierze określają sposób rozkroju
skór i ich wykorzystanie.

Ocenę gęstości okrywy włosowej w praktyce przeprowadza się najczęściej

organoleptycznie, dotykając dłonią okrywy włosowej pod włos od ogona do łba. Jeżeli włos
odchyla się równo bez skoków, jeśli wraca szybko do pierwotnego ułożenia, bez
pozostawiania śladów schodkowania, lub w dotyku czuć pełność, a przy odchylaniu włosów
obiema rękami linia dzielenia włosów u nasady jest wąska i nagość skóry mało widoczna,
wtedy oceniamy, że gęstość okrywy włosowej jest duża.

Tabela 1. Liczba włosów na 1 cm

skóry niektórych zwierząt futerkowych [6, s. 132]

Liczba włosów w tyś. sztuk na 1 cm

Rodzaj zwierzęcia

na zadzie na karku na podbrzuszu

Lis polarny biały

Lis kamczacki

Norka amerykańska

–

Bóbr rzeczny

–

Nutria

6–9

–

11–22

Piżmak

Królik szynszylowaty

Popielica

Owca cienkowełnista (merynos)

4–5

–

Gęstość okrywy włosowej można określić poprzez rozdmuchiwanie jej, tj. na podstawie

wielkości powstałej rozetki (rys.33). Przy rozdmuchiwaniu bardzo gęstej okrywy włosowej
skóra na dnie rozetki jest prawie niewidoczna, a przy rozdmuchiwaniu bardzo rzadkiej -
powierzchnia odsłoniętej skóry jest duża (powyżej 12 mm

Rys. 33. Określanie gęstości okrywy włosowej królika przez rozdmuchiwanie: l -widok rozetki z boku,
2 -5- rozetki widziane z góry oznaczają okrywy: 2 - bardzo gęstą, 3 - gęstą, 4 – rzadką,
5 - bardzo rzadką [1, s.56]

Jednakże tymi metodami nic można określić liczby włosów na jednostce powierzchni;

można stwierdzić tylko, że dana skóra jest gęściejsza od innej.

Istnieją również metody laboratoryjne polegające na liczeniu włosów wyciętych ze ściśle

określonej powierzchni (0,1 ÷ 1,0 cm

) lub liczenie korzeni włosów w tkance skórnej przy

odpowiednim powiększeniu pod mikroskopem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Długość włosów

Długość włosów decyduje w dużej mierze o wyglądzie estetycznym skóry futerkowej

oraz o jej właściwościach ciepłochronnych. Dla każdego rodzaju skóry futerkowej jest
charakterystyczna określona wysokość okrywy włosowej.

Wysokość włosów jest różna w różnych częściach topograficznych skóry. Dotyczy to

zarówno włosów pokrywowych jak i włosów puchowych (tab.2).

Tabela 2. Porównanie długości włosów niektórych zwierząt futerkowych
w różnych częściach topograficznych skóry (w mm) [6, s. 133]

Część topograficzna skóry

Nazwa zwierzęcia

Rodzaj włosa

kark

grzbiet

bok

brzuch

zad

pokrywowe

73,5

60,0

62,0

56,5

66,0

Lis polarny niebieski

puchowe

40,5

38,5

38,4

34,0

39,0

pokrywowe

66,0

—

58,0

35,0

60,0

Lis pospolity srebrzysty

puchowe

25,0

—

25,0

20,0

28,0

pokrywowe

24,5

28,0

26,0

25,5

24,5

Wydra morska

puchowe

19,5

22,0

20,5

15,0

21,5

Rozróżnia się tzw. długość naturalną włosów - mierzoną bez rozprostowywania włosów

oraz długość rzeczywistą - mierzoną po rozprostowaniu włosów. Ten drugi sposób mierzenia
dotyczy włosów karbikowatych lub zlokowanych. Zależnie od wysokości włosów skóry
futrzarskie dzielimy na trzy grupy:
1. długowłose, których długość trzonu włosa wynosi powyżej 40 mm (np. lis, wilk, szop,

kuna, opos amerykański),

2. średniowłose o długości trzonu włosa 20 - 40 mm (np. tchórz, królik, piżmak),
3. krótkowłose o długości trzonu włosa poniżej 20 mm (np. suseł, kret, chomik).

Wysokość włosów pokrywowych jest zwykle większa niż podszycia. Ważna jest

proporcja wysokości podszycia do wysokości włosów pokrywowych. Przyjmuje się, że
najwłaściwsza jest proporcja l – 1,5. Jeżeli włosy okrywy wewnętrznej są zbyt wysokie,
np. u skór nutrii, to okrywa taka nie sprawia estetycznego wrażenia.

Grubość włosów

Grubość włosów wiąże się z wieloma właściwościami okrywy włosowej, a przede

wszystkim z miękkością i trwałością w noszeniu, sprężystością itp. Grubość zależy od rodzaju
włosów, ich kategorii, części topograficznej (tab.3) oraz od cech zwierzęcia, z jakiego
pochodzi skóra (rasy, wieku, płci, warunków bytowania, terminu uboju). Samice i sztuki
młode mają włosy cieńsze i delikatniejsze niż samce i sztuki stare. Grubość włosów,
zwłaszcza kierunkowych i ościstych, zmienia się wzdłuż długości. W większości przypadków
skór włos ma jednakowy przekrój od podstawy do 2/3 wysokości, gdzie przekrój zaczyna się
zwężać i przechodzi w tzw. szyjkę (część najcieńszą), a następnie grubieje, przyjmując formę
wrzeciona, aby przejść w ostro zakończony wierzchołek. Wyjątek stanowią włosy owcze
i okrywy włosowe strzyżone. Wełnoznawcy dla określenia średnicy przekroju włosa wełny
używają terminu „cienkość”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Grubość włosów skóry królika białego olbrzyma
w różnych częściach topograficznych (w µrn) [6 s. 134]

Nazwa części topograficznej

Rodzaj włosa

zad

grzbiet

bok

brzuch

Kierunkowy

125

115

114

Ościsty

117

110

107

Puchowy

Grubość włosów skór owczych waha się w granicach od 10 µm (najcieńsze włosy

puchowe) do 240 µm (grube włosy ościste). Pomiaru grubości włosów dokonuje się
najczęściej za pomocą mikroskopu wyposażonego w okular mikrometryczny lub za pomocą
mikroskopu projekcyjnego, tzw. lanametru (rys. 34).

Rys.34. Mikroskop projekcyjny do pomiaru grubości włosów [6 s.135]

Miękkość okrywy włosowej

Pod pojęciem miękkości lub delikatności okrywy włosowej należy rozumieć subiektywne

odczucie stopnia sprężystości włosów przy dotyku palcami. Cechą przeciwstawną miękkości
okrywy włosowej jest szorstkość. Najbardziej miękkie są włosy puchowe, mniej włosy
ościste, a najmniej kierunkowe. Skóry o miękkiej i delikatnej okrywie włosowej są wyżej
cenione niż skóry o grubej i sztywnej okrywie włosowej. Zbyt duża miękkość może być
jednak wadą, gdyż okrywa taka łatwiej ulega spilśnieniu (królik, lis, szynszyla).

Miękkość okrywy włosowej zależy od: grubości włosów, mikrostruktury włosa,

ilościowego stosunku włosów pokrywowych do puchowych oraz części topograficznej skóry.
Okrywa włosowa jest najbardziej miękka na brzuchu i bokach, a mniej na grzbiecie i kłębie.
Miękkość okrywy włosowej skór krótkowłosych jest mniej zróżnicowana w zależności od
części topograficznej.

W praktyce futrzarskiej miękkość okrywy włosowej jest oceniana organoleptycznie,

przez dotyk. W zależności od .miękkości rozróżnia się okrywę włosową:
– jedwabistą (szynszyla),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– bardzo miękką (soból),
– miękką (kuna, piżmak),
– mało miękką (wydra, świstak)
– szorstką (cielak, koza, nutria).

Miękkość można również określać drogą obliczania współczynnika miękkości (K

będącego ilorazem grubości do długości włosa według wzoru:

grubość włosa w µm
K

długość włosa w mm

I mniejszy współczynnik, tym włos jest bardziej miękki. Najkorzystniejszy współczynnik

miękkości włosa ościstego wynosi 1,2–2,0, a puchowego – 0,2–0,5. Włos ościsty
o współczynniku miękkości powyżej 2 jest sztywny, a puchowy o współczynniku miękkości
poniżej 0,2 zbyt miękki.

Sprężystość i zdolność włosa do spilśniania

Sprężystość okrywy włosowej jest to zdolność powrotu włosów do stanu poprzedniego

po usunięciu działającej siły. Jest to dodatnia i bardzo ważna cecha okrywy włosowej skór
futerkowych. Mała sprężystość okrywy włosowej obniża wartość futra, staje się ono
zmierzwione i bardziej płaskie.

W przeciwieństwie do sprężystości zdolność do spilśniania jest cechą ujemną i w istotny

sposób zmniejsza wartość skóry futerkowej. Na zdolność do spilśniania wpływa wiele cech
naturalnych włosa, jak budowa warstwy łuskowej, sprężystość, karbikowatość, grubość
i długość włosów, stosunek włosów puchowych do ościstych. Włosy pokrywowe są znacznie
odporniejsze na spilśnianie niż włosy puchowe. Dlatego okrywa włosowa o rzadkich włosach
pokrywowych (np. lis polarny, nutria) ulega łatwiej spilśnieniu niż okrywa włosowa zwierząt
mających gęste włosy ościste. Czynnikiem potęgującym spilśnianie są: zwiększona
wilgotność, tarcie, obecność w okrywie włosowej wyrwanych włosów lub innych
zanieczyszczeń mechanicznych. Szczególnie łatwo ulega spilśnianiu okrywa włosowa skór
pozyskanych w okresie linienia. Włosy silnie spilśnione trudno jest usunąć ze skóry, dlatego
też skóry o spilśnionej okrywie włosowej wymagają szczególnej ostrożności w czasie
wyprawy i uszlachetniania. Według stopnia spilśnienia rozróżnia się spilśnienie głębokie
i płytkie. Skóry o głębokim stopniu spilśnienia na dużej powierzchni uważane są za poza-
gatunkowe.

Istnieją laboratoryjne metody oceny skłonności okrywy włosowej do spilśniania,

polegające na pomiarze średnicy kulki, powstającej z wyciętych włosów w ściśle określonych
warunkach. W praktyce futrzarskiej stosuje się organoleptyczną ocenę zarówno sprężystości
jak i stopnia spilśnienia.

Siła osadzenia włosa na skórze

Skóra futerkowa dobrej jakości powinna charakteryzować się mocno osadzonym

w tkance skórnej włosem. Siła osadzenia włosa w skórze zależy od wielu czynników,
a przede wszystkim od rodzaju skóry, głębokości zalegania torebek włosowych w dermie,
gęstości splotów włókien, czasu uboju, prawidłowej konserwacji.

Najsilniej włos jest związany z tkanką skórną w okresie pełnej dojrzałości okrywy

włosowej, tj. kiedy cebulka włosowa jest całkowicie ukształtowana. W surowcu o niedojrzałej
okrywie włosowej, bądź ulegającej procesowi gnilnemu na skutek niewłaściwej konserwacji,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

czy magazynowania siła osadzenia włosów wyraźnie się obniża i występuje tzw. sypanie się
włosa.

Trwałość osadzenia włosów w dermie sprawdza się organoleptycznie lub laboratoryjnie.

Ocena organoleptyczna polega na przeciąganiu po okrywie włosowej zwilżoną dłonią przy
średnim nacisku. Duża liczba włosów przylepionych do dłoni świadczy o słabym osadzeniu.

Właściwości wytrzymałościowe włosa

Właściwości wytrzymałościowe włosa są bardzo ważne z punktu widzenia trwałości futra

w użytkowaniu. Określają je takie wskaźniki, jak wytrzymałość pojedynczych włosów na
rozciąganie w stanie prostym i w pętli, wydłużenie maksymalne oraz wytrzymałość na
wielokrotne zginanie. Szczególnie ważny jest ten ostatni wskaźnik.

Włosy różnych skór futerkowych różnią się budową histologiczną, morfologiczną

i związaną z. tym wytrzymałością włosów. Wytrzymałość zależna jest od grubości warstwy
korowej i rdzeniowej włosa. Im włos ma bardziej rozwiniętą warstwę korową, a mniej
rozwiniętą warstwę rdzeniową, tym jego wytrzymałość jest większa. Włos puchowy ma
jednakową wytrzymałość na całej długości trzonu włosa. U włosów ościstych najmniejszą
wytrzymałość ma szyjka, a największą granna. Wytrzymałość włosów ościstych i puchowych
niektórych rodzajów skór podano w tabeli 4.

Tabela 4. Wytrzymałość włosów niektórych rodzajów skór futerkowych
w najcieńszym miejscu [6, s. 140]

Włosy ościste

Włosy puchowe

wytrzymałość na

rozciąganie

średnia grubość

wytrzymałość na

rozciąganie

średnia

grubość

Rodzaj skóry

(N)

(µm)

(N)

(µm)

Zając-bielak

0,025 - 0,048

0,026– 0,035

14,5

Popielica

0,050 - 0,096

0,026–0,038

18,8

Kuna leśna

0,151 - 0,244

0,034–0,044

15,0

Piżmak

0,195 - 0,422

0,024–0,054

12,5

Renifer

0,082 - 0,145

160

—

Właściwości wytrzymałościowe zależą od stanu okrywy włosowej. Włosy pozbawione

tłuszczu lub martwe są słabsze niż włosy żywe i natłuszczone. Wilgotność i tłuszcz powoduje
zwiększenie wytrzymałości na rozciąganie i zwiększa wydłużenie.

Wytrzymałość włosa na rozciąganie i wydłużenie maksymalne określa się za pomocą

dynamo-metru, natomiast wytrzymałość na wielokrotne zginanie za pomocą specjalnego
przyrządu tzw. Sinusa.

Zgniatalność okrywy włosowej

Przez zgniatalność okrywy włosowej rozumie się zmniejszenie grubości warstwy włosów

skóry futrzarskiej pod wpływem obciążenia zgniatającego, działającego w płaszczyźnie
równoległej do powierzchni tkanki skórnej.

Zgniatalność okrywy włosowej zależy od gęstości, wysokości, grubości i sprężystości

włosów, od kąta nachylenia włosów do powierzchni tkanki skórnej, od stosunku ilościowego
włosów pokrywowych do puchowych, części topograficznej skóry i innych czynników.
Zgniatalność jest ściśle związana z właściwościami ciepłochronnymi skóry futrzarskiej; im

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zgniatalność jest mniejsza, tym większe ciepłochronne właściwości skóry i gotowych
wyrobów.

Zgniatalność okrywy włosowej można określić przez pomiar grubości jej warstwy pod

danym obciążeniem zgniatającym. Zgniatalność okrywy włosowej jest tym mniejsza, im jest
ona wyższa i gęściejsza. Dlatego też określając zgniatalność, określa się grubość okrywy
włosowej w mm.

Układ i skręcenie włosa

Każdy rodzaj skóry futrzarskiej charakteryzuje się właściwym sobie sposobem ułożenia

włosów na powierzchni. Wpływa to nie tylko na piękny jej wygląd, lecz także na ocenę
jakości skóry.

Rozróżniamy następujące układy włosów: prosty, falisty, zwichrzony, kwiatowy

i lokowy.

Do skór o układzie prostym należą te, których włosy rosną prosto, równolegle do siebie

lub są pochylone łagodnie w jednym kierunku, czy leż rozchodzą się na boki przy zachowaniu
symetrii (wydra, kuna, tchórz, piżmak). Układ falisty występuje u owiec merynosowych.
Układ zwichrzony występuje dość często i w różnej formie, charakteryzuje się tym, że włosy
są zgięte na różnych wysokościach, a zgięcia te nie układają się w jednym kierunku, lecz w
różnych kierunkach i tworzą nieuporządkowaną całość. Skóry takie mają skłonność do
filcowania się

(opos, zając). Układ kwiatowy polega na tym, że włos układa się płasko wokół

pewnych punktów lub nieznaczna falistość poszczególnych grup włosów w różnych
kierunkach tworzy różne rysunki na skórze. Wzory te zwą się kwiatem lub morą. Ma to
miejsce szczególnie w skórach pochodzących z bardzo młodych zwierząt, lub jeszcze nie
narodzonych jagniąt (brajtszwanc, cielak, koza). U niektórych zwierząt morowatość włosa
przejawia się dopiero po zestrzyżeniu okrywy włosowej do pewnej wysokości (niektóre
krzyżówki owiec). Im większa część powierzchni skóry jest pokryta morą, tym skóra jest
cenniejsza jako surowiec futrzarski. Ta cecha występuje u niektórych krzyżówek owczych.

Układ lokowy jest charakterystyczny tylko dla młodych karakułów i wszelkich ras

smuszkowych, tj. dających skóry podobne do skór karakuła. Włos taki tworzy loki i zwijki o
różnych kształtach, wielkościach itp. Im loki są bardziej wyraźne, zwarte i sprężyste, tym
skora jest cenniejsza.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na jakie grupy dzielimy skóry futrzarskie ze względu na barwę okrywy włosowej?
2. Jakie czynniki wpływają na połysk włosa?
3. Jak określa się gęstość okrywy włosowej?
4. Jakie rozróżniamy rodzaje długości włosów?
5. Na jakie właściwości okrywy włosowej wpływa grubość włosów?
6. Na jakie rodzaje dzieli się okrywę włosową skór futrzarskich ze względu na miękkość?
7. Jaki rodzaj okrywy włosowej jest bardziej podatny na spilśnianie?
8. W jaki sposób bada się siłę osadzenia włosa w skórze?
9. Od czego zależą właściwości wytrzymałościowe włosa?
10. Jak mierzy się zgniatalność okrywy włosowej ?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zbadaj gęstość okrywy włosowej skóry futrzarskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wyciąć z przygotowanej skóry próbkę o powierzchni 0,5 cm

4) zestrzyc u nasady włosy tak, aby trzon włosa pozostał nieuszkodzony,
5) policzyć zestrzyżone włosy posługując się lupą, szpilką lub pincetą,
6) oblicz gęstość włosów na 1 cm

mnożąc otrzymaną liczbę przez 2.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– próbka skóry wyprawionej np. owczej grubowełnistej lub koziej,
– stół roboczy z płytą szklaną lub białym kartonem,
– nóż do wycięcia próbki,
– linijka,
– lupa,
– pinceta lub szpilka,
– przybory do pisania,
– literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Zbadaj organoleptycznie siłę osadzenia włosów w tkance skórnej różnych skór

futrzarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozłożyć badaną skórę włosem do góry,
4) zwilżyć dłoń wodą,
5) przeciągnąć wilgotną dłonią po okrywie włosowej stosując średni docisk,
6) ocenić siłę osadzenia włosa na podstawie ilości przylepionych do dłoni włosów,
7) przeprowadzić badanie w ten sam sposób dla innych rodzajów skór,
8) porównać otrzymane wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– stół roboczy,
– 5 próbek wygarbowanych różnych skór futrzarskich,
– dostęp do bieżącej wody lub pojemnik z wodą,
– przybory do pisania,
– literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Podziel skóry futrzarskie na grupy ze względu na barwę okrywy włosowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozłożyć skóry,
4) dokładnie obejrzeć okrywę włosową poszczególnych skór zwracając szczególną uwagę

na barwę w różnych częściach topograficznych skóry,

5) określić grupę zabarwienia dla każdej ze skór,
6) podzielić skóry na grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– stół roboczy,
– wyprawione skóry futerkowe w stanie naturalnym: lisa srebrzystego, popielicy, norki,

kuny leśnej, jenota, kota domowego, susła, tchórza, zająca, kreta, piżmaka, tygrysa,
ocelota, wydry, szynszyli, rysia lub innych dostępnych w pracowni,

– przybory do pisania ,
– literatura z rozdziału 6.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić grupę zabarwienia okrywy włosowej podstawowego
asortymentu skór futrzarskich?

2) scharakteryzować połysk okrywy włosowej skóry futrzarskiej?

3) ocenić organoleptycznie gęstość okrywy włosowej?

4) zmierzyć długość naturalną i rzeczywistą włosa?

5) obliczyć współczynnik miękkości K

włosa?

6) zbadać zdolność do spilśniania okrywy włosowej?

7) scharakteryzować układ włosów w skórze futrzarskiej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.

2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.

4. Test zawiera 20 pytań dotyczących warstwowej i topograficznej budowy tkanki skórnej

i okrywy włosowej skór surowych. Wszystkie pytania są pytaniami wielokrotnego

wyboru.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:

– w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź X (w przypadku

pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić

odpowiedź prawidłową).

6. Odpowiedzi udzielaj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję

z wykonanego zadania i .

7. Trudności mogą przysporzyć Ci pytania: 12, 14,18, 19, 20 gdyż są one na poziomie

trudniejszym niż pozostałe.

8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 60 min.

Powodzenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Rysunek przedstawia schematyczny przekrój skóry surowej świńskiej. Warstwa

termostatyczna oznaczona jest cyfrą
a) 1.
b) 2.
c) 3.
d) 4.

2. Krupon, bok, zad, kark to nazwy

a) warstw budowy histologicznej skóry.
b) rodzajów skór surowych.
c) rodzajów okrywy włosowej skór.
d) części topograficznych skóry.

3. Warstwa rozrodcza wchodzi w skład

a) skóry właściwej.
b) skóry surowej.
c) naskórka.
d) trzonu włosa.

4. Główny składnik skóry surowej to

a) woda.
b) tłuszcz.
c) kolagen.
d) elastyna.

5. Okrywę zewnętrzną skóry tworzą włosy

a) ościste i puchowe.
b) ościste i kierunkowe.
c) kierunkowe i puchowe.
d) kierunkowe i czuciowe.

6. Część włosa wyrastająca ponad powierzchnię tkanki skórnej to

a) trzon włosa.
b) granna włosa.
c) podstawa włosa.
d) korzeń włosa.

7. Przekrój poprzeczny trzonu włosa zbliżonego kształtem do walca nosi nazwę

a) owalnego.
b) kolistego.
c) spłaszczonego.
d) płaskiego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Jeżeli trzon włosa posiada zabarwienie strefowe to

a) różne części trzonu włosa zabarwione są na różne kolory, stopniowo

przechodzące jeden w drugi.

b) trzon włosa na całej swej długości ma ten sam kolor, lecz jego intensywność zwiększa się

stopniowo w kierunku końca włosa.

c) trzon włosa na całej swej długości ma ten sam kolor, lecz jego intensywność zmniejsza

się stopniowo w kierunku końca włosa.

d) na długości trzonu włosa zabarwienie zmienia się, a poszczególne strefy kolorów

wyraźnie oddzielają się od siebie.

9. Właściwości wytrzymałościowe włosa zależą przede wszystkim od

a) grubości warstwy korowej.
b) grubości warstwy łuskowej.
c) wielkości i kształtu łusek.
d) kształtu komórek warstwy korowej.

10. Długie, grube i sztywne włosy, wyrastające pojedynczo lub grupowo na niektórych częściach

skóry, jak np. na wargach i policzkach (wąsy), nad oczami (rzęsy, brwi), w okolicy
podżuchwowej, a także na końcu ogona to włosy
a) ościste.
b) pośrednie.
c) czuciowe.
d) puchowe.

11. Białko włosa keratyna charakteryzuje się dużą zawartością

a) fosforu.
b) siarki.
c) żelaza.
d) wapnia.

12. Sprężystość tkanki skórnej zależy od zawartości włókien elastynowych w skórze. Dlatego

większą sprężystość posiadają skóry nutrii
a) samca w wieku 2 lat.
b) samca w wieku 1 roku.
c) samicy w wieku 2 lat.
d) samicy w wieku 1 roku.

13. We wstępnych procesach wyprawy skór usuwane są białka rozpuszczalne w wodzie.

Są to
a) elastyna i retikulina.
b) albumina i globulina.
c) kolagen i keratyna.
d) globulina i elastyna.

14. Ostateczna zawartość wody w skórze po suszeniu musi wynosić co najmniej

a) 7 – 9%.
b) 10 – 13%.
c) 14 – 18%.
d) 19 – 24%.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15. W układzie topograficznym skóry bydlęcej krupon zaznaczony jest na rysunku

a) a.
b) b.
c) c.
d) d.

16. W skórze futerkowej zdjętej workowo wyróżnia się dwie podstawowe części

a) przednią i tylnią.
b) grzbietową i brzuszną.
c) dolna i górną.
d) środkową i boczną.

17. Skóry ze zwierząt żyjących na drzewach, na drzewach i ziemi oraz na ziemi

i posiadających dobrze rozwiniętą okrywę włosową z długim, puszystym ogonem
reprezentują typ okrywy włosowej
a) abdominalny.
b) dorsalny.
c) lateralny.
d) sakralny.

18. Największym połyskiem charakteryzuje się skóra

a) wydry.
b) nutrii.
c) królika.
d) tchórza.

19. Największą miękkość ma włos o

a) długości 80mm i grubości 120µm.
b) długości 80mm i grubości 80µm.
c) długości 50mm i grubości 100µm.
d) długości 50mm i grubości 25µm.

20. Rysunek przedstawia topografię wysokości włosów ościstych skór nutrii. Do jakiego

typu okrywy włosowej można zaliczyć te skóry.
a) sakro-dorsalnego.
b) skapularnego.
c) ekwalateralnego.
d) sakro-lateralnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Określanie warstwowej i topograficznej budowy tkanki skórnej i okrywy
włosowej skór surowych

Zakreśl poprawną odpowiedź

Numer

pytania

Odpowiedź Punkty

a b c d

Razem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Duda I.: Skóry surowe futrzarskie. AE, Kraków 1992
2. Duda I.: Towaroznawstwo gotowych skór futrzarskich, SWP, Łódź 1980
3. Iwanowski J., Persz T.: Garbarstwo cz.I. WPLiS, Warszawa 1965
4. Persz T.: Technologia wyprawy skór cz.I Garbowanie. WSiP, Warszawa 1977
5. Persz T.: Materiałoznawstwo dla techników przemysłu skórzanego. WSiP, Warszawa

1992

6. Sadowski T.: Materiałoznawstwo dla kuśnierzy. WSiP, Warszawa 1985
7. Woźniakiewicz W.: Materiałoznawstwo futrzarskie. WPLiS, Warszawa 1965