Farmakologia obwodowego układu nerwowego

1

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

Wstęp

1. Leki układu przywspółczulnego

1.1. Cholinomimetyki

1.2. Cholinolityki (parasympatykolityki)

2. Leki układu współczulnego

2.1. Sympatykomimetyki (leki pobudzające układ adrenergiczny)

2.2. Sympatykolityki (leki hamujące układ adrenergiczny)

3. Leki działające na zwoje w obwodowym układzie nerwowym

4. Leki działające na zakończenia ruchowe i czuciowe

4.1. Leki działające na zakończenia ruchowe — leki zwiotczające mięśnie szkieletowe

4.2. Leki działające na zakończenia czuciowe — leki znieczulające miejscowo

5. Leki spazmolityczne

Słownik

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

2

Wstęp

Obwodowy układ nerwowy składa się z:

— somatycznego układu nerwowego,

— autonomicznego (wegetatywnego) układu nerwowego.

Układ somatyczny unerwia mięśnie szkieletowe, kontroluje motoryczne funkcje cała, jest

zależny od naszej woli. Układ autonomiczny unerwia narządy wewnętrzne, naczynia

krwionośne, serce i mięśnie gładkie. Jest niezależny od naszej woli.

Rysunek 1. Podział układu wegetatywnego

Rysunek 2. Schemat układu współczulnego i przywspółczulnego

Układ wegetatywny

Współczulny
(sympatyczny, adrenergiczny)

Przywspółczulny
(parasympatyczny, cholinergiczny)

NERWY

UKŁADU WSPÓŁCZULNEGO UKŁADU PRZYWSPÓŁCZULNEGO

Rdzeń kręgowy

Neuron przedzwojowy

Receptor nikotynowy (Nn)

Neuron pozazwojowy

Nn

ACh

ACh

Nn

NA

ACh

Receptor adrenergiczny (

α, β)

Receptor muskarynowy (M)

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

3

Na zakończeniach neuronów przedzwojowych układu współczulnego i przywspółczulnego

wydzielana jest acetylocholina (ACh). Jest ona wydzielana również na zakończeniach

neuronów pozazwojowych układu przywspółczulnego. Natomiast na zakończeniach

neuronów pozazwojowych

układu współczulnego wydzielana jest noradrenalina (NA)

(rysunek 2).

Działanie układu współczulnego jest przeciwstawne do działania układu przywspółczulnego:

Tabela 1. Efekty działania układu współczulnego i przywspółczulnego

Pobudzenie nerwów

współczulnych (adrenegicznych)

przywspółczulnych (cholinergicznych)

przyspieszenie rytmu

zwiększenie siły skurczu

←

serce

→

zwolnienie rytmu

osłabienie siły skurczu

rozkurcz oskrzeli

zahamowani wydzielania śluzu

oskrzela

→

skurcz

zwiększenie wydzielania śluzu

skurcz naczyń

←

układ krążenia

→

rozkurcz naczyń krwionośnych

obniżenie ciśnienia krwi

zwolnienie perystaltyki

skurcz zwieraczy

układ pokarmowy

przyspieszenie perystaltyki

rozkurcz zwieraczy

rozkurcz pęcherza

skurcz zwieraczy

rozkurcz moczowodów

układ moczowy

skurcz pęcherza

rozkurcz zwieraczy

skurcz moczowodów

rozszerzenie źrenicy

wzrost ciśnienia śródgałkowego

oko

skurcz źrenicy

łzawienie

pobudzenie wydzielania

nadnercza

—

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

4

1. Leki układu przywspółczulnego

W układzie przywspółczulnym neuroprzekaźnikiem jest acetylocholina (ACh), która jest

rozkładana przez acetylocholinoesterazę (AchE) w przestrzeni synaptycznej. Acetylocholina

wydzielana jest z zakończeń cholinergicznych pod wpływem impulsu, następnie wiąże się

z receptorem i przekazuje informację do danej komórki.

Wyróżniamy następujące rodzaje receptorów cholinergicznych:

— nikotynowe (N) — neuronalne (Nn) i mięśniowe (Nm),

— muskarynowe (M).

Receptory nikotynowe (Nn) znajdują się:

— w zakończeniach przedzwojowych układu cholinergicznego,

— w zakończeniach przedzwojowych układu adrenergicznego (patrz rysunek 2),

— w ośrodkowym układzie nerwowym.

Receptory nikotynowe (Nm) znajdują się w zakończeniach neuronów ruchowych mięśni

poprzecznie prążkowanych, a receptory muskarynowe (M) — w zakończeniach

pozazwojowych cholinergicznych większości narządów.

Rysunek 3. Podział leków układu przywspółczulnego

Leki układu cholinergicznego

A. Cholinomimetyki (parasympatykomimetyki)
pobudzające

B. Cholinolityki (parasympatykolityki)
hamujące

1. Bezpośrednio na

receptory M:

— acetylocholina
— estry choliny
— alkaloidy

2. Pośrednio na

receptory M:

— inhibitory AchE

1. Naturalne i ich

pochodne:
— atropina

2. Syntetyczne

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

5

1.1. Cholinomimetyki

Efekt działania tej grupy leków zamieszczono w tabeli 1.

1. Działanie bezpośrednio pobudzające receptory muskarynowe:

a) acetylocholina (Ach) — praktycznie nie jest używana w lecznictwie, ponieważ jest

szybko rozkładana przez AchE;

b) estry choliny — budową zbliżone do ACh, dzięki temu wiążą się z receptorem

muskarynowym. Związki te różnią się między sobą siłą działania i wrażliwością na

AchE.

CARBACHOL — preparaty: Carbachol, Doryl.

BETANECHOL — preparat: Urecholine.

c) alkaloidy cholinomimetyczne:

PILOKARPINA — alkaloid występujący w liściach krzewu Pilocarpus jaborandi.

Stosowana w lecznictwie. Pobudza receptory N i M. Silnie działa na gruczoły

wydzielania wewnętrznego (jeden z najskuteczniejszych leków ślinopędnych,

napotnych, sokopędnych). Obecnie najczęściej stosowana w leczeniu jaskry,

w postaci kropli do oczu.

Preparat: Pilocarpine — 2% krople.

MUSKARYNA — występuje m.in. w muchomorze czerwonym Amanita muscaria. Nie

jest stosowana w lecznictwie, ma tylko znaczenie toksykologiczne (objawy zatrucia:

łzawienie, ślinienie, śluzotok, duszność, bolesne skurcze żołądka i jelit, zapaść).

Rokowanie jest dobre, podaje się atropinę — antagonistę receptora muskarynowego

(ciężkie zatrucia muchomorem sromotnikowym Amanita phaloides wywołuje

falloidotoksyna i amatoksyna, które uszkadzają głównie wątrobę i nerki).

2. Pośrednio pobudzające receptory muskarynowe za pośrednictwem endogennej ACh

(przez zahamowanie AchE — enzymu rozkładającego Ach). Skutkiem zablokowania

enzymu AchE jest gromadzenie się neuroprzekaźnika (Ach) we wszystkich synapsach

cholinergicznych, co powoduje pobudzenie m.in. pozazwojowych zakończeń

przywspółczulnych i cholinergicznych synaps OUN.

Ze względu na czas i siłę łączenia z AchE inhibitory dzielimy na:

a) odwracalne:

FIZOSTYGMINA — łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego, działa silnie na

serce i układ pokarmowy, przenika do mózgu.

Preparat: Physostigminum salicylicum — amp., krople do oczu.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

6

NEOSTYGMINA — słabo wchłania się z przewodu pokarmowego, działa silnie na

przewód pokarmowy i pęcherz moczowy.

Preparat: Prostigminum — amp.

PIRYDOSTYGMINA — działa słabiej i dłużej od neostygminy.

Preparat: Mestinon.

Leki działające wybiórczo na aktywność AchE w mózgu:

TAKRYNA — preparat: Cognex.

DONEPEZIL — preparat: Aricept.

RIVASTIGMINA — preparat: Exelon.

GALANTAMINA — preparat: Nivalin.

b) nieodwracalne — są to głównie trucizny używane jako środki ochrony roślin

(pestycydy, insektycydy) oraz gazy bojowe. Łatwo wchłaniają się z przewodu

pokarmowego, błon śluzowych i przez skórę. Rozpuszczają się w tłuszczach,

przenikają do OUN.

ESTRY KWASU FOSFOROWEGO (tabun, sarin).

Wskazania do stosowania cholinomimetyków:

— atonia jelit i pęcherza moczowego (METACHOLINA, BETANECHOL, NEOSTGMINA),

— jaskra (KARBACHOL, BETANECHOL, NEOSTYGMINA),

— stany skurczowe obwodowych naczyń krwionośnych — choroba Buergera

(METACHOLINA),

— zaburzenia rytmu serca (METACHOLINA),

— zespoły otępienne — choroba Alzheimera (TAKRYNA, DONEPEZIL, RIVASTIGMINA),

— zatrucia lekami cholinolitycznymi (FIZOSTYGMINA, PIRYDOSTYGMINA).

Przeciwwskazania: dychawica oskrzelowa, nadczynność tarczycy, niewydolność naczyń

wieńcowych, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, jaskra z wąskim kątem

przesączania, zaparcia spastyczne.

Działania niepożądane: zaburzenia widzenia, ślinotok, wzmożona potliwość, łzawienie,

duszność, zaburzenie rytmu serca, bóle brzucha, biegunki, wymioty, drgawki, drżenia

mięśniowe, skurcz mięśni.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

7

1.2. Cholinolityki (parasympatykolityki)

Mechanizm działania: leki te są konkurencyjnymi (kompetencyjnymi) antagonistami

receptora muskarynowego (M) i znoszą objawy pobudzenia układu cholinergicznego.

1. Cholinolityki pochodzenia naturalnego:

a) ATROPINA — alkaloid występujący w pokrzyku wilczej jagodzie (Atropa belladonna).

Dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego i tkanki podskórnej. Przenika do

mózgu, silniej od skopolaminy działa na układ krążenia. Zatrucia atropiną występują

najczęściej u dzieci po zjedzeniu kilku owoców pokrzyku (ok. 10 mg atropiny).

Objawy zatrucia: suchość w ustach, zaczerwienienie i suchość skóry, przyspieszenie

czynności serca i oddechu, zaburzona akomodacja, zatrzymanie moczu, zaburzenie

pamięci, wysoka temperatura, agresywne zachowanie, drgawki, śpiączka. Leczenie:

płukanie żołądka z węglem aktywowanym, środki przeczyszczające o działaniu

osmotycznym, fizostygmina (dożylnie), barbiturany.

Preparaty: Atropinum sulfuricum — amp., krople do oczu, Tinctura Belladonnae,

Bellapan, Bellergot.

b) SKOPOLAMINA — alkaloid występujący w lulku czarnym (Hyoscyamus niger)

i bieluniu dziędzierzawa (Datura stramonium). Wykazuje słabsze od atropiny

działanie obwodowe, natomiast szybciej przechodzi do OUN i już w dawkach

terapeutycznych działa depresyjnie na OUN (w przeciwieństwie do atropiny). Po

podaniu miejscowym wchłania się wolno (przez 3 dni). U osób wrażliwych działa

nasennie. Stosowana jest w prewencji choroby lokomocyjnej. W lecznictwie

stosowane są jej pochodne: bromowodorek hioscyny i butylobromek hioscyny.

Preparat: Scopolaminum hydrobromicum — ampułki stosowane w premedykacji.

2. Cholinolityki pochodzenia syntetycznego:

a) pochodne czwartorzędowe (posiadające w swojej budowie azot czwartorzędowy).

Słabo wchłaniają się z przewodu pokarmowego, słabo przenikają przez barierę

krew–mózg. Oprócz receptorów muskarynowych, blokują również receptory

nikotynowe w zwojach wegetatywnych. Działają silnie spazmolitycznie na mięśnie

gładkie przewodu pokarmowego, dróg moczowych i narządów płciowych.

BUTYLOSKOPOLAMINA — pochodna skopolaminy, działa krócej od atropiny.

Preparaty: Buscopan, Buscolysin, Scopolan.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

8

HOMATROPINA — stosowana w okulistyce i w stanach skurczowych przewodu

pokarmowego.

IPRATROPIUM — pochodna skopolaminy, stosowana w postaci bromku. Słabo

wchłania się z przewodu pokarmowego, podawany jest drogą pozajelitową, działanie

zbliżone jest do działania atropiny, nie ma wpływu na OUN. W przeciwieństwie do

atropiny nie hamuje aktywności nabłonka rzęskowego w drogach oddechowych. Po

podawaniu drogą wziewną działanie rozpoczyna się po 30–90 minutach i trwa

ok. 4 godzin, a jego aktywność ogranicza się prawie wyłącznie do drzewa

oskrzelowego. Stosowany w przewlekłym obturacyjnym zapaleniu oskrzeli i astmie

oskrzelowej.

Preparaty: Atrovent, Berodual (itratropium + fenoterol).

b) pochodne trzeciorzędowe — przechodzą przez barierę krew–mózg, posiadają więc

działanie ośrodkowe. Łatwo wchłaniają się po podaniu dospojówkowym i doustnym.

Wskazania:

— choroba Parkinsona (BENZOTROPINA — preparat: Cogentin, BIPERYDYNA —

preparat: Akineton, TRIHEKSYFENIDYL — preparat: Parkopan);

— stany skurczowe przewodu pokarmowego, dróg moczowych (DICYKLOMINA —

preparat: Bentyl, OKSYFENONIUM — preparat: Spasmophen);

— w okulistyce (TROPIKAMID).

Efekty działania cholinolityków:

— serce i krążenie — przyspieszenie czynności serca — tachykardia, skurcz naczyń

krwionośnych,

— oko — rozszerzenie źrenicy, zaburzenie akomodacji,

— układ pokarmowy — rozkurcz mięśni gładkich, zwolnienie perystaltyki,

— drogi moczowe — rozkurcz mięśni gładkich moczowodów i pęcherza moczowego,

— układ oddechowy — rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli,

— gruczoły egzokrynowe — zahamowanie wydzielania gruczołów ślinowych, łzowych,

oskrzelowych, potowych, zmniejszenie wydzielania kwasu solnego,

— ośrodkowy układ nerwowy — zaburzenia pamięci, pobudzenie (atropina w dawkach

toksycznych) lub działanie depresyjne (skopolamina w dawkach terapeutycznych).

Wskazania: stany skurczowe mięśni gładkich (ATROPINA, SKOPOLAMINA i jej

pochodne), diagnostyka okulistyczna (ATROPINA, TROPIKAMID), biegunki, choroba

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

9

wrzodowa (PIRENZEPINA — preparat: Gastrozepin), choroba lokomocyjna

(SKOPOLAMINA, ATROPINA), premedykacja przedoperacyjna — zmniejsza wydzielanie

w drogach oddechowych, choroba Parkinsona (BENZOTROPINA, BIPERYDYNA),

zatrucia inhibitorami AchE i grzybami zawierającymi muskarynę.

Przeciwwskazania: jaskra, choroba niedokrwienna serca, zaburzenia rytmu, zaparcia,

choroby gorączkowe.

Działania niepożądane: zaburzenia widzenia, suchość skóry, błon śluzowych,

zaczerwienie skóry, zaparcia, trudności w oddaniu moczu, tachykardia.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

10

2. Leki układu współczulnego

W układzie współczulnym neuroprzekaźnikiem są aminy katecholowe:

— noradrenalina (NA), ale receptory może pobudzać również w:

— adrenalinie (A),

— dopaminie (DA).

Związki te są rozkładane (unieczynniane) przez monoaminooksydazę (MAO) w neuronie

i metylotransferazę katecholową (COMT) w synapsie.

Pod wpływem impulsu z zakończeń nerwowych neuronu adrenergicznego uwalniana jest

noradrenalina (NA), która następnie łączy się z receptorem w błonie postsynaptycznej,

wywołując reakcję adrenergiczną (patrz rysunek 2).

Wyróżniamy następujące rodzaje receptorów:

—

α-adrenergiczne:

α1- i α2-adrenargiczne,

—

β-adrenergiczne: β1-, β2- i β3-adrenergiczne.

Receptory różnią się miedzy sobą m.in. rozmieszczeniem w tkankach (patrz tabela 2).

Rysunek 4. Podział leków stosowanych w schorzeniach układu adrenergicznego

Leki układu adrenargicznego

Sympatykomimetyki (pobudzające)

Sympatykolityki (hamujace)

Działające bezpośrednio:
— aminy katecholowe
—

α-adrenomimetyczne

—

β-adrenomimetyczne

Działające pośrednio

Adrenolityki

Sympatolityki

α-adrenolityki

β-adrenolityki

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

11

Tabela 2. Rodzaje receptorów adrenergicznych

Receptor Główna lokalizacja

Narządy Efekt

pobudzenia

α1

Oko

Mięśnie gładkie przewodu

pokarmowego

Narządy płciowe

Naczynia krwionośne

Naczynia krwionośne

Oskrzela

Serce

Nerki (renina)

Jelita

Macica

Nasieniowody

Oko (źrenica)

Gruczoły ślinowe

OUN

Skurcz

Skurcz

Wzrost pobudliwości

Hamowanie

Skurcz zwieraczy

Skurcz

Skurcz

Rozszerzenie

Wydzielanie

Aktywacja

α2

Naczynia krwionośne

Zakończenie presynaptyczne

neuronów

Naczynia

Płytki krwi (agregacja)

Trzustka (insulina)

OUN

Rozkurcz

Nasilenie

Hamowanie

Sedacja

β1

Mięsień sercowy

Serce

Naczynia

Jelita

Nerka (renina)

Przysadka (ADH)

Wzrost kurczliwości

Rozkurcz

Rozkurcz

Wzrost wydzielania

Wzrost wydzielania

β2

Oskrzela

Naczynia krwionośne

Serce

Naczynia

Mięśnie gładkie

Mięśnie szkieletowe

Glikogenoliza

Lipoliza

Insulina — wydzielanie

Glukagon

Wzrost kurczliwości

Rozkurcz

Rozkurcz

Wzrost kurczliwości

Nasilenie

Nasilenie

Wzrost

Wzrost

β3

Tkanka tłuszczowa Glikogeneza

Lipolizag

Glukagon — wydzielanie

Nasilenie

Nasilenie

Wzrost

2.1. Sympatykomimetyki (leki pobudzające układ adrenergiczny)

1. Sympatykomimetyki działające bezpośrednio — leki te bezpośrednio pobudzają

receptory adrenergiczne.

a. Aminy katecholowe (endogenne) to adrenalina (A), noradrenalina (NA), dopamina

(DA).

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

12

Tabela 3. Efekty działania amin katecholowych na układ krążenia

Aminy

katecholowe

Punkt

uchwytu

Wpływ na

naczynia

Tętno

Ciśnienie

krwi

Opór

naczyń obwodowych

Noradrenalina

Adrenalina

Izoprenalina

Dopamina

Receptor

α

głównie w naczyniach

α- i β-adrenargiczny

β -adrenergiczne

D1, D2,

β- i α- adrenergiczne

Skurcz

Rozkurcz

Skurcz

Rozkurcz

Rozkurcz

–

++

+++

+++

++

–

++

+++

–

– – –

+

(–) — spadek

(+) — wzrost

ADRENALINA (EPINEFRYNA) — kurczy mięśnie gładkie naczyń krwionośnych

skóry, płuc, nerek, a także rozkurcza mięśnie gładkie naczyń w mięśniach

szkieletowych i mięśnie gładkie oskrzeli oraz zwiększa przemiany metaboliczne.

Działa na mięsień sercowy: pobudza układ bodźcoprzewodzący, krótkotrwale

przyspiesza czynność serca, wzmaga siłę skurczu i podwyższa ciśnienie krwi.

Wskazania: wstrząs anafilaktyczny, hamowanie drobnych krwotoków, anemizacja

błon śluzowych, dodatek do środków miejscowo znieczulających, zatrzymanie

czynności serca (dożylnie).

Preparat: Adrenalinum — amp.

NORADRENALINA (NOREPINEFRYNA) — działa głównie na receptor

α, wywołuje

skurcz naczyń i podwyższenie ciśnienia krwi (patrz tabela 3).

Wskazania: w tych postaciach wstrząsu, w których konieczne jest utrzymanie

ciśnienia tętniczego.

Preparat: Levonor.

DOPAMINA — pobudza receptory dopaminergiczne (D1, D2) w mózgu,

w naczyniach nerkowych i wieńcowych, w większych dawkach pobudza receptory

β- i α-adrenergiczne i wywołuje wzrost ciśnienia krwi.

Wskazania: wstrząs, niewydolność krążenia.

Preparat: Dopaminum hydrochloricum.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

13

IZOPRENALINA — syntetyczna amina katecholowa, pobudza receptory

β1- i β2-adrenergiczne.

Wskazania: pobudzenie czynności serca (bradykardia, blok), stany spastyczne

oskrzeli.

Preparat: Isuprel.

b. Leki

α-adrenomimetyczne — główny efekt działania tej grupy leków to: skurcz naczyń

krwionośnych i podniesienie ciśnienia tętniczego. W okulistyce i laryngologii stosuje

się je miejscowo jako leki zwężające naczynia i rozszerzające źrenice, często łączy

się je z lekami przeciwhistaminowymi w leczeniu alergicznych chorób nosa i oczu.

NAFAZOLINA — podawana miejscowo w katarze, zapaleniu zatok, nieżycie błon

śluzowych nosa i gardła, zapaleniu spojówek.

Preparaty: Rhinazin — krople do nosa, Betadrin — krople do nosa, Rhinophenazol

— krople do oczu i do nosa, Cincol — krople do oczu (+ siarczan cynkowy).

KSYLOMETAZOLINA — stosowany miejscowo w nieżycie błon śluzowych nosa,

gardła, zapaleniu zatok.

Preparaty: Xylometazolin — krople do nosa, Thymazen — krople, Otrvin — krople.

NAFAZOLINA, KSYLOMETAZOLINA stosowane są wyłącznie miejscowo, jako środki

anemizujące w katarze, zapaleniu zatok i zapaleniu spojówek.

c. leki

β-adrenomimetyczne — można je podzielić na leki pobudzające receptory β1 i β2

lub tylko na receptory

β1 lub β2.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

14

Tabela 4. Podział adrenomimetyków

β1 i β2-adrenomimetyki

β1-adrenomimetyki

β2-adrenomimetyki

IZOPRENALINA

Preparat: Isuprel

ORCYPRENALINA

Preparat: Astmopent

BAMETAN

Preparat: Bamethan

DOPUTAMINA

Preparaty: Dobutrex, Dobuject

SALBUTAMOL

Preparaty: Salbutamol, Salbupart

TERBUTALINA

Preparat: Bricanyl

FENOTEROL

Preparaty: Fenoterol, Berotec,

Partusisten

SALMETEROL

Preparat: Serevent

Wskazania:

— zaburzenia przewodnictwa

przedsionkowo-komorowe

— stany spastyczne oskrzeli

— stany skurczowe obwodowych

naczyń krwionośnych

Wskazania:

— wstrząs z objawami

niewydolności krążenia

(podawana we wlewach

kroplowych w dawce

0,0025–0,015 mg/kg/min)

Wskazania:

— dychawica oskrzelowa

— stany skurczowe oskrzeli

— zapobieganiu przedwczesnym

porodom

Działania niepożądane:

— bóle wieńcowe

— zaburzenia rytmu serca

— spadek ciśnienia krwi

— uczucie osłabienia

— bóle i zawroty głowy

Działania niepożądane:

zaburzenia rytmu serca

Działania niepożądane:

— tachykardia

— zaburzenia rytmu serca

— drżenia mięśniowe

— zaburzenia metaboliczne

2. Sympatykomimetyki działające pośrednio.

Leki te wpływają na wydzielanie neuroprzekaźników lub na aktywność enzymów, które je

rozkładają.

EFEDRYNA — uwalnia NA, zmniejsza jej wychwyt zwrotny do neuronu. Pobudza

również bezpośrednio receptory

α- i β-adrenergiczne. Działa obwodowo i ośrodkowo.

Wskazania: przewlekłe niedociśnienie, zespół bezdechu w czasie snu, stan

astmatyczny.

Działania niepożądane: gonitwa myśli, euforia, bóle głowy, kołatanie serca,

podwyższenie ciśnienia.

Preparat: Ephedrini hydrochloridum.

AMFETAMINA — uwalnia NA, działa również pobudzająco na OUN.

Działania niepożądane: wywołuje zależność psychiczna i fizyczną (patrz moduł I).

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

15

2.2. Sympatykolityki (leki hamujące układ adrenergiczny)

1. Leki adrenolityczne:

a.

α-adrenolityki

Działanie: zmniejszają opór obwodowy, obniżają ciśnienie krwi.

Podział: blokujące receptory

α1 i α2 (tzw. nieselektywne α-blokery) oraz leki

blokujące selektywnie

α1 receptor.

Rysunek 5. Podział adrenolityków

Alkaloidy sporyszu to związki występujące w przetrwalniku (sporyszu — Secale

cornutum) grzyba buławina czewona (Claviceps pururea).

Alkaloidy wielkocząsteczkowe są to pochodne kwasu lizergowego. Słabo wchłaniają

się z przewodu pokarmowego, działają wolno, silnie kurczą mięśnie gładkie, wywołują

skurcz toniczny macicy, działają depresyjnie na OUN. W lecznictwie stosuje się je

w napadowych bólach głowy oraz w atonii macicy po porodzie.

Dihydropochodne alkaloidów sporyszu nie kurczą mięśni gładkich naczyń i macicy.

Wykazują działanie sympatykolityczne i depresyjne na OUN. Obniżają ciśnienie krwi,

są stosowane w stanach skurczowych naczyń krwionośnych (w migrenie).

Preparaty: Ergotaminum tartaricum, Dihydroergotaminum, Dihydroetgotoxinum

aethnolosufonicum, Hyderin.

Drobnocząsteczkowe alkaloidy sporyszu (w których kwas lizergowy tworzy amidy

z amninoalkoholami) nie blokują receptorów

α-adrenergicznych, powodują skurcze

perystaltyczne macicy przy wzmożonym napięciu.

α1- i α2-adrenolityki

α1-adrenolityki

Alkaloidy sporyszu:
— wielkocząsteczkowe:

ERGOTAMINA
ERGOTOKSYNA

— drobnocząsteczkowe:

ERGOMETRYNA
METYLOERGOMET-
RYNA

Leki syntetyczne:
FENTOLAMINA
TOLAZOLINA

PRAZOSYNA
DOKSAZOSYNA
URAPIDIL

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

16

Leki syntetyczne:

TOLAZOLINA — słabo blokuje receptory

α-adrenegiczne, uwalnia histaminę.

Wskazania: zaburzenia ukrwienia kończyn dolnych, owrzodzenia podudzi, stany

skurczowe naczyń obwodowych (choroba Raynauda, choroba Burgera).

Działania niepożądane: często występują nudności, wymioty, biegunka,

nadkwaśność, przyspieszenie czynności serca, niemiarowość.

Przeciwwskazania: choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, choroba

niedokrwienna serca.

Preparat: Pridazol

b.

α1-adrenolityki

Pochodne piperazochinazoliny — PRAZOSYNA, DOKSAZOSYNA, URAPIDIL.

Działanie: rozkurcz naczyń, obniżenie ciśnienia krwi, zmniejszenie obciążenia

następczego serca. Korzystnie wpływają również na gospodarkę lipidową.

Wskazania: nadciśnienie tętnicze, niewydolność mięśnia sercowego.

Działania niepożądane: hipotonia ortostatyczna.

PRAZOSYNA — preparaty: Minipress, Polpressin.

DOKSAZOSYNA — preparat: Cardura.

URAPIDIL — preparat: Ebrantil.

c.

β-adrenolityki

Działanie: blokują postsynaptyczne receptory

β. Niektóre z tych leków posiadają

również bezpośrednie działanie pobudzające receptory adrenergiczne, które wynika

z ich wewnętrznej aktywności sympatykomimetycznej. Inne natomiast posiadają

działanie stabilizujące błony komórkowe (porównywalne do działania leków

znieczulających miejscowo lub chinidyny) — np. propranolol.

Działanie leków blokujących

β1-receptory:

— zwolnienie czynności serca (działanie chrono- i dromotropowo ujemne),

— zmniejszenie pracy serca (działanie inotropowo ujemne),

— obniżenie ciśnienia krwi,

— zmniejszenie uwalniania reiny,

— hamowanie drżeń mięśniowych,

— działanie uspokajające.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

17

Działanie leków blokujących

β2-receptory:

— skurcz oskrzeli,

— skurcz naczyń obwodowych,

— hamowanie glikogenezy, uwalnianie insuliny,

— hamowanie lipolizy

(Porównaj tabela 2)

Rysunek 6. Podział

β-adrenolityków

d.

β1- i β2-adrenolityki nieselektywne — blokują oba typy receptorów, niektóre z nich

maja działanie sympatykomimetyczne (PINDOLOL, OSKPRENOLOL), inne go nie

posiadają (PROPRANOLOL, TIMOLOL). Leki te (szczególnie bez działania

sympatykomimetycznego) mogą wywoływać skurcz oskrzeli, zwiększać opór

naczyniowy, niekorzystnie wpływać na gospodarkę węglowodanową i lipidową.

e. Kardioselektywne

β1-adrenolityki — wykazują większe powinowactwo do receptorów

β1. Niektóre z nich mają działanie wewnętrzne (sympatykomimetyczne) — na

przykład acebutolol, praktolol. Mimo kardioselektywności nie powinno się ich

podawać chorym z astmą oskrzelową, chorobami naczyń obwodowych i cukrzycą.

f.

β-adrenolityki z dodatkowym działaniem α1-adrenolitycznym — dodatkowe działanie

α-adrenolityczne powoduje, że leki te są znacznie bezpieczniejsze dla chorych

z astmą oskrzelową, chorobami naczyń krwionośnych czy cukrzycą.

Wskazania do stosowania leków adrenolitycznych: nadciśnienie tętnicze, choroba

niedokrwienna serca, zawał serca, profilaktyka wtórnego zawału serca, profilaktyka

β1- i β2-adrenolityki
(nieselektywne)

z dodatkowym działaniem
α1-adrenolitycznym

PROPRANOLOL
Preparat: Propranolol
TIMOLOL
Preparat: Blocadren
PINDOLOL
Preparat: Visken
SOTALOL
Preparat: Sotahexal
OKSPRENOLOL
Preparaty: Trasicor,
Coretal

ATENOLOL
Preparat: Cardiopress
ACEBUTOLOL
Preparat: Sectral
METOPROLOL
Preparat: Metocard

LABETALOL
Preparat: Trandate
KARWEDILOL
Preparat: Vivacor
CELIPROLOL
Preparat: Selectol

β1-adrenolityki
(kardioselektywne)

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

18

stanów stresowych, zaburzenia rytmu serca, nadczynność tarczycy, nerwica lękowa,

choroba Parkinsona, migreny, abstynencja alkoholowa, drżenia mięśniowe, jaskra.

Przeciwwskazania bezwzględne: niewydolność krążenia, wstrząs, rzadkoskurcz, blok

przedsionkowo-komorowy II i III, ciężka dychawica oskrzelowa, ciężka depresja.

Działania niepożądane: rzadkoskurcz, hipotensja, bóle i zawrót głowy, zaburzenia

przewodzenia przedsionkowo-komorowego, niewydolność krążenia, skurcz naczyń

obwodowych, drżenie mięśni, uczucie zmęczenia, senność, impotencja, nudności,

wymioty.

2. Sympatolityki

Działanie: hamują czynność presynaptycznych neuronów adrenergicznych, zmniejszają

biosyntezę, magazynowanie lub uwalnianie NA z zakończeń adrenergicznych.

Wskazania: ciężkie nadciśnienie tętnicze.

Działania niepożądane: hipotonia ortostatyczna, zmniejszenie przesączania

kłębkowego, stany depresyjne.

REZERPINA — preparat: Raupasil — wycofywany z lecznictwa.

METYLDOPA — preparaty: Dopegyt, Aldomet.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

19

3. Leki działające na zwoje w obwodowym układzie nerwowym

Ośrodki układu autonomicznego znajdują się w ośrodkowym układzie nerwowym. Włókna

nerwowe znajdujące się w rdzeniu kręgowym przewodzą impulsy z tych ośrodków do

poszczególnych narządów. Włókna biegnące z ośrodkowego układu nerwowego do zwojów

to włókna przedzwojowe, a włókna biegnące od zwojów do narządów to włókna

pozazwojowe.

Włókna układu współczulnego kończą się w zwojach przykręgowych. Włókna przedzwojowe

są krótkie, a pozazwojowe długie (porównaj rys. 2). Włókna układu przywspółczulnego

kończą się w zwojach znajdujących się blisko narządów. W zwojach układu autonomicznego

(współczulnego i przywspółczulnego) znajdują się receptory cholinergiczne — nikotynowe,

neuronalne (Nn). Neuroprzekaźnikiem uwalnianym na zakończeniach włókien

przedzwojowych jest acetylocholina (Ach) (patrz rys. 2).

Rysunek 7. Schemat przewodnictwa w zwojach układu wegetatywnego

Receptor nikotynowy nazwę swoją zawdzięcza NIKOTYNIE — substancji występującej

w liściach tytoniu (Nicotiana tabacum). NIKOTYNA w małych dawkach pobudza, a w dużych

poraża receptory N w zwojach wegetatywnych. Podobnie do nikotyny działają inne alkaloidy:

LOBELINA (była stosowania w niewydolności oddechowej), KONIINA, SPARTEINA. Nie są

one obecnie stosowane w lecznictwie, mają jedynie znaczenie toksykologiczne, są to

bowiem związki bardzo toksyczne.

Pobudzenie nerwu przedzwojowego

Uwolnienie ACh

Receptor Nn

Leki ganglioplegiczne

Pobudzenie nerwu pozazwojowego układu

współczulnego i przywspółczulnego

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

20

NIKOTYNA to alkaloid łatwo wchłaniający się z jamy ustnej i przewodu pokarmowego,

przechodzi przez barierę krew–mózg, przez łożysko i do mleka matek karmiących. W jednym

papierosie znajduje się ok. 0,8–1g liści tytoniu, które zawierają 9–17mg nikotyny. Około 10%

tej ilości wchłania się do organizmu.

Działanie:

— pobudza OUN, małe dawki wywołują drżenia mięśniowe, duże drgawki — splątanie,

niewydolność oddechową, śmierć,

— pobudzenie układu oddechowego,

— nasila kurczliwość mięśni gładkich przewodu pokarmowego, zwiększa wydzielanie soku

żołądkowego, wywołuje nudności, wymioty, biegunkę,

— powoduje wzrost wydzielania hormonów: kortyzolu, hormonu wzrostu, ACTH,

wazopresyny,

— w układzie krążenia powoduje wzrost ciśnienia krwi, wzrost częstości akcji serca, skurcz

naczyń obwodowych,

— zwiększa przemiany energetyczne,

— pobudza metabolizm.

NIKOTYNA jest związkiem uzależniającym fizycznie i psychicznie.

Leczenie uzależnienia polega na stosowaniu psychoterapii, hipnozy oraz leczenia

farmakologicznego: podawania analogów nikotyny w postaci łatwiejszej do kontroli i mniej

niebezpiecznej (gumy nikotynowe).

Leki hamujące przewodnictwo zwojowe (leki ganglioplegiczne)

Mechanizm działania: są antagonistami receptorów nikotynowych (N) (rys. 7).

Działanie: powodują rozszerzenie tętnic i żył, spadek ciśnienia tętniczego krwi, zmniejszenie

objętości minutowej serca, zmniejszenie motoryki układu pokarmowego i funkcji

wydzielniczych.

Wskazania:

— zastosowanie tych leków jest ograniczone z powodu zbyt silnego działania, gdyż leki

działające hamująco na przewodnictwo układu wegetatywnego wyłączają narządy

wewnętrzne spod regulacyjnego wpływu ośrodkowego układu nerwowego,

— stosowane są w zabiegach chirurgicznych wykonywanych z kontrolowanym

podciśnieniem i obniżeniem temperatury ciała, w celu zmniejszenia krwawienia w polu

operacyjnym,

— nadciśnienie złośliwe.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

21

Działania niepożądane: zapaść ortostatyczna, omdlenia, bóle głowy, senność, suchość

błon śluzowych, zaburzenia widzenia, zatrzymanie moczu.

TRIMETAFAN — preparat: Arfonad.

MEKAMYLAMINA — preparat: Inversine.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

22

4. Leki działające na zakończenia ruchowe i czuciowe

4.1. Leki działające na zakończenia ruchowe — leki zwiotczające mięśnie szkieletowe

Świadome poruszanie się (ruchy rękami, nogami) ma swój początek w OUN — w komórkach

piramidowych kory mózgowej. Impuls nerwowy, który tam powstaje biegnie do rdzenia

kręgowego i dalej do neuronów ruchowych przednich rogów rdzenia. Zakończenie nerwów

ruchowych znajduje się w mięśniach szkieletowych, gdzie tworzy tzw. płytkę motoryczną

(połączenie nerwowo-mięśniowe). W płytce motorycznej następuje przekazanie impulsu

skurczowego z nerwu na mięśnie.

Rysunek 8. Droga impulsu nerwowego do mięśni szkieletowych

Budowa płytki motorycznej: w połączeniu nerwowo-mięśniowym znajduje się:

— część presynaptyczna (zakończenie neuronu ruchowego), gdzie syntetyzowana jest ACh

(acetylocholina),

— szczelina synaptyczna,

— część postsynaptyczna (znajduje się w komórce włókna mięśniowego), gdzie znajdują

się receptory nikotynowe (Nm).

Mechanizm przewodzenia bodźca w połączeniu nerwowo-mięśniowym

(zakończenie ruchowe = płytka motoryczna)

Impuls nerwowy wyzwala uwolnienie ACh, która łączy się z receptorem Nm. Powoduje to

otwarcie kanału jonowego i zwiększenie przepuszczalności dla jonów Na

+

i K

+

. Wytworzony

potencjał powoduje depolaryzację błony komórkowej w mięśniach, w wyniku czego

następuje skurcz mięśnia.

W zakończeniach ruchowych znajduje się enzym — acetylocholinoesteraza — rozkładający

ACh do choliny i kwasu octowego. Rozpad ACh zapoczątkowuje proces repolaryzacji błony

komórki mięśniowej i skurczu mięśnia.

OUN

neurony kory mózgowej

rdzeń kręgowy

neurony ruchowe

połączenie nerwowo-mięśniowe

komórki mięśni szkieletowych

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

23

Ach

Ach

AchE

hamuje

pobudza

Środki zwiotczające:

II rz.

I rz.

mięsień prążkowany z płytką motoryczną

blokuje,
rozkłada

III rzędu

Rysunek 9. Punkty uchwytu działania leków zwiotczających

Naprzemienne procesy depolaryzacji i repolaryzacji umożliwiają normalną reakcję mięśni

szkieletowych.

Leki, które wpływają na mięśnie szkieletowe należą do dwóch grup terapeutycznych:

— leków zwiotczających, znoszących stany spastyczne — stosowanych w anestezjologii,

— leków miorelaksacyjnych, stosowanych w schorzeniach neurologicznych.

1. Leki zwiotczające

Działanie ich polega na przerwaniu przewodzenia, czyli na porażeniu (blokadzie)

zakończenia ruchowego, w wyniku czego następuje zwiotczenie mięśni poprzecznie

prążkowanych.

Podział:

I grupa leków — współzawodniczy z ACh o receptor Nm; są to tzw. leki konkurencyjne,

leki zwiotczające I rzędu.

II grupa leków — wydłuża depolaryzację błony komórki mięśniowej; są to tzw. leki

depolaryzujące, leki zwiotczające II rzędu.

Leki konkurencyjne (kuraryny) — I rzędu

Należą do nich naturalne alkaloidy: TUBOKURARYNA i leki syntetyczne: ATRAKURIUM,

PANKURONIUM, PIPEKURONIUM.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

24

Mechanizm działania: są konkurencyjnymi antagonistami ACh. Nadmiar ACh (po podaniu

inhibitorów AChE) wypiera kuraryny z połączenia z receptorem Nm i znosi działanie

zwiotczające.

Farmakokinetyka: leki te nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, muszą być

podawane dożylnie, początek działania następuje po 1 do 6 min. (doksakurium,

tubokuraryna), czas działania wynosi 30–90 minut.

Działanie: kolejność porażania mięśni:

— mięśnie oczu — podwójne widzenie,

— mięśnie twarzy,

— mięśnie głowy, kończyn, grzbietu,

— mięśnie oddechowe (konieczność prowadzenia oddechu wspomaganego),

— przepona.

Działania niepożądane: spadek ciśnienia krwi, przyspieszenie akcji serca, skurcz oskrzeli

(spowodowany uwalnianiem histaminy).

Interakcje:

— halotan, izofluran, enfluran — działanie synergistyczne z kumarynami,

— inhibitory AchE (neostigmina, pirydostigmina) — działanie antagonistyczne,

— leki blokujące kanały wapniowe — potęgują zwiotczenie mięśni,

— leki miejscowo znieczulające — nasilają działanie,

— antybiotyki: aminoglikozydowe tetracykliny — nasilają działanie.

TUBOKURARYNA — preparat: d-tubokuraryna, ATRAKURIUM — preparat: Tracrium,

PANKURONIUM — preparat: Pavulon, VECURONIUM — preparat: Norcuron.

Leki depolaryzujące — II rzędu

Mechanizm działania: leki te wiążą się z receptorem Nm, podobnie jak ACh, ale powodują

przedłużoną depolaryzację, która prowadzi do szybkiego zablokowania przekaźnictwa

nerwowo-mięśniowego. Leki te znacznie wolniej ulegają rozkładowi przez AchE

(suksynylocholina nie ulega rozkładowi przez AchE, tylko przez nieswoiste cholinoesterazy

krwi).

Wskazania i przeciwwskazania są podobne jak leków I grupy. Nie wywierają one jednak

takich działań niepożądanych.

Obecnie w lecznictwie najczęściej stosowana jest SUKSNYLOCHOLINA. Działa ona po kilku

sekundach (podana dożylnie), czas działania wynosi 5–8 minut, po podaniu leku następują

początkowo drżenia pęczkowe (przykurcze mięśni, zwłaszcza twarzy, szyi, kończyn).

Preparaty: Suksametonium, Chlorosukcylina.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

25

4.2. Leki działające na zakończenia czuciowe — leki znieczulające miejscowo

Są to związki blokujące wybiórczo zakończenia i włókna nerwów czuciowych, w miejscach,

w których zostały podane. Znoszą one odczuwanie bólu (analgesia), nie działają nasennie

i nie powodują utraty przytomności. Środki miejscowo znieczulające działają w miejscu

podania.

Mechanizm działania: hamują kanały sodowe (zmieniając konformację kanału), co

powoduje zahamowanie przewodzenia impulsów wzdłuż włókien nerwowych.

Działanie farmakologiczne: zniesienie uczucia bólu, osłabienie napięcia mięśni

poprzecznie prążkowanych w miejscu podania, osłabienie odruchów wegetatywnych.

Wykazują również działania ogólne, które w wielu przypadkach są działaniami

niepożądanymi.

Działania niepożądane:

— na OUN działają pobudzająco (uczucie niepokoju, drżenie, napady drgawek klonicznych,

porażenie ośrodka oddechowego),

— na serce i naczynia krwionośne: zmniejszają pobudliwość i siłę skurczu mięśnia

sercowego, zwalniają przewodzenie w układzie bodźcoprzewodzącym, powodują

niemiarowość, blok serca,

— reakcje uczuleniowe: wysypki skórne, napad dychawicy oskrzelowej, wstrząs

anafilaktyczny (częściej wywołują je leki o budowie estrowej).

Ze względów bezpieczeństwa chorego przed podaniem leków znieczulających należy

przeprowadzić dokładny wywiad dotyczący uczuleń. W przypadkach wątpliwych należy

wykonać próbę śródskórną — na przedramieniu wstrzykuje się śródskórnie 0,5 ml 0,5%

roztworu środka znieczulającego, a obok taką sama ilość użytego rozpuszczalnika. Po

30 minutach porównuje się obie próby: brak zmiany lub nieznaczne zaczerwienienie

świadczy o wyniku ujemnym, natomiast zaczerwienienie, obrzęk w miejscy wstrzyknięcia

leku świadczy o uczuleniu na lek (wynik dodatni). W czasie podawania leku należy uważać,

aby nie wstrzyknąć leku bezpośrednio do naczynia krwionośnego, ponieważ mogą nastąpić

ogólnoustrojowe działania niepożądane: bladość, nudności, wymioty, obniżenie ciśnienia

krwi, pobudzenie, drgawki, utrata świadomości, a nawet śmierć. Leki miejscowo

znieczulające podaje się często ze środkami kurczącymi naczynia (adrenalina lub

noradrenalina), w celu nasilenia i przedłużenia ich działania. Środki kurczące naczynia mogą

być również przyczyną działań niepożądanych. Nie należy podawać ich pacjentom

z chorobami serca, niewydolnością krążenia, nadciśnieniem tętniczym, leczonych lekami

przeciwdepresyjnymi, neuroleptykami, hormonami tarczycy, blokującymi receptory

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

26

β-adrenergiczne. Czas, siła działania oraz toksyczność leków znieczulających zależą od

rodzaju leku, szybkości wchłaniania, stężenia, szybkości wchłaniania.

Przemiany metaboliczne. Leki o budowie estrowej (np. prokaina) działają krótko, są one

bowiem rozkładane przez esterazy osoczowe i w mniejszym stopniu w wątrobie przez

esterazy wątrobowe. Leki o budowie amidów (lidokaina, bupiwakaina) ulęgają

hydrolitycznemu rozkładowi w wątrobie. Proces ten przebiega znacznie wolniej niż leków

o budowie estrowej. Działanie lidokainy utrzymuje się przez ponad 2 godziny.

Środki do znieczuleń miejscowych podajemy w ustalonych stężeniach dla różnych

rodzajów znieczuleń i nie przekraczamy dawek maksymalnych.

Środki do znieczuleń miejscowych dzielimy na:

1. Leki pochodzenia naturalnego: KOKAINA — obecnie rzadko używana ze względu na

liczne działania niepożądane. Kokaina oprócz działania miejscowo znieczulającego

posiada działanie:

— pobudzające układ współczulny: silnie kurczy naczynia krwionośne (do kokainy

w przeciwieństwie do innych środków znieczulających dodaje się leki kurczące

naczynia) i powodujące wzrost ciśnienia krwi,

— rozszerzające źrenice, rozkurczające mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu

pokarmowego,

— pobudzające ośrodkowy układ nerwowy (pobudzenie psychoruchowe, zależność typu

psychicznego).

Kokaina bardzo łatwo wchłania się z powierzchni błon śluzowych, wywołując znieczulenie

w miejscu podania. Łatwo przenika w głąb tkanek. Jej działanie jest dosyć silne.

Przenikanie do krwioobiegu jest szybsze niż rozkład i wydalanie kokainy. Z tego względu

może być stosowana w dawkach jednorazowych nie przekraczających 50 mg.

Stosowana jest wyłącznie do znieczuleń powierzchniowych w okulistyce i laryngologii,

w roztworach 1–10%.

2. Środki syntetyczne to leki pochodzenia syntetycznego:

— Pochodne kwasu benzosowego:

PROKAINA (ester kwasu p-aminobenzoesowego)

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

27

Nie wchłania się z powierzchni błon śluzowych, po wstrzyknięciu działanie pojawia

się po 3 minutach i utrzymuje się maksymalnie przez 15 minut. Działa słabiej od

kokainy, ale jest mniej toksyczna. Stosowana do znieczuleń:

• nasiękowych (0,25–0,5% roztw.),
• przewodowych (1–2% roztw.),
• rdzeniowych (2% roztw. z epinefryną).
Ostre zatrucia występują po zbyt szybkim wstrzyknięciu dożylnym większych

objętości epinefryny (zawroty głowy, niepokój, drżenie rak, drgawki, zaburzenia rytmu

serca). Przypadkowe wstrzykniecie większych ilości prokainy z epinefryną wprost do

żyły może zakończyć się nagłą utratą świadomości, zatrzymaniem czynności serca

i śmiercią. Prokaina może spowodować wystąpienie reakcji alergicznej: swędzenie,

zaczerwienienie, wypryski na skórze, może też dojść do wstrząsu anafilaktycznego,

dlatego przed podaniem tego środka należy wykonać próbę uczuleniową.

— Amidy:

LIDOKAINA — działa silniej, szybciej i dłużej (2–4 godziny) od prokainy. Jest

stosowana do znieczuleń:

• miejscowych (jako środek z wyboru),
• nasiękowych (0,25–0,5 % roztw.),
• przewodowych (1–2% roztw.),
• powierzchniowych (2% roztw.),
• rdzeniowych (5% roztw. w glukozie),
Całkowita dawka lidokainy nie powinna przekraczać 200 mg (bez epinefryny,

z epinefryną — 500 mg).

Preparaty: Lidocaine, Lignocainum, Xylocain, Xylonor.

BUPIWAKAINA — posiada silne i długotrwałe działanie. Jest stosowana do

znieczuleń przewodowych i blokady nerwowej.

Preparaty: Bupivacainum hydrochloricum, Bupivacaine, Marcaine.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

28

Tabela 5. Podstawowe środki znieczulające, najczęściej stosowane w różnych rodzajach znieczuleń

Rodzaje znieczuleń

Środek znieczulający

Powierzchniowe

Nasiękowe

Przewodowe

Podpajęczynówkowe

Zewnątrzoponowe

2% roztw. lidokainy

0,25–1% roztw. lidokainy

0,5–1,5% roztw. lidokainy, lub 0,25–0,5% roztw. bupiwakainy

5% roztw. lidokainy

1–2% roztw. lidokainy lub 0,5% roztw. bupiwakainy

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

29

5. Leki spazmolityczne

Leki spazmolitycze (spasmolytica) są to leki działające rozkurczająco na mięśnie gładkie:

przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, dróg moczowych i narządów rodnych. Do leków

spazmolitycznych zaliczamy:

— leki o działaniu bezpośrednim: kwas nikotynowy, metyloksantyny, pochodne piperazyny,

pochodne izochinoliny,

— leki parasympatykolityczne: BUTYLOBROMEK HIOSCYNY, ADYFENINĘ,

OKSYFENONIUM,

— leki

α-sympatykolityczne,

— leki

β-sympatykomimetyczne,

— antagonistów kanałów wapniowych,

— leki przeciwhistaminowe,

— azotany, azotyny.

1. Metyloksantyny: KOFEINA, TEOFILINA, TEOBROMINA

Są to alkaloidy pochodzenia naturalnego, występujące w liściach herbaty (Camelia

sinensis), nasionach kawy (Coffea arabica), nasionach kakaowca (Theobroma cacao).

Najsilniej na naczynia krwionośne działa teobromina, a na oskrzela — teofilina.

TEOFILINA jako lek rozkurczający oskrzela stosowana jest doustnie, również w postaci

preparatów o przedłużonym działaniu.

W lecznictwie stosowana jest teofilina z etylenodiaminą (AMINOFILINA — stosowana

dożylnie lub domięśniowo, dożylnie powinno podawać się ostrożnie, powoli, ze względu

na możliwość gwałtownego spadku ciśnienia z omdleniem, drgawki). Wskazaniem do

podawania jest dychawica oskrzelowa.

PENTOKSYFILINA — rozszerza naczynia krwionośne i zmniejsza lepkość krwi.

Stosowana w chorobach naczyń obwodowych.

KOFEINA jest rzadko stosowana jako lek (głównie w preparatach złożonych

stosowanych w bólu głowy). Spożywana jest jako używka, silnie pobudza ośrodkowy

układ nerwowy, jej działanie rozkurczowe jest małe. Podnosi ciśnienie, ale tylko

skurczowe, natomiast rozkurczowe nie zmienia się.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

30

Działania niepożądane metyloksantyn: kołatanie serca, bezsenność, niepokój

(związany z pobudzeniem ośrodkowym), po wstrzyknięciu dożylnym mogą pojawić się

drgawki, zaburzenia rytmu serca.

2. Pochodne izochinoliny

PAPAWERYNA — alkaloidy opium, występuje również w innych roślinach, np. glistniku

jaskółcze ziele (Chelidonium maius).

Wskazania: stany skurczowe przewodu pokarmowego (jelit, dróg żółciowych), stany

skurczowe układu moczowego.

DROTAWERYNA — działa silniej od papaweryny; podaje się ją doustnie lub

pozajelitowo.

Wskazania: stany skurczowe przewodu pokarmowego, kolka żółciowa, kolka nerkowa,

skurcze oskrzeli, stany skurczowe obwodowych naczyń krwionośnych.

Działania niepożądane: zaparcia, nudności, zaburzenia przewodzenia w układzie

bodźcoprzewodzącym serca.

Preparat: No-spa.

3. Antagoniści kanału wapniowego

Hamują czynność kanałów wapniowych, blokując w ten sposób napływ jonów

wapniowych do wnętrza komórek mięśniowych. Objawia się to rozkurczem naczyń

krwionośnych, a w sercu zmniejszeniem siły skurczu i zwolnieniem akcji serca.

CINNARIZYNA — zwiększa obwodowy i mózgowy przepływ krwi. Stosowana jest

w naczyniowych bólach głowy, zaburzeniach ukrwienia błędnika, zaburzeniach krążenia

mózgowego i obwodowego.

Preparat: Cinnarizinum — tab.

FLUNARIZYNA — stosowana w zaburzeniach ukrwienia mózgu.

Preparat: Flunarizinum — tab.

4. Parasympatykolityki

Są to cholinolityki nie przenikające do mózgu, które działają silnie spazmolitycznie na

mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i dróg moczowych.

Wskazania: stany skurczowe mięśni gładkich, kolka nerkowa, żółciowa.

Działania niepożądane i przeciwwskazania — patrz temat 1.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

31

OKSYFENONINUM — preparaty: Spasmophen, Spasmobamat.

ADYFENINA — preparaty: Vegantin, Vegantofen, Vegantalgin.

BUTYLOBROMEK HIOSCYNY — preparaty: Buscopan, Scopolan, Buscolysin.

Farmakologia obwodowego układu nerwowego

32

Słownik

Acetylocholina (ACh) — neuroprzekaźnik syntetyzowany w neuronach cholinergicznych

z choliny i acetylokoenzymu A, pod wpływem enzymu acetylotransferazy choinowej.

AchE — enzym acetylocholinoesteraza, rozkładający ACh w przestrzeni synaptycznej.

Bradykardia — zwolnienie akcji serca.

Histamina — amina biogenna, występująca w tkankach roślin, zwierząt i człowieka.

W organizmie człowieka występuje w skórze, błonie śluzowej nosa, oskrzelach, płucach.

Znajduje się w OUN, gdzie pełni rolę neuroprzekaźnika i neuromediatora.

Tachykardia — przyspieszenie akcji serca.

Znieczulenie nasiękowe — polega na podaniu środka znieczulającego miejscowo pod

skórę i do głębiej położonych tkanek.

Znieczulenie podpajęczynówkowe — polega na podaniu leku znieczulającego miejscowo

do płynu mózgowo-rdzeniowego.

Znieczulenie powierzchniowe — polega na podaniu środka miejscowo znieczulającego na

powierzchnię błony śluzowej lub na skórę.

Znieczulenie przewodowe — polega na podaniu środka znieczulającego miejscowo w

najbliższą okolicę pnia nerwowego lub splotu nerwowego.