POLSKIE LISTY MIŁOSNE

POLSKIE-

Li STY MI LOSNE

OD XV. DO XIX. WIEKU

OPRACOWAŁ

DR. BERTOLD MERWIN

1922

LWÓW — POZNAŃ

WY DAWNICTWO POLSKIE

POLSKIE LISTY MIŁOSNE

Tobie, Władko moja,

książkę tę poświęcam.

WSTĘP.

Hero i Leander, Dante i Beatrice, Tristan i Izolda.. Pe-

trarka i Laura, Rousseau i pani Houdetot, Napoleon i Jó­

zefina, Goethe i pani von Stein.. George Sand i Alfred

de Musset, Klemens Brentano i Zofja Mereau, Henryk
Heine i Kamilla Seiden.. - Oto w czarownym ogrodzie
kroczą słynne pary. Krocza ku nam poprzez stulecia,
budzą się ze snu w pożółkłych cmentarzyskach muzealnych
zbiorów. -.

Oto idzie para: Heloiza i Abälard. Godzi się przeczytać

te płomienne wybuchy namiętności, te przeskoki od ekstazy
do rozpaczy, te wynurzenia dziewczyny, która w mrokach
średniowiecza mówiła do kochanka stylem dziewczęcia
z końca XVIII, wieku, wieku sentymentu, wieku werte-
ryzmu. Lecz cóż to ? Abälard się oddala ? Znika... Biedna
Heloiza. -. Miłość opuszczonej — I nic nie pozostaje,
jak tylko wspomnienia: popielisko wytlałych uczuć . - -

Druga wielka w swej miłości i wielka w swej samotności

kobieta: siostra Marjanna. Z celi klasztornej, z cichości
i smętku otoczonego cyprysami kamiennego grobu, śle
portugalska zakonnica Marjanna di Aleoforado swe za­
wodzenia. Komuż się miała zwierzyć z żaru, który jej
piersi rozsadzał ? Jak wyzbyć się tego przytłaczającego
ogromu uczuć ? Więc plackiem padała na marmurowej
posadzce kościoła, więc stopy całowała Madonny — a potem

w cichej celi brała piórko gęsie do ręki i drżącą dłonią
opisywała to, co się poza brzegi serca przelewało... Z pro­
stotą i naiwnością powierzała papierowi swe skarby, jemu

Listy miłosne.

— X —

•wyznawała, jak to serce łaknie miłości a dusza wyzwolenia

—• a jak trudno, ach jak trudno, jedno z drugiem pogodzić...

Więc ze stygmatem boleści, z sercem poranionem, szła
ta biała postać przez życie, pod habitem do piersi tuląc
jedyne skarby: listy do umiłowanego, którego nie b y ł o . . .

I jeszcze jedna jasna postać z za furty klasztornej prze­

chyla się ku nam i stąpa po czarownym ogrodzie miłości:
mniszka, której list jest zawarty w zbiorze rękopiśmiennym
mnicha z Tegernsee z r. 1170, a która swemu umiłowanemu
napisała: „Ich bin din — du bist min — des solt du gewis
sin — du bist beslossen — in minem herzen — verlorn ist

das slüzzelin — du muost och immer darinne sin". (Jestem
twoja, tyś mój; bądź tego pewien; jesteś zamknięty w mem
sercu; zaginął kluczyk; musisz zatem na zawsze w niem
pozostać.) To już nie męczennica o seraficznej prostocie
i anielskiej samoułudzie — lecz kobieta, świadoma swej

wartości, znajdująca wyraz i obraz jasny i pewny na wy­
powiedzenie swego stanowiska. Dwaj ludzie tkwią w sferze
jej zainteresowania: elegancki opat i dzielny rycerz. Obaj.
reprezentują w średniowieczu biegunowo przeciwne typy.

Oczywista z punktu widzenia — kobiety. Opat wyobraża

wiedzę, wytworność, gładkość, słowo, budzące fantazję...
Rycerz wciela siłę; w stal zakuty, żywiołowy, brutalny,
odziany w malowniczy kostjum, wionie nieprzepartym
urokiem. Wybór trudny... Więc szamoce się cnotliwa

mniszka w sieci... Kogo wybrać ? I ten godzien i t e n . . .
Zwycięża wreszcie intelekt! Więc pisze bogobojna pani
długą epistułę łacińską do czcigodnego opata, a kończy

ją poemacikiem o tym kluczyku, którym się serca roz-

twiera, a który się gdzieś zapodział...

A potem przyszli kochankowie — zawodowi. Truba­

durzy. • Mnnesängerzy. Ci miłości nie przeżywali, lecz
ją przepoetyzowali. Dla nich była ona substratem poematu,

— XI —

sposobnością rymowania, tematem literackim. Opiewali
kochankę idealną, wymarzoną, damę serca („miner minne
kuniginne"), którą mogła być osoba i starsza wiekiem

i dziewczę, które się raz w życiu widziało przelotnie.

A oto typ zgoła odmienny: mistycy. Miłość prze-

duchowiona, miłość, krocząca o metr ponad ziemią, szybu­

jąca ku firmamentom, ale o metr poniżej nieboskłonu...
Miłość jako oczyszczenie grzesznego ciała, miłość jako
nieziemski kwiat, spadły z niebios i woniejący w eksta­

tycznych nocach. Dla mistyka średniowiecznego jest
kochanka „miłosnym owocem ducha". Czy też n. p. Henryk

z Nordlingen, mistyk, tylko w liście miłosnym tak oceniał
swą Małgorzatę, kochankę ,,z łaski ducha", czy też może

rzeczywistość w mniej platoniczne wcielała się ramy —
pocóż dociekać...

A teraz rodzaj zupełnie przeciwny: list ociekający

sentymentem, sztuczną rzewnością, list pełen westchnień,
retorycznie dokładnie obmyślonych. Oto Jean Jaąuues
Rousseau pisze do Madame Houdetot. Pisze do osoby
żywej, a równocześnie układa dzieło literackie: „Nową
Heloizę". Poeta tworzy dla kochanki, literat pisze dla
— publiczności. Kochanka nie jest jego natchnieniem,
lecz — tematem. I tak pisze cały szereg Francuzów: takimi

są listy pani Dudeffont do Horacego Walpole, takimi listy
panny de Lespinasse do Guilberta, takimi sentymentalne
wzdychania Mirabeau wobec Zofji, takimi w podejrzanej'
cnotliwości się pławiące listy Diderota do Zofji Voland.

Wogóle najbogatszych przyczynków do psychologji listu

miłosnego dostarcza Francja. Nigdzie też różowy papierek
nakreślony drobniutkiem pisemkiem, magiezniejszego*
wpływu nie wywierał. Nigdzie też, oprócz „oficjalnej'

Ł

miłości, większego kultu nie było dla tej drugiej, kradzionej,

wmrokach chadzającej, w pałacykach podmiejskich gniazdka.

*

—

XII —

sobie ścielącej. A ta miłość najczęściej potrzebuje „lotnego

gońca" — listu. Więc mamy dużą kolekcję takicb listów

„nieoficjalnej" miłości i cały szereg postaci z tych listów

się uwypukla; więc okrutna markiza de Brinvilliers, więc
słynna piękność Ninon de Lenclos, więc nowoczesna Astarte
wcielona w panią Ferrand, więc słodziutka jak kotek a dra­
pieżna jak tygrysica hrabina Bonneval, więc Józefina

Beauharnais, do której wielki Korsykanin słał bilety mi­

łosne w stylu raportów wojskowych, więc George Sand,
Louise Colet, Aimée Deselée... Wielki magazyn serc

kobiecych, oślepiający różnobarwnością ; od białej nie­

winności poprzez błękity marzeń do czerwonego buntu
krwi...

Inny typ: rokoko. Kochanka jest — pasterką. Oczy­

wista w — jedwabnej koszulce i atłasowych trzewiczkach.
A on : ciasne spodenki, bufiasty krawat, pałaszyk u boku,
biała peruka... Miłość ta chadza po strzyżonych ogrodach,

kokieteryjnie balansuje na pograniczu sprytu i lubieżności

— miłość wymuskana i wyperfumowana. I takie są też

listy z tej epoki : pełne słodkiej trucizny, pełne awanturek,
łączących elegancję z pikanterją, pełne kłamstwa, pełne

słówek lśniących, jak te złote i srebrne kule, ustawione
w gazonach kwietnych. Lśniące, a wewnątrz puste...

A potem rewolucja: powrót do natury, „Sturm und

Drang", wyrzucenie poza nawias filozofazmu, stylizacji,

nawrót do żywiołu, do tężyzny i siły. Znika zasłona Maji

— a na teatrze życia widać dwa pajające namiętnością

ciała. Zofja Mereau pisze do Klemensa Brentano: „Kle­
mensie, zostanę Twoją — i to w możliwie najkrótszym
czasie. Tak każe natura!" Bez obsłońek. Miłość się ob­

naża, zbliża do misterjów greckich, nie przywdziewa
więcej kostjumu czy toalety : ani zakonnej z średniowiecza,

ani nieziemskiej wizji z czasów mistyki, ani pudrowanych

— XIII —

peruk z czasów „pastorale". Rzuca się naoślep w wir
życia, bez opamiętania, z buntem krwi w żyłach a hek-
tyczną czerwonością na pałających policzkach. Taką jest
miłość Holderlina do Zuzanny Goutard, taką młodega

Goethego, weimarskiego Apollina, kipiącego siłą Dyonizjosa.

Jesteśmy już w dziewiętnastym wieku. W rozgwarze

przeróżnych prądów. W wieku od Rahel Varnhagen po
Ellen Key. W wieku emancypacji kobiety, wieku walki

o byt społeczny, o zrównanie w prawach. List miłosny

staje się poniewoli wyrazem tych haseł. Jest on niejedno­
krotnie odzwierciedleniem stanowiska kobiety wpublicznem
życiu, w strukturze danego społeczeństwa. Rzecby można,
że gdyby w zwierciedle odbija się w liście miłosnym stosunek
kobiety do społeczeństwa.

Stosunek obu płci tylekrotnie się przesuwa i zmienia

w ciągu tych ostatnich lat dziesiątków, iż trudnoby obecnie
o wytyczną, jakąby dać mogła epistulografja. Nie mogę;

się jednak powstrzymać od powtórzenia charakterystycz­
nego dokumentu, narzucającego się swoją współczesnością,
acz tyle lat temu napisanego. Henryk Heine leży w swem

,castrum doloris", na łożu boleści i stamtąd śle „listy

miłosne". Listy do Kamilly Selden, nazwanej pieszczo­
tliwie Mouche, tego „ostatniego kwiatu ponurej jesieni":

„Najdroższa Mouche! Miałem złą, bardzo złą noc.

Spędziłem ją wśród jęków i tracę odwagę. Liczę na to,

że będziesz jutro około mnie brzęczała. Jestem sentymen­

talny jak mops, który po raz pierwszy kocha... Ale ty
nic z tego nie rozumiesz, co ja tu mówię. Jesteś — gęsią.
A ja twoim gęsiorem."

Jakżeż daleka jest droga od średniowiecznej „unio

mystiea" do heinowskiej gęsi! Ileż poezji zatracić się
musiało w naturze na tej przemianie! Biedny człowiek
nowoczesny...

—

XIV —

To jest najsmutniejszy refleks, do którego doszedłem,

przedostawszy się przez „via dolorosa" miłości najwybit­
niejszych osobistości. A jednak nie żałuję tej drogi, nie
żałuję tej wycieczki w „ogród miłości". Stałem się bogatszy
o mnóstwo osobowości. Wglądałem w serca bujne, od­

czuwałem fibraeje najskrytszych uczuć, poznawałem psycho-
logję najistotniejszej siły motoryeznej życia — bo psycho­
logię miłości.

*

Lecz na wytlałem popielisku cudzych uczuć unosiło

się stale, gdy z zamiłowaniem wczytywałem się w obcą
epistulografję erotyczną, pytanie:

— Au nas ? A w Polsce ? A polskie listy miłosne ? Czy

dział ten kultury i obyczajowości jest u nas zastąpiony ?

Czy da się odtworzyć niejako •— polskie archiwum serc

%

.

Z tych pytań narodziła się książka niniejsza.

Te pytania zawiodły mię do bibliotek, między stare

rękopisy i stare księgi.

Lecz zanim Ci pokażę, czytelniku, co tam znalazłem,

pozwól, że przody wprowadzę Cię w środowisko, z którego
zaczerpnąłem tę odrobinę wiedzy o polskim liście miłosnym.

Aby dokumenty, które będziesz czytał, były zrozumialsze,

należy określić ich przynależność w piśmiennictwie wogóle,
a powtóre poznać tło obyczajowe i społeczne, z którego

się wychylają.

O ile chodzi o pierwsze — o stronę piśmienniczą, o t. zw.

literaturę przedmiotu, dam Ci, czytelniku, doskonałego
przewodnika. Historji listu miłosnego u nas nikt nie na­

pisał. Ale do dziejów listu w ogóle, do t. zw. epistulograf ji
mamy w Polsce badacza gruntownego, profesora Uniwersy­

tetu Lwowskiego W. Bruehnalskiego, który z podziwu

godnem znawstwem i pracowitością przeoruje tę odłogiem
leżącą niwę naszego piśmiennictwa.

— XV —

W wydawnictwie Krakowskiej Akademji Umiejętności

„Dzieje literatury pięknej w Polsce" znajduje się zwięzły,

a pełen treści artykuł prof. Bruchnalskiego „Epistulo-

grafja" (Cz. II. str. 188—198), z którego podaję szereg
ustalonych ścisłymi badaniami faktów.

Ślady listów, przysyłanych do Polski i z Polski wy­

syłanych, spotykamy już w XI. w., lecz były to listy,

w których chodziło jedynie o zakomunikowanie jakiejś

sprawy bez względu na literackie wydanie treści; od XII. w.
piśmiennictwo polskie posiada listy już ze znamieniem
twórczości artystycznej.

Wiązankę drugiego rodzaju, wypracowaną w latach

1109—1113, mieści „Cronica Polonorum" Mnicha-Anonima

{Marcina Galla), w której tekst oprócz bardzo stylowych
„epistolae dedicatoriae", poprzedzających każdą księgę,
wpleciono jeszcze kilka innych, zmyślonych przez autora;
większą ilość listów podobnych, doskonalszych jednak,

zawiera o sto lat późniejsza „Cronica Polonorum" Mistrza

Wincentego.

Listy w Polsce średniowiecznej opierały się w ogóle na

wzorach listów, pochodzących ze starożytności, albo z cza­

sów bliskich starożytności; jeżeli zaś osnowa ich obracała

się około spraw kościelnych lub państwowych, naśladowały
gotowe tegoż rodzaju listy, bądź stosowały się do t. zw.

„formulae" czyli zbiorów.

Na własne przewodniki w sztuce listowania zdobyto się

w Polsce nie prędzej jak w drugiej połowie XIV. w., większa
zaś ich liczba pochodziła dopiero z w. XV.

W latach 1425—1440 powstało polskie dzieło, obejmujące

praktykę i teorję, a wyprzedzające renesansowe „artes

epistolandi" ze schyłku XV. w. Jest to mianowicie praca

— XVI —

„notarii regis Poloniae" i profesora Akademji Jagiellońskiej
0 pseudonimie Georgius.

Na ogół biorąc, epistulograf ja polska z przełomu średnio­

wiecza i odrodzenia przedstawia się ubogo tak co do jakości
jak ilości.

Pisanie listów doszło za renesansu do godności osobnej,

niemało popłatnej sztuki literackiej. Polscy uczniowie
najwybitniejszych renesansistów włoskich, wracając do

kraju, zajmowali w nim, za wzorem swych mistrzów, również
wysokie stanowiska w rezydencjach biskupich i wielko-
pańskich, czy na dworze królewskim.

Dowodem na to, jak dalece w Polsce XV. w. epistulo­

graf ja renesansowa uznana była nietylko za rzecz literatury,
ale także za niezbędny czynnik życia, są zachowane
w bibliotekach liczne kodeksy listów Cicerona, św. Hiero­
nima, Cyryla, Tomasza z Akwinu, Augustyna, Euzebjusza,
a z włoskich przedstawicieli sztuki: Petrarki, Poggia,

Gvarina, Aretyna Leonarda, Eneasza Sylwiusza

1 innych.

W uniwersytecie krakowskim zaczęto czytać i objaśniać

listy Cicerona w r. 1489; w ciągu XVI. w. ze starszych
interpretowano listy Seneki i św. Hieronima.

Szereg teoretyków tej sztuki był w Polsce nieliczny.

Najstarszym z nich jest Jan Ursyn, krakowianin; po nim
zaś idą: wrocławczyk Bernard Eeyge (Caricinus), Jan

Sommerfeld (Aesticampianus), Stanisław Biel z Nowego

Miasta, Jan z Oświęcima (Sacranus), Stanisław z Łowicza;
do ich grona należałoby także zaliczyć Konrada Celtisa,

którego ,,Tractatus de condendis epistolis" prawdopodobnie

powstał w Krakowie i tam był przedmiotem wykładu

w 1489 roku. Jan Ursyn (Ursinus), dr. medecyny, za­
pisał się jako szermierz renesansu głównie małem dziełem
„Modus epistolandi", które wydane pod koniec XV. w.

— XVII —

dzierży miejsce pierwsze jako wzór listowania i wierne-

obicie kanonu renesansowego.

Sztuka listowania porenesansowa z biegiem czasu, gdy

łacina ustępowała coraz bardziej językowi polskiemu,

traciła na znaczeniu jako krzewicielka piśmiennictwa
artystycznego.

Dzieła polskie, poświęcone sztuce pisania listów, z XVII.

i XVIII, w., można podzielić na dwie grupy: pierwsza z nich
odpowie dawnym, renesansowym „libri formularium", bez
wszelkiej teorji podającym wzory listów gwoli naślado­
wania, — druga połączy wzory z informacją i teorją, a od­
powie renesansowej „ars epistolandi". Najznamienitszemi
wśród nich są: Samuela Obodzińskiego „Promptuarium
epistolographicum, t. j. Listopistwa politycznego model"

(Lwów, 1665), — Jana Danejkowicza-Ostrowskiego „Swada

polska i łacińska" (T. 1.1684, T. II. 1747) i Macieja Gutt-

helera-Dobrackiego, nauczyciela języka polskiego w Pru-

siech, z pod którego pióra wyszły polsko-niemieckie pod­
ręczniki: „Wytworny polityk" (Gdańsk, 1664) i „Kan-
celarja polityczna" (tamże, 1665). Obok powyższych
w rzędzie najbliższym zasługiwałyby jeszcze na wyszcze­
gólnienie: Aleksandra Schwertnera „Wytworne polskie

listy" (Gdańsk, 1692), Kazimierza Wieruszewskiego „Fama

polska" (Toruń, 1770), wydana pięciokrotnie w przeciągu,
lat 20; x. Wojciecha Bystrzonowskiego S. J. „Polak senzat

w liście, w kompłimeneie polityk, humanista w dyskursie,
w mowach statysta, na przykład dany młodzi" (Lublin,

1730), który w 9 latach doczekał się 11 edycji. Ostatnim

w szeregu dzieł epistulograficznych polskich w dobie pore-
nesansowej jest x. Pijara Samuela Wysockiego „Tractatus
deformandisepistolis" (Kraków, 1743), zajmujący w dziejach
teorji i praktyki listu polskiego stanowisko poczesne, jako naj­

bogatszy zbiór najważniejszych wiadomości historycznych

— XVIII —

W okres ostatni rozwoju wchodzi list polski u schyłku

w XVIII, wyzwalając się z pod jarzma norm objektywnych

A

przechodząc z dziedziny sztuki do dziedziny pism użytku

praktycznego i codziennego.

Na nowe tory pchnął epistulografję polską S. Szyma­

nowski), twórca najlepszej i najrozumniejszej na tern polu

książki w XVIII. w. p. t. „Wzory biletów, listów i memor-

jałów w różnych materjach, z przydatkiem uwag w po­
wszechności o stylu listowym, przypisów względem szcze­

gólnych listów gatunków i drobnych przestróg względem
formalności w pisowni." (Warszawa, 1784), dla której

hasłem jest: „Ludzie! Piszcie, co tylko myślicie, a piszcie

tak, jakbyście mówili! Oto cała w listach teorja." Szla­
kami Szymanowskiego poszedł zasłużony autor dzieła ,, O wy­
mowie i poezji" Pilip N. Golański, który wydał w Wilnie

w r. 1788 „Listy, memorjały, supliki, z uwagami stoso-
wnemi."

Na dwóch pracach powyższych opiera się budowa polskiej

-epistulograficznej teorji i praktyki XIX. w. Po nich za­

znaczyli się najbardziej w tej dziedzinie: J. Fr. Królikowski

.(1826), Euzebjusz Słowacki (1826), St. Bratkowski (1830)
i A. Feliński (1840).

Około r. 1840 kończy się epoka teoretycznych i prak­

tycznych epistolografji polskich w myśl tradycii dawnych.
'Sztuka pisania listów jako nauka schodzi odtąd do styli­
styki ogólnej lub do stylistyk specjalnych, stanowiąc ich
ozęść składową; w szkole, o ile ją uwzględniają, należy do
nauki języka polskiego; pozatem wiedzie żywot w całym

szeregu książek popularnych, nie mających zgoła żadnych

pretensji do wysokiego stanowiska w piśmiennictwie." —

Oto i wszystko, co daje wiedza o polskiem „listopistwie"

— by użyć wyrażenia z XVII w., — pojętem jako całość,

jako dział piśmienniczy.

— XIX —

A epistulograf ja miłosna ? O tej bardzo mało dotychczas

wiedzieliśmy. W r. 1907 wydał profesor Bruchnalski
w „Przewodniku naukowym i literackim" (R. XXXV.

Z. II.) rozprawę „Listy miłosne średniowiecza polskiego",

w której ogłosił i ocenił kilka najstarszych listów. Ale poza

iredniowiecze nikt nie wyjrzał. Pojedyncze utwory są

porozrzucane w dziesiątkach ksiąg i roczników, traktowane
przeważnie jako „curiosa". Od czasu do czasu w ciągu

XIX. w. rzucił ktoś na łamy prasy, zwłaszcza perjodycznej,
jakiś „przyczynek", jakiś wyimek z pożółkłego rękopisu,

ale materjału w organiczną całość nikt nie zebrał, tematu
syntetycznie nikt nie ujął.

Była to gleba na niwie naszej kultury niemal nietknięta.
A teraz, gdy dzięki prof. Bruchnalskiemu poznaliśmy

w najogólniejszych zarysach dzieje epistulografji w Polsce,
możemy przystąpić do naszkicowania tła obyczajowego,

na którem wyłoniły się polskie listy miłosne u nas.

*

Rozróżnić tu musimy kilka epok, kilka ustosunkowań

płci; uwzględnić ewolucję w pojęciach o miłości, jaka na
naszym gruncie zaszła od najdawniejszych czasów.

Zaczem w możliwych skrótach, i to opierając się o wy­

niki badań historyków naszej kultury, przejdźmy szereg
tych epok, a więc najdawniejsze czasy i wiek XV., a więc

•wiek XVI., a więc XVII. i XVIII, stulecie.

„Między narodami epuropejskimi — stwierdzają badania

nad prymicjami naszej kultury *) — wychowanymi na zdo­

byczach cywilizacji zachodniej, my jedni nie potrafimy się
wykazać naprawdę tradycjami miłosnymi. Stosunek Wandy
do Rytogara i obrfez jej walk serdecznych, zakończonych

*) „Przewodnik naukowy i literacki". 1907. Z. II. Bru­

chnalski we wstępie do swej powyż cytowanej rozprawy.

— XX -

śmiercią, to późny wymysł Kadłubkowy, przynajmniej,
0 ile na plan pierwszy wybija się w nim romantycznośó
wypadku. Obcym też zupełnie wytworem opowiedziana

w łacińsko-polskiej Kronice Boguchwała pod r. 1135 awan­
tura erotyczna Walcerza Wdałego i Heligundy.. -

1 z młodszej przeszłości historja przekazała nam parę za­

ledwie przykładów wyższego rodzaju uczucia, nie będącego
przywiązaniem rodzinnem. Długiemu bowiem szeregowi
par zakochanych, których miłość, podniesioną nieraz do
wyżyn bardzo idealnych albo wyradzającą się w potężną,
ślepą i tragedji pełną namiętność, przechowały dzieje
obcych narodów albo ich literatura powieściowa, cóż my

przeciwstawić potrafimy ? Oto tylko miłostki między włó-

częgą-humanistą Konradem Celtisem a krakowianką
Hasiliną, — romanse królewskie Jadwigi i Wilhelma,
Zygmunta Augusta i Barbary, — tradycję krakowską
o ostatnim z rodu Kmitów, który rozpacz zawiedzionego
serca ukoił skokiem śmiertelnym z ZabierzowsHej skały, —

przykład niezwykłej egzaltacji w synowcu sławnego het­
mana, młodym Żółkiewskim, który nie doznając wza­
jemności, w oczach dulcinei, w czasie wesołej uczty, śmierć

sobie zadał, — nareszcie podanie o Stanisławie i Annie
z Kunowy Oświecimach, bracie i siostrze, a przytem naj­

wierniejszych kochankach, którzy padli ofiarą stałej i nie­
zachwianej miłości. To już wszystko!"

Gdzie przyczyna tego ubóstwa ?
„Społeczeństwo nasze — tłumaczy Bełcikowski *) —

wzrosło i rozwijało się na warunkach odmiennych od za­
chodniego świata. Duch romantyczny nie przeszedł przez

granicę Odry i Wisły, — nie posiadaliśmy feudalnego ry-

*) A. Bełcikowski: „Słów kilka o najdawniejszem romanso-

pisarstwie polskiem" („Ze studjów nad literaturą polską" )

Warszawa, 1886.

—

XXI —

cerstwa z jego ideami honoru i czci dla kobiet... Prócz

tego należy sobie przypomnieć, że miłość, tak w życiu pry-

watnem jak społecznem, zbyt podrzędne u nas zajmowała
stanowisko. Miłość nie była nigdy podniesioną do wysokości

idei jak w wyobrażeniach zachodniego świata lub w poety­

cznych marzeniach Potrarki, nie wyradzała się również
w ślepą namiętność, zwalającą na głowy bohaterów

nieszczęścia i kary."

Dopiero z XV. w. mamy pierwsze dokumenty z dziedziny

przedmiotu, który nas obchodzi.

Rzecz wielce charakterystyczna: rolę, którą na zachodzie

odegrał rycerz, u nas wypełnia — student. Żak krakowski

jest pierwszym, który w formę listu zawiera uczucia i własne
i cudze, bądźto sam pisząc we własnej aferze sercowej, bądź'
też układając słowa dla innych, kunsztu pisania nie zna­

jących.

A wiek XVI. ? Wiek oświecenia ?
Rozróżnić tu musimy dwie sfery: literacką i społeczną.

Mamy w literaturze tego stulecia przepyszną poezję ero­

tyczną. Jan z Czarnolasu poświęca swą lutnię Lydjom
Hannom: Sęp Szarzyński stwierdza jako prawdę, że ,,i nie
miłować ciężko i miłować nędzna pociecha"; Dantyszek
tworzy elegje do Grinery; Anonim-Protestant wielbi cały
szereg idealnych kochanek; Andrzej Krzycki pisze „ad
Diamantam puellam"; Sarbiewski dostojne tworzy ody na
cześć niewiasty; niemal każdy poeta daje bogatą lirykę
erotyczną.

Ale wszystko to — literatura, wszystko — twory wy­

obraźni.

Życie społeczne innym idzie torem. Życie jest surowe,

szare, bezwzględne. Życie zna — małżeństwo, rodzinę,
legitymizm. Na tern podłożu nie wykwita owoc — zakazany.
Nie wyrasta kwiat miłości. Toteż hasze archiwa mało w sobie

— XXII —

mieszczą przejawów szczerej, nieliterackiej epistulografji
mitosnej. Moc jest w XVI. wieku listów; moc piór gęsich
skrzypi po papierze. Ale wszystko w sprawach — poli­
tycznych, społecznych, rodzinnych.

Najlepiej scharakteryzujemy to stulecie wydatnem przy­

toczeniem opinji Mikołaja Reja, którego „Żywot człowieka
poczciwego" jest wedle osądu prof. Kallenbacha „utworem
doskonale streszczającym w sobie zakres myśli i uczuć
zwykłego'Polaka w XVI. wieku." Pisze więc mędrzec
z Nagłowic: *)

„ . . . A tak gdy już pan młody przyjdzie do lat swych

doskonalszych, to jest do lat wieku średniego, nielza jedno

iż się już musi starać, kędy dalej swe koła toczyć ma, a jako
się postanowić i umiarkować, jakoby już dalej żywot swój

w poćciwem opatrzeniu a w pobożnem postanowieniu
rządzić i sprawować miał. A postanowienie jego żadne po-
ćciwsze, przystojniejsze, ani pobożniejsze być nie może, jedno
sobie wziąć żonkę poćciwą a w bojaźni Bożej wyćwiczoną.

. . . Bo wierz mi, iż tu już nie o rękaw idzie, ale o całą

suknię, bo to nie do jutra ma być, albowiem i w tym są
dziwne rozmysły ludzie. Jeden sobie szuka żony z wielkich
stanów, nadziewając się z tego i powagi i tytułów i rozmno­
żenia jakiego domowi swemu dostać. Drugi zasię nie dba
ni ocz, jedno iż mu się co z miłości a z dobrej myśli tak bez

wszego rozmysłu upodoba, to już wiedzie jako kozę za rogi.
Drugi zasię nie dba ani o miłość, ani o powagę, ani o urodę,
ani się żadnym obyczajom przypatrując, kiloby miała ze
dwie wsi, a w trzeciej połowicę, by też była i garbata,
i żadna, i głupia, tedy jednak będą powiedać, iż się bardzo
dobrze ożenił.

*) Mikołaj Rej: Żywot człowieka poczciwego. Wtórych

Ksiąg Rozdział I.

— XXIII —

. . . Szukajże sobie żonki staniku sobie równego, wy­

chowania a ćwiczenia roztropnego, obyczajów nadobnych
a wstydliwych, a pomocy wżdy jakiej, jaka może być, bo-
powiadają, iż to są przysmaki do dobrego ożenienia: uroda,
obyczaje, przyjaciele, a pomoc.

...A chceszli, aby ona była tobie wierna, skromna,

trzeźwa," we wszem pomierna, także się też ty zachowaj
przeciwko niej, i takie jej przykłady z siebie dawaj. A nie
ukazuj jej żadnego nietrefnego podobieństwa po sobie.

Bo to stara ona zwykła przypowieść: Coby tobie nie miało-

być miło, tego drugiemu nigdy nie działaj. A to uważaj,
abyś nie upadł w gniew Boży, gdyż wiesz, iż żądny grzech
bez pomsty być nie może, aby zasię z onej wdzięcznej

społeczności żaden rosterk w domu się twym nie
zamnożył, boć już na to ani pisma ani przykładów nie
trzeba, często się temu przypatrzeć możesz, jako to jest
sroga pomsta, kogo ją Pan Bóg pokarać będzie raczył.

Bo już zła sława, już prędkie ubóstwo, już wzgardzenie

« ludzi, już nędzny, mizerny, a troskliwy ustawicznie

żywot, już niebezpieczeństwo zdrowia, już się z każdego

kata strzedz musisz. A snać lepszego świata wilk z wilczycą
w esie używa, niźli tam, gdzie się ten wrzód nieslachetny
zamnoży. A tak to pilnie uważaj sobie, a staraj się pilnie
o to, jakobyś sobie tak pięknego staniku swego i tak wdzię­
cznego żywota swego niczym nie przekaził."

Oto filozofja wieku, gdy chodzi o stosunek płci, oto^

typowy wyraz poglądów ogółu. Czyż w tej atmosferze

mogła zakwitnąć epistulograf ja miłosna, której przesłanką
jest tak właśnie przez Reja obawiany „rosterk i rozruch"?"

Dopiero w następnem stuleciu, w w. XVII., widzimy

przejawy przełomu.

Dokonuje się pod wpływem — cudzoziemczyzny, pod

wpływem zetknięcia się z zagranicą, gromadnego wojażo-

— XXIV —

wania, masowej infiltracji do kraju obcej obyczajowości,

aiowszych poglądów na ustosunkowanie płci, na miłość, na

sposób wyrażania uczucia.

Podróżowali przedtem nasi poeci, kupcy,

a

dyplomaci.

Były to jednak jednostki. Przywoziły one wieści o miłości
bujniejszej, bardziej skomplikowanej, przywozili gotowe
wzory listowne, przywozili z Włoch i Francji i Niemiec

poematy erotyczne.

Ale dopiero bezpośrednie zetknięcie się mas z kulturami

obcymi, gromadne nawiązywanie stosunków z zagranicą

i w zagranicy, dłuższe oddalenie od ogniska domowego i co
za tern idzie, odstępowanie od surowych kanonów wiary
rodzinnej — stwarza przełom. Wojenka była tą panią,
która zachwiała rejowym ideałem „staniku sobie równego",

namnożyła tych „wrzodów nieszlachetnych" pozamał-

-żeńskiej miłości, której XVI. wiek tak się lękał.

Zanim przyjdzie wiek XVIII., czasy saskie, wiek wolnej

miłości, czas powstania pierwszych „salonów" u nas, okres
przebujnienia cudzoziemczyzny, zachodnich pierwowzorów
i w życiu towarzyskiem i w życiu erotycznem — stanowi
wiek XVII. okres przełomu: tradycja mocuje się z nowa­
torstwem, zapada się w nicość dawny świat a kiełkują nowe

•obyczaje, przetwarza się platforma, na której kształtuje

się stosunek płci.

Ten okres bardzo trafnie scharakteryzował Marjan Du­

biecki w swem studjum *) o miłosnej aferze Jana Chry­

zostoma Paska na duńskiej ziemi. Wprawdzie relacja
Dubieckiego dotyczy indywidualnego wypadku, lecz
należy ją w streszczeniu podać, gdyż zawiera

charakterystykę XVII. w. i jest znamienną dla cało­
kształtu epoki.

*) Bluszcz. 1882.

— xxv —

„Zamorska, duńska potrzeba — pisze Dubiecki — którą

podejmowano pod Czarnieckim w latach 1658 i 1659, nie­
mało przyniosła naszemu rycerstwu nowych wrażeń...
Wrażliwy polski umysł idealizował często dziewice duńskie,
widział wcielone swe ideały, wcielone w niewiastach o jasnych
włosach i' modrych oczach, jakiemi się roją zielone łąki
wysp duńskich.

.. .Niejeden ze szczupłego grona owych mężnych „Czar-

niecczyków", chociaż się oparł i naciskowi Szweda i nie

przeraził się fali rozszalałej morza, składa broń u nóg duń­

skich niewiast, lub unosi na polskie niwy odzwierciedlenie
silnych wrażeń uczucia, które wylewał w mniej lub więcej

udatnych erotycznych rymach. Takim poetą, takim piewcą

erotycznych uczuć był Imcipan Aleksandsr Polanowski,

rotmistrz pod pancernym znakiem. Wiersz Polanowskiego,

kreślony z roku duńskiej potrzeby, przechował się w licz­
nych owoczesnych zbiorach... Wśród szybko wystrzela­

jących i bujnie rozrastających się uczuć w orężnem oto­
czeniu duńskiej potrzeby nasi rycerze składali dowody nader
lekkich usposobień, gdy tymczasem dziewice północy,
które, według współczesnego świadectwa, były „w faktach
nie tak powściągliwe jak Polki", stawały się ofiarą swej

łatwowierności.

...Obowiązek społeczny nakazywał pilnować całości

gniazd rodzinnych, nie kazić ich obcym obyczajem, za­
braniał wprowadzania nowych żywiołów wychowawczych-
jakie bez zaprzeczenia narzuciłaby zawiązującej się rodzinie
matka, pochodząca z rodu obcego. We własnym kraju

łatwiej było o stoicyzm, o powtarzanie z Rejem starej przy­
powieści: „Stańże mocno przy cnocie, niech kto chce sza­
leje" — lecz wśród obcych rzeczy się miały inaczej...
Wrażliwość serc naszego szczepu po wsze czasy była tak
wielką, iż już Dantyszek, opisując w łacińskich rymach

Listy miłosne.

— XXVI —

swe miłosne przygody, spotykane poza krajem, niezbyt ufa
swej odwadze odparcia pokus, lecz z naiwnością tak się

wyraża:

I czy lądem czy morzem zawiniesz gdzie w gości,
Zmienny amor do nowej pokuszą miłości.

. . . Jedynem tu lekarstwem była odsiecz rozwagi, rozumu;

ecz nie każdy miał w zapasie tego rodzaju cennych sprzy­

mierzeńców. Ludzie o mniejszych zasobach umysłowych

padali ofiarą pokus.

.. .Z pośród tłumu takich cichych walk wewnętrznych,

które wrzały w głębiach niejednego z naszego rycerstwa,
a doszły do nas w ogólnych tylko konturach, jedna z nich

zarysowuje się wyraziściej. Widzimy parę jej chwil; wi­
dzimy je zapisanymi w pamiętniku Paska; on sam bowiem
przechodził przez owe katusze walki uczucia z obowiązkiem
i kilku rzutami pióra odtworzył blady konterfekt smutnych
dziejów swej duńskiej miłości.

' .. .Nie mając żadnych wskazówek, bardziej uwydatnia­

jących te bóle serca, tę walkę uczuć naszego rycerza, który

oprócz takich wzmianek, jak „pasowałem się z myślami,
niby z niedźwiedziami", nie sięgał po głębszą analizę miłości,

zapożyczymy słów Jędrzeja Morsztyna, współczesnego mu
poety, w dziwnie obrazowy sposób zarysowującego po­
wstanie i rozszerzanie się uczucia w piersi owocaesnych
pokoleń. Piewca miłości tamtoczesnych ludzi tak opiewał

zarzewie budzącego się i gwałtownie szerzącego uczucia:

I jako kiedy lecie zajmie się przędziwo

W piekarni lub świetlicy, kiedy śpi, co żywo,

Samo się w sobie dusi, niż się ściana sucha

Zajmie, potem płomieniem wybucha,
Próżno wtenczas gospodarz o ratunek woła,

Cała gromada zgasić pożaru nie zdoła;

— XXVII -

Tak we mnie miłość potajemnie tlała,

Teraz na wierzch przez obie oczy, okna ciała,
Łzami się pokazuje; wewnętrzne zapały
Ten wilgotny dym pędzą i ten perz zetlały.
Próżno wołać ratunku, rozum nie pomoże...

.. .Ze starej tej morsztynowskiej erotyki wytryska myśl

czasu, roztacza się przed nami wstęga' uczuć prastarych

pokoleń, których miłość była gwałtowną, burzliwą, rozsa­
dzającą, niby mina podziemna, szeroką pierś rycerza,
okutą w zbroję, pod którą biło serce zdolne równie namiętnie
kochać, jak nienawidzieć." —

A jeśli ująć chcemy w syntezę stosunek płci w Polsce

szlacheckiej, a więc od XVI. do XVIII, w., to uciec się
musimy do określeń najgłębszego bodaj u nas znawcy oby­
czajowości minionych stuleci, Władysława Łozińskiego, *)
który w kilku lapidarnych zdaniach daje sumę wiedzy

o przedmiocie:

„Gdyby jedyną i rozstrzygającą cechą obyczajowej kul­

tury było stanowisko kobiety, to szlacheckiej Polsce na­
leżałoby się może z tego tytułu prym między narodami.
Stanowisko żony i matki było w calem znaczeniu tego słowa

dostojne; wpływ kobiety wielki, często nawet przemożny.
Żona „klejnot drogi", żona „miły i wdzięczny a tobie równy
towarzysz", żona „ozdoba mężowi," żona „głowy korona"

— wszystkie te nazwy, spotykane ustawicznie u naszych

starych poetów i pisarzy, począwszy od Reja i Kochanow­
skiego, a skończywszy na najpóźniejszych, to nie były
czcze tylko słowa, jak tyle innych w naszej nie zawsze
szczerej literaturze, to była cała prawda; stwierdzają to

wszystkie inne, najmniej podejrzane źródła obyczajowe

*) Wład. Łoziński: „Zycie Polskie w dawnych wiekach

(wiek XVI—XVIII)«.

— XXVIII —

przeszłości: akta sądowe, interesy, testamenty, listy poufne,

nie mówiąc już o pamiętnikach."

A jednak „towarzyska rola kobiety nie pozostawała

w odpowiednim stosunku do jej zalet i przymiotów, oka­
zywanych w praktycznem i domowem życiu. Było kilka

powodów tego objawu: najpierw surowe aż do przesady
pojmowanie skromności i wstydłiwości niewieściej, wyni­
kający stąd i już wychowaniem podyktowany brak towa-

/

rżyskach stosunków z płcią męską w pierwszej młodości,

a co zatem także iść zwykło, brak dozwolonej nawet i nie­
winnej zalotności, a w końcu i braki samegoż wychowania,
które nie dawało kobiecie dostatecznej oświaty, a już zu­

pełnie zaniedbywało kultywowania tych stron umysłu

i fantazji, które są duszą konwersacji i wykwintniejszego

pożycia z ludźmi. Kobieta polska wieków przeszłych miała
dużo wrodzonej inteligencji, ale bardzo mało umysłowego
wykształcenia. Spotykamy liczne przykłady, że szlach­
cianki z znaczniejszych nawet domów podpisać się nie

umiały; zdradzają nam tę. niemiłą tajemnicę akta sądowe.
W domach wielkopańskich niewątpliwie musiało być

inaczej, ale w średnim świecie szlacheckim kobieta z wy­

kształceniem odpowiedniem swemu stanowisku i fortunie

należała do wyjątków."

Tak się w najogólniejszych zarysach przedstawia tło

obyczajowe.

Podchodzimy ku czasom bliższym. Obraz się uwypukla,

a zarazem komplikuje. Z Polski szlacheckiej przechodzimy
w czasy, bezpośrednio poprzedzające rozbiory, w okres
upadku i w lata, inaugurujące czasy niewoli.

Czyż mam i o tern obszernie pisać ? Przekroczyłoby to

ramy niniejszego wstępu. A zresztą mamy już szereg do­
skonałych monografji, rzucających światło na stosunki
społeczne i towarzyskie tych bliższych nam czasów. Ze

— XXIX —

choćby wymienię wnikliwe, subtelne interpretacje Sta­
nisława Wasylewskiego na temat stosunków obyczajowych

z pogranicza XVIII, i XIX. wieku.

*

Na zakończenie chciałbym Ci, czytelniku, podać kilka

wytycznych, którymi się kierowałem przy opracowaniu tej
książki.

Przedewszystkiem chodziło o ustalenie stosunku poezji

erotycznej do epistulografji miłosnej. Otóż z książki sta­

rałem się jaknajbardziej wyłączyć element — literatury.
Można było — zwłaszcza o ile chodziło o dawniejsze czasy —
umieścić niezliczoną moc zwierzeń poetyckich, wypowiedzeń

się poetów wobec ukochanej —• wymarzonej. Wszak to

n. p. w tworzywie jednego tylko Mikołaja Szarzyńskiego
spotykamy poetyczne wylewy uczuć ,,Do Zosi", „Do Kasi",

„Do Anusi" itd. Lecz są to postaci — fikcyjne, twory

wyobraźni, którym brak odpowiednika w życiu. Paktem

jest, że Sęp Szarzyński kochał się w Jadwidze Tarłównej.

Lecz listów do niej lub od niej nie ujawniono dotychczas.

Gdyby były, byłbym je do zbioru włączył; natomiast nie

uwzględniałem — literackich zwierzeń, choćby były, w formie
epistuły, o ile nie były następstwem faktycznej, życiowej

miłości.

Tej zasady starałem się trzymać konsekwentnie. Celem

było podanie listów miłosnych, skierowanych do rzeczy­
wistych osób, a nie wysnutych z wyobraźni. Sądzę też, że
tylko takie mają walor dla poznania kultury minionych
czasów. Dla oceniciela historji poezji ważne są płody wy­

obraźni i ich związek z życiem; dla odzwierciedlenia prądów
obyczajowych ważniejsze są przejawy bezpośredności
uczuć, jakimi mogą być jeno listy do osób żywych, faktycz­
nie istniejących. Boć dopiero, gdy się słyszy głosy miłości,

— xxx —

gdy się czyta, jak się radują i płaczą, tęsknią i złorzeczą,

gdy się uzewnętrzniają uczucia w bezpośrednich relacjach
osób zainteresowanych — dopiero wtedy otrzymuje się

niesfałszowane świadectwa ludzkiej natury.

Lecz może kto zarzucić: te intymne przejawy uczucia

mogą w pewnych wypadkach umniejszać w oczach naszych
wielkość postaci, które bieg czasu na wysokich postawił

piedestałach. Bezsprzecznie! W świetle wymiany listów

miłosnych niejedna postać w dziejach i literaturze traci na
tej koturnowości (ale zaprawdę nie na wielkości), z jaką

do niej odnieść się zwykliśmy. Lecz z drugiej strony: listy
uczłowieczają niejedną postać, która w oddali czasu niejako
zesztywniała. Nihil humani alineum... Czyż np. Jan

Sobieski jako wódz genialny traci na tern, że go przyłapiemy

na,,gorącym uczynku'' miłości do Marysieńki, przejawianej
tak, jakby nie był władcą lecz przeciętnym człowiekiem ?
Czyż n. p. rektor Jan Sniadecki mniejszym w naszych
oczach będzie uczonym, jeśli nawet przeczytamy listy

pani Chołoniewskiej, listy zaprawdę nie odbrzmiewające
spiżowymi tony, lecz szczebiotliwością bardzo w sobie
zakochanych ludzi ?

Zresztą: rozmyślnie pominąłem czasy nam najbliższe.

Urwałem w czasach dość od nas odległych. Z XIX. stu­

lecia podałem tylko listy z pierwszych lat dziesiątków.
I to listy pogłówni naszych najwybitniejszych przed­
stawicieli ducha, zwłaszcza listy naszych wieszczów. Póź­
niejsze zwierzenia, listy następnych generacji, zbyt byłyby
nam bliskie. Możnaby urazić niejedno żywe jeszcze wpo-
mnienie, niejedno odbrzmiewające jeszcze intymnością
serce*.. To też progu drugiej połowy stulecia nie prze­
kroczyłem, a z pierwszych lat dziesiątków w. XIX. po­

dałem to, co nie mogło urazić poczucia pietyzmu i deli­
katności.

— X X X I —

Jeśli chodzi o wybór listów, to z góry muszę uprzedzić^

że podane w książce są dalekie od wyczerpania tematu.

W naszych księgozbiorach, archiwach, a też drukach sta­
rych i rocznikach, materjału jest moc. Uwzględnienie

wszystkiego zaprawdę przekroczyłoby ramy książki, choćby

najobszerniejszej. Po wtóre zmusiłoby do wcielenia również

i przyczynków mniej charakterystycznych.

Pozostawało wreszcie rozstrzygnięcie: w jakiej formie

drukować listy. Można było wszystek materjał sprowadzić
niejako do wspólnego mianownika pisowni najnowszej;

można było każdy list pozostawić w pierwotnej formie,
nie tknąć jej zupełnie. I jedna i druga metoda była nie­
właściwa. Pierwsza — bo starłaby do cna czar archaiczny,
jaki niejednokrotnie decyduje o wartości dokumentu,

druga — bo utrudniałaby zbyt czytanie, zrozumienie,
zwłaszcza listów najstarszych.

Wybrałem drogę pośrednią. Pozostawiłem większość

listów w takim stanie, w jakim je znalazłem. A to tem-
bardziej, że w wielu wypadkach miałem do czynienia
z edycjami, już opracowanymi. W poszczególnych listach

którym uprzednio wydawcy dali nowszą, współcześniejszą

formę, pozostawiłem ją, gdyż i w tej formie można dokładnie

poznać ich pierwotny charakter.

Zresztą: rozmyślnie unikałem szarości, nużącej jedno-

stajności. Jeśli gdzie zastosowanie ma powiedzenie: „varietas
delectat" — to chyba w podobnego rodzaju wydawnictwie.

Właśnie na różnorakości stylów, pisowni, na barwności
wciąż przesuwającego się obrazu, opiera się czar, wionący
z listów. To, co uległo zmodernizowaniu formalnemu —
niech się tak ostanie. Boć -— a podkreślam to z całym
naciskiem — nie pisałem dzieła naukowego dla garści
fachowców (Boże, bądź mi miłościw, gdy stanę przed

trybunałem „wiatrologji!"), lecz książkę dla miłośników

— XXXII —

kultury, książkę, która nie chce być rewelacją, lecz tylko

ma na celu odsłonić widok na jeden z charakterystycznych

rysów obyczajowości minionych wieków.

Listy poprzedzam zwięzłymi informacjami. Zawierają

one tylko najkonieczniejsze dane. Nie mają one na celu

— wyjaśniać. Nie chcą być — interpretacjami. Można
było listy traktować jako tło do snucia opowieści, do wy­

kazywania esprit fort — własnego. Tę metodę obecnie
uprawia się z wielkiem powodzeniem. Nie stosowałem
tej metody.,

Niech listy same przemówią swą wartością wewnętrzną!

Ja Ci je tylko w ręce wkładam, czytelniku. Przeczytaj

je, a w ciszy pokoju usłyszysz: oto w tych listach puka

serce stuleci...

I. PIERWSZY W POLSCE LIST MIŁOSNY.

List ten został wydany przez prof. W. Bruchnalskiego

wraz z trzema innymi w rozprawie „Listy mił. średniowiecza

polskiego" (Przewodnik nauk. i liter. 1907. Z. II). Co do

powstania tego listu pisze wydawca: W książnicy Ja­

giellońskiej zachował się. kodeks, ręką niejakiego Marcina

z Międzyrzecza,

Wielkopolanina, w roku 1428—9 pisany,

a z trzech części złożony: „Rhetorića", „Algorismus"

i „Computus Cirometralis". Wszystko w nim łacińskie, z wy­

jątkiem „Retoryki", która zawiera kilka mniejszej lub

większej rozciągłości ustępów w języku polskim, a między

nimi pierwszy wogóle list polski, list miłosny, napisany —

jak naturalna — w r. 1428—9, p. t. „Seąuitur ad dilectam".

List ten ogłosił poprzednio L. Malinowski w „Pracach

filologicznych" T. I str. 480 („Zabytki języka polskiego

w rkps. Nr. 2503 Biblioteki Uniw. Jagiell. w Krakowie").

1. Służbę mą naprzód ustawiczną, doskonałą, przez prze­

stania.

Panno ma namilejsza! Gdy chciałem na służbę od ciebie

jachać precz, przyjąłem do domu twego, ciebie żegnając.

Dziwne rzeczy, w miłości będąc, poczęły się między nama,-
toć jest, aby mnie nie zapomniała, barzo ciem twej miłości
począł prosić, a twa miłość na mą prośbę ślubiła to uczynić.
A tako z tobą się rozstając, serce me jęło barzo płakać,
a ja takoż ślubuję twej miłości nie zapominać, ale wszędzie
cześć i lubość czynić. Wiedz, moja namilejsza panno,
iże, aczkoliciein ja od ciebie daleko, a wszakoż nie była

ani będzie nad cię ina miła, jedno ty sama, panno milejsza
ma! Niedawno mię rzecz była potkała, abych barzo krasną
pannę miłował, ale, gdym na cię wspomionął, tegom uczynić
nie chciał. A o ty wszyćki rzeczy — proszę twej miłości,
aby były tajemny miedzy mną ą miedzy tobą, a proszę
twej miłości, abyś sie mej matuchnie pokłoniła.

Dano w Szamotulech, we śrzodę.

Listy isiłosne. 1

— 2 —

I I . DO „KACHNICZKI MIŁEJ WDÓWKI NAJWY-

BORNIEJSZEJ".

W zbiorach Bibljoteki Berlińskiej odkrył prof. Al. Bruck­

ner obszerny kodeks (niegdyś toruński, obecnie berliński),

a w nim szereg ważnych dokumentów do epistulograf ji miło­

snej polskiej XV-gó wieku. Rękopis berliński pochodzi

% roku 1437. Jest to właściwie odpis dzieła „Gwaltera

capellana liber de arte amandi". Był to — jak powiada

Bruckner — „najdawniejszy i najpoczytniejszy Bricf-

stdler

miłosny średniowieczny, i u nas rozpowszechniony...

Z „Gwaltera" uc^ył się żak ofert i komplementów..."

(Bruckner: „Sredniowieczka poezja łacińska w Polsce

Cz. I I " , Rozprawy Wydz. filolog. Akad. Urn. T. X X I I str.

56—59 i „Pamiętnik liter." R. VI str. 61).

2.

Kachniczko ma namilejsza, wiedz że, iżci wielką boleść

mam, myślęcy zawźdy o tobie. Przeto ciebie proszę, nieraczy

mię zapomnieci, le (t. j. tylko) mię raczy sobie przypisaci

w odniu (we dnie?) serdca twego, ma namilejsza. A Ka­
chniczko, Kachniczko, tocieś mię udręczyła, iżeś mi ty

zgasiła płomień twej miłości.

I I I . LIST ŻAKA KRAKOWSKIEGO DO PANNY HE­
LENY.

W tym samym kodeksie berlińskim, odkrytym przez prof •

Brucknera, w którym jest Ust do Kachniczki, znajduje

się list wierszowany żaka krakowskiego do „panny Eleny".

Podaję go tak, jak go wydał Bruchnalski (1. a), t. j.

„w przekładzie polskim — o ile do wyrozumienia była treść

jego — wiernym, nadto w części z zachowaniem zwrotkowej

budowy i rymów morfologicznych orginału".

List ten zalicza Bruchnalski do typu listów żartobliwych

(„epistoła iocosa") i podaje następujący jego rozbiór:

— 3 —

1) Na czele, według zwyczaju listowania, idzie t. zw.

„salutatio".

2) Po salutacji następuje „pochwała piękności" („lau-

datio pulchritudinis") i „zjednywanie przychylności" („cap-

tatio benevolentiae").

3) Kochanek, posyłając swoje „Ave" „pannie Elenie"

dla jej „tańca, który jest dlań pociechą — dla jej okazałości

i kształtów — dla lica, które kwitnie różą i klją", przeciw­

stawia jej przymiotom ciała i ducha w sposób komiczny

swój stan i stosunki.

4) Rzecz całą kończy „petitio" czyli „rogatio" t. j.

„prośba", aby adresatka okazała się powolną piszącemu i

„conclusio" t. j. „zakończenie".

3.

Pozdrowienie Ci, Wspaniała,
Piękna, Sławna, Okazała,

O. chlubo ty moja!

Radość w sercu mem się budzi,

Gdy z przed oczu znika ludzi

Lilji postać Twoja!

Ciebie kochałem, chwaliłem
Na Cię patrzałem —- i czciłem,

W Krakowie mieszkając,

Tym, co o Tobie mówili,

I tym, co Ciebie chwalili,

Podziękę składając.

Omnes tui inimici,

Bodaj wrychle kijem zbici

I kapustą pluskani!

Credo huc non increpares
Anaten conservares

;"' I z twą matką, Cna Pani...

3*

- 4 • —

. . . Ojciec mój rzetelny, ale bardzo skąpy,

jako Polak dobry ma różne afekty!
Lubi on denary, wsie lubi kupować,
aby móc następnie dziewczęta odwiedzać!
Ja zaś spać nie mogę, bo nie chce dać grosza,

trzech nie da halerzy na wydatki moje!...

Na przechadzkę wiejską idąc, pisałem w dzień ponie­

działkowy, piątego dnia maja, 'w święto Dobiesława.

Słowa te skreślił ten, co Cię kocha, pokaż się więc wspa­

niałomyślną, dziewicą krakowską, Ty, Heleną zwana.

Panieneczko sławna, czyś ty mnie przychylna, nie mając

dowodów, ślę Ci pozdrowienie, aby wiedzieć o tern.

Że jesteś przecudną, niema wątpliwości,
Żeś łaskawą na mnie, w tern niema pewności,

Moja Panno Elena!

IV. LIST NA KOŃCU ODPISU STATUTU WIŚLICKIE­

GO Z R. 1444.

W trzecim tomie „Piśmiennictwa polskiego" (Dod. str. 98)

zamieścił Maciejowski Ust niniejszy jako „ModUtwę do

Najśw. Panny". Było to nieporozumienie. List ten niema

nic wspólnego z reUgją — jest to typowy Ust miłosny.

O genezie tego Ustu pisze Maciejowski: „W pozostałej

po ś. p. Janie Wincentym Bandtkie bibUotece— jest

rękopis ćwiartkowy, statut wiśUcki zawierający; na którym

dawny jego właściciel napisał: „Opus hocce complcctitur

leges, conditas a Casimiro M. vel I I I . VisUciae..."

Po odpisie statutu następują terminy prawnicze z prze­

kładem polskim — a na końcu Ust następujący:

4

;

Serdeczne pokłonienie od mego . . . szczerze łaskawe po­

witanie. Panno miła, tobie się kłaniam i na twe zdrowie

tym listem pytam, aż wypowiedam (t. j. aż uproszę). Wiem,
iż wiele miłych (sobie) masz, a po grzechu (t. j. niestety)

nami a nic nie dbasz (t. j. o nas wcale nie dbasz). A lepiej
trię ci u ciebie mają, co z ciebie kłaniają (t. j. co ciebie okła­
mują). Jakom to słyszał od iiiektórego. Boże zaraź (t. j.
skarż) sługę takiego, co o miłej myśli i mówi niewiernego co.

Imię moje tym darem tobie daję wiedzieć—*)

V. LIST UCZONEJ PANNY.

Wszystkie najstarsze listy, które posiadamy, to listy

męskie. Jedyny' wyjątek stanowi list, odnaleziony przez

Jana Łosia („Przegląd językowych zabytków staropolskich

do r. 1543". Krak. Akad. Umiej. 1915). Znalazł go prof.

Łoś w rękopisie ks. £3iodyńskiego, opisanym w „Codex

epistolaris".

Kodeks — powiada Łoś -— pisany dwiema rękami: starsza,

odznaczająca się pięknem pismem, daje rzeczyzlat 1437—47,

młodsza pisała między r. 1447 a 1462. Właśnie na jednej

karcie po tekście pierwszego pisarza, kończącym się słowami

„datum Cracovie die septima mensis Novembris. In domo

nostrae habitationis. Anno Domini M. quadringentesimo

quadragesimo septimo", zaczyna się ręką drugiego pisarza

„Poklonyenye moy nadewszchyky namyleyschy thobye

dawam". Panna pisze do miłego, że go miewa ustawicznie

w swem sercu, że co godzina go wspomina; skarży się, że

*) W oryginalnej pisowni zabytek ten brzmi:

„Serdeczne poklonyenye od mego . . . szercze łaskawe

powithanye. Panno myła thobye sza klanam ynathwe

sdrowe thim listhem pytham aszwe powedam. Wem, eze

wele milieh ymasch apogrzechu namyanicz nyedbasz ale-

pyey sza czy vczebye maya czo sczebye klamaya, yakom

tho szliszal odnekthorego twego. Boże zarasz sługa tha-

kygo czo omiley misly ymowy nyewernego czo. Gyma moye

thim darem thobye dawam wedzecz..."

— 6 —

miłość rzadko albo nigdy w weselu bywa, ale zawsze w tę-

skności. Następnie rozpływa się w pochwałach dla ukocha­

nego : przeszedł on nauką Arystotelesa i Solona, cudnością Pa­

rysa, mocnością Samsona, mądrością Salomona, wymowno-

ścią Tuliusza i Marona, chytrą miłością Owidjusza, przemo-

żnością i przeważnością Hektora. Nazywa go kwiatkiem

najrozkoszniejszym. Niestety róg karty ktoś mocno uszko­

dził, że trudno brak wyrazów dopełnić, a przytem Ust nie ma

końca. W każdym razie Ust ze względu na uczoność i śmia­

łość w wypowiadaniu uczuć należy do ciekawszych za­

bytków XV. wieku.

5. ' .

Pokłonienie mój nadewszystkich najmilejszy tobie da wam,

iż cię w swem sercu ustawicznie miewam. Dla tego to mój
najmilejszy oświadczam, iż cię w wszelką godzinę miły
wspominam. Ale rzecz między nami jest w sobie bardzo
dziwna; prze toż mój najmilejszy racz wiedzieć, iż miłość to
w sobie ma, iże rzadko albo nigdy w weselu bywa, tylko
zawsze i w smutkach, w tęskności i też w niewymownej

serca boleści trwa i przemieszkuje.

Mój najmilejszy nadewszystkich innych w naukach naj-

uczeńszy, z przyrodzenia cudniejszy, mocniejszy, mędrszy
i też wymownie najwyborniejszy. Bo ty swą nauką Ary­

stotelesa z filozofów i też z mędrców wybranego przewyż­
szasz Solona i Parysa cudnością, Samsona mocnością,
Salomona mądrością, TuUusza i też Marona wymownością,
Owidjusza chytrą miłością, Hektora przemożnością i prze­

ważnością, a wszystkim innym jesteś z przyrodzenia równy
i podobny.

Już dzisiaj, teraz mój najmilejszy śmutniejszam od

innych... Racz uwesehć w tęskności będącą, pocieszyć
nareszcie po sobie... Owo iż przez twe długie i bardzo
dalekie odemnie miły.. żałość wielką i boleść mam w swojem

sercu teraz. A to przez moją po tobie wielką tęsknotę

i niewymowne myślenie. Bo ciem służyła... ślicznie i wspa­
niale liczka urodzenie.

Ach mój kwiatku najrozkoszniejszy... na twoim liczku

białym kwiaty i rosa czerwona pośrodku... Racz mnie

dzisiaj wspomóc, gdyż w tej mocy, budzę się tobie...

Wszakoż mój najmilejszy w czemkolwiek bym twą myśl

wiedziała, wszystko spełnić mile chciała... Boć nie była

ta rzadka godzina, gdy... w mem sercu nie była. Bo jakom
cię mój najmilejszy poznała wszystkom... miała... bym
wiernym przyjacielem była. Przetoż... ustawicznie trwać

i nad niego innego miłego nie mieć. Boć t o . . . miłych
miewa ten częstokroć grozą i wielkie na duszy i na ciele. •.
ten kto

List baczysz, jeśli mu da, powie kto jest ja.. .*)

VI. LIST ŻAKA DO „NAMYLEYSSEY".

W rękopisie Biblioteki Ossolińskich (nr. 1159), będącym

istnem „silva rerum", bo zawierającym panegiryki, sen­

tencje, notatki, przepisy zdrowia, mowy, listy i t. d., znalazł

prof. W. Bruchnalski („Przew. nauk. i liter." 1907 Z. II)

rymowany list miłosny, który' — jak wydawca przypuszcza

— „zawdzięcza swe powstanie jakiemuś miłością rozko­

łysanemu sercu studenta Almae Matris".

Rękopis Chowirałki pochodzi z r. 1554, jak świadczy data

na jednym z listów: „ X I I Idus Octobris A. D. 1554".

Jednakowoż prof. Bruchnalski list miłosny, który poda-

*) W oryginalnej pisowni początek listu brzmi:

Poklonyenye moy nadewszchyky namyleyschy thobye

dawam, ysch czya w szwem szerczv vstawycznye myewam.

Dla thego tho moy namyleyschy wszayawczam, ysch czya

wwszelka godzyna myły wspomynam. Ale recz myedzy

namy gyesth nemala, przetho ysze myloscz gyesth wszobye

wyelmy dzywna

— 8 —-

jemy, uważa za twór nie XVI, lecz XV wieku, argumentując:

,, •. - jego ortograf ja i grafika, z którą odpisywacż widocznie

nie umiał dać sobie rady, z powodu której przekreślał dość

często i przekręcał słowa poszczególne a nawet psuł piękną

formę, bezwarunkowo każe mu (listowi) stanąć w rzędzie

zabytków co najmniej z drugiej połowy XV wieku". Na­

tomiast prof. Brückner („Pam. liter." R. VI. Z. 1, str. 62)

uważa ten zabytek za twór późniejszy, bo XVI wieku,

zwracając uwagę na „słowa późne jak n. p. argować, apteki

i i.".

Jakkolwiek się rzecz ma z datą powstania tego listu,

zgodzić się bezwzględnie należy z oceną, prof. Bruchnal-

skiego, uważającego ten list za „niezwykły pomnik, impo­

nujący nie tyle rozmiarami, ile — i co ważniejsze — głę­

bokością, szczerością i subtelnością uczucia".

6.

W jedności, stałości serca mego

żadnemu nie objawiam tego,
jedno tobie namilejsza.

Moje pocieszenie
a przytym pozdrowienie -
i pokłonienie,

bo tego jest w obyczajach wiele,
i po wtóry kroć pozdrowienie
i pokłonienie,
na obiedwie kolanie,
aż do samej ziemie.

Przytym, namilsza, nawiedzam zdrowie twoje,
a tobie też opowiedam swoje.

Toć na mie wie Pan Bóg z wysokości,
iż ja ciebie miłuje serdecznej miłości;
tak iż też o tobie nie mogę przestać myślić we dnie i w nocy,

dobrze ze mnie zdrowie nie wyleci.

Toć bych ja siebie nic nie żałował,

bych się jedno z tobą. m(oja) n(amilsza), nagadał
i do woli namiełował.
Bowiem, moja namilsza, wiecie (?), iż to jest obyczaj tego
nawiedzić jeden drugiego.

O Boże Wszechmogący, który panujesz stworzeniu swemu,

oddal dziś smutek, który panuje sercu memu,

boć musze na każdą godzinę wzdychać

a ciebie, miłą, zawsze wspominać.

By sie wszyscy doktorowie argowali,
jeszcze by mojego smutku nie wypisali,
bo tak me serce jest wielmi zranione;
by byli wszyćki maści zebrane,

apteki przyrównane,
nie mogły by nic pomocy,
kromia bożej mocy.

Jedno ty, mój przyjacielu namilszy,

ty jest też ze wszech nawdzięczniejszy,
ty pocieszysz, ty ochłodzisz,

ty uzdrowić raczysz!

Aby sie też wsyczcy ptacy zlecieli,
tedy by sie takowej miłości dziwowali!

A jeszcze, moja namiłejsza,

przez ten Ust niniejszy pytam,
powieda mi co wesołego
dla pocieszenia serca mego,

iż bych nie miał tużenia wielkiego,
bo będzie li tego wiele,

musze przyjąć smutek za wesele.
Wszak dobrze znasz moje miłości,
miejże, m(oja) n(amilsza), w miłowaniu stałość,

— 10 —

bowiem mię dziw temu,
smucę się, a nie wiem czemu,
żyw — nie wiem, co mi sie dzieje,
iż sie czasem moje smutne serce śmieje,

myślenia tegoż mam dosyć,
a rozdzielenia nie trzeba prosić.
A nie miej, moja namilejsza, w tych słowach rozpaczy,
a temu za pewne wierzyć raczy.

a proszę, n(amilejsza) m(oja), pokornie,

racz to wszytko przyjąć wdzięcznie ode mnie. •

A zatym cie poruczę Onemu,
co służy wszytek świat Jemu,
i po wtóry kroć poruczam ja Panu Bogu,
który wstał trzeciego dnia z grobu.

Imienia, miła, swego

nie wypisuje dla podejrzenia ludzkiego,
bo dziś, co młodzi ludzie baczą,
na to i wrony kraczą.

I ty, mój miły, co ten Ust b^ziesz czcił,

aby odemnie mą miłą obłapił i pozdrowił,
a gdyby mie wiernie i stale miłowała,
daj to, Boże, aby w tym długo trwała!

A jeźlim ja tobie mił,
chce, aby ten Ust na cie zawżdy patrzył,
a póki sie nie zedrą słowa Ustu tego,
póki ty, ma namilsza, nie wynidziesz z serca mego!

Amen.*)

*) W pisowni oryginału brzmi początek tego Ustu:

W yednoscy y staloscy serca mego żadne nye obyawyam

tego yedno tobye namyleyssa moye pocyessenye a przytym

— 11 -

VII. LIST KOCHANKA PRZY POSŁANIU JABŁEK.

W rękopisach biblioteki Akademji Krakowskiej z wieku

XVI znajduje się krótki rymowany list, zamieszczony

w druku w noworoczniku p. t. „Niezapominajki" z r. 1844.

Nagłówek brzmi:

Listek

kochanka do swej miłej

przy przesłaniu jej jabłek.

7.

Jabłkiem Ewa zgrzeszyła, jabłkiem tidą dzieci,
Jabłkiem się i zalotnik swej miłej zaleci.
Przez te jabłka, cna Panno! uznawaj chęć moje,

A bądź pewna, że o Twą przyjaźń szczerze stoję.

Tylko nie gardź, ani też osoby poniżaj,

A mą wierną życzliwość przeciwko sobie znaj.*)

VIII. ZYGMUNT AUGUST I BARBARA RADZI­

WIŁŁÓWNA.

Barbara... Mamże powtórzyć jej dzieje ? Wszak nie ma

w Polsce nikogo, ktoby nie znał historji miłości młodej

wdowy po Gastoldzie i krok-wieża Zygmunta Augusta.

pozdrowyenye y poklonyenye bo tego yest w obyczayach

wyelye y po wtóry krocz pozdrowyenye y poklonyenye na

obyedwye kolanye az dossamey zyemye. Przy tym namylsa

nawyedząm zdrowye twoye a tobye tez opowyedąm swoye

tocz na mye wye pan bog zwyssokossczy yz ya eyebye myluye

serdeczney mylosczy — i t. d.

*) W oryginalnej pisowni Ust brzmi:

Jabkiem Jewa zgrzessla, jabkiem tulą dzieci,

Jabkiem syę y zalotnik swey miłey zaleci.

Przez ty jabka, cna Panno! uznawaj chęć moie,

A bądź pewna że o twa przyiaźń szczyrze stoie.

Tylko nie gardź, ani tess osoby ponizay,

A mą wierną życzUwość przeciwko sobie znay.

Smutne to dzieje i smutne są słowa, które wkłada drama­

turg*) w usta samej Barbary, przeczuwającej, jak zadrosne

jest fatum i jak rychło zwarzyć umie najwonniejszy kwiat:

Jeszczem w domu rodziców wiek pędziła młody,

A żywszych uczuć siłą duszę niedotkniętą

Czcze igraszki niewinną wabiły ponętą;

Raz, gdy mnie o los życia pierwsza zdjęła trwoga,

W długich modłach błagałam ojców moich Boga,

Znagła sen mię ogarnął. Z trosk śmiertelnych łona

Zdało mi się, że jestem w przyszłość uniesiona.

Widziałam, gdy dzień jasny noc zastąpił ciemną,

Jak jeden z pierwszych panów połączył się ze mną.

Tuż przy ślubnym ołtarzu stał kamień grobowy...

Listy Zygmunta i Barbary zamieszczone są w pismach

Michała Balińskiego („Pamiętniki o królowej Barbarze",

Warszawa 1843) i w publikacji Aleksandra Przezdzieckiego

„Jagiellonki polskie w XVI wieku" (Kraków 1868).

8. List Zygmunta.**)

Dan nam jest list od waszej mości z któregośmy wszystko

dostatecznie wyrozumieli. W prawdzie było to u nas w po-
dziwieniu, iż wasza mość dawała większą wiarę czyim po­

wieściom, a niźli naszym słowom, żeśmy to waszej mości
oznajmić mieli, gdyby co takiego było nam przeciwnego,
tak jakomy już i pierwej około tego waszej mości pisali.
A iż się wasza mość w tern obawia prosząc nas abyśmy

waszej mości za złe niemieli, tedy to radzi uczynimy: ale

*) Wężyk: Trajedya Barbary Radziwiłłównej. Akt I, scena 1.
**) Podczas gdy Zygmunt August na sejmie w Piotrkowie

starał się uśmierzyć burzę, wywołaną w społeczeństwie za­

ślubieniem Barbary, żyła Barbara w wiecznym strachu.

Lękała się wyniku obrad sejmowych, zatrwożona była plotkami

o słabości mężowskiego serca. Uspokojeniem tych obaw jest

list niniejszy (umieszczony po raz pierwszy w „Dzienniku

Warszawskim". (1827. T. VII. k. 78.)

— 13 —

pod tym sposobem, aby już wasza mość nigdy takowym

rzeczom miejsca u siebie niedawała, jedno tym które my

sami waszej mości powiadamy. Co się dotyczę tego, abyśmy

waszej mości z miłości swej zwykłej nieopuszczali, tedy
w tem wasza mość wątpić nie potrzeba. Abowiem mamy

to na dobrej baczności, cośmy już raz panu Bogu obiecali,
i waszej mości małżonce naszej miłej. A tak żądamy wasza

mość za to, aby już w tem takowy umysł i mniemanie o nas

od siebie oddaliła. Gdyżeś wasza mość po nas uznała, i w in­

nych rzeczach być nas uprzejmie stałego, etc. A z tem

waszą mość panu Bogu poruczamy, którego ustawicznie

0 to prosimy, abychmy waszą mość w dobrem zdrowiu
oglądali.

Dan w Piotrkowie die 24. novembris. 1548. V. m. m.

Sigismundus Augustus

Rex Mp.

Z wierzchu zapis: „Jej królewska mość królowej Bar­

barze małżonce naszej miłej, etc." Pieczątka mała sygnetu

królewskiego.

Listy Barbary.

Najjaśniejszy miłościwy królu, panie a panie mój

miłościwy. *)

Waszej królewskiej mości swemu miłościwemu panu

pokornie dziękuję, iżeś mię najmniejszej służebnicy swej

wasza królewska mość mój miłościwy pan raczył dać znać
przez Ust swój o zdrowiu waszej królewskiej mości natenczas

iortunnem, co ja sługa waszej królewskiej mości rada słyszę

*) Balicki (str. 72): „August za przybyciem do Piotrkowa

pisał do żony zapewniając ją o swej miłości, z przyłączeniem

na pamiątką pierścionka. Nawzajem Barbara wdzięczna

za ten list i podarunek, posyłając od siebie także pierścionek

1 zegarek mężowi tak pisze:" (nastęj/uje list).

— 14 —

i to sobie ważę nad wszystkie pociechy na świecie, i nad
własne swe zdrowie onego waszej królewskiej mości od pana

Boga fortunnego żądam. Niemniejszą radość z tego mam
i za to panu Bogu naprzód dziękuję a wasza królewska mość
wiecznemi czasy zasługować będę tę miłościwą łaskę, którąm

poznała z listu waszej królewskiej mości, którym mnie
to wasza królewska mość oznajmić raczył, iż mnie wieczną
niewolnicę swą wasza królewska mość raczysz tam będąc

mieć i chować w miłościwej pamięci i łasce swej pańskiej,
to ktemu mnie opowiadając, iż żaden z poddanych waszej
królewskiej mości, którzy o tem już wiedzą, iż mnie wasza
królewska mość raczył wziąść sobie za wieczną sługę, mnie
przed waszą królewską mością źle nie.wspominają. Tego
ja najjaśniejszy miłościwy królu nie przypisuję żadnej
godności swej, tylko samej łasce a miłosierdziu waszej

królewskiej mości swemu miłościwemu panu, bo temu
rozumiem i, to pisać mogę; jeśli wasza królewska mość
pan mój ze mną, kto przeciw innie? A przeto o to pana

Boga ustawicznie proszę i prosić nie przestanę, abych ja

łaskę waszej królewskiej mości mogła i umiała wiecznie

zasługować, wedle woli i myśli waszej królewskiej mości
swego miłościwego pana, ku sobie i ku wszemu narodowi
swemu sługom a wiernym poddanym waszej królewskiej
mości pana a dobrodzieja swego miłościwego. Bo gdy ja
będę umiała zasługować z osoby mojej łaskę waszej kró­
lewskiej mości rozumiem, iż wszystko szczęście, sława,

dobre mienie snadnie mnie samo przypadać będzie, której
miłościwej łasce i obronie służby swe wiecznie zalecam
i poruczam, pokornie prosząc, abych z niej niebyła opusz­

czoną: Przytem waszej królewskiej mości swemu miło­
ściwemu panu pokornie dziękuję za ten pierścionek, któryś

wasza królewska mość mnie służebnicy swej posłać raczył,

znak miłościwej łaski swej, posyłam ja też waszej królew-

sklej mości pierścionek od wiecznej niewolnicy swej, nie­
godny pierścionek noszenia ręki królewskiej, racz wasza
królewska mość miłościwie przyjąć, tylko sam przezeń
Ofiarowania przed nogi waszej królewskiej mości

wiecznej służby mojej, on zegarek odemnie, bogdajby

mnie rychło oznajmił fortuną a wesołą, godzinę przyjechania
waszej królewskiej mości sam do nas, którego w dobrem
zdrowiu, nieodmiennej łasce przeciw sobie, abych rychło
oglądała, daj mi to panie Boże. Podczaszego, wiernego sługę

waszej królewskiej mości proszę racz wasza królewska
mość i chować i mieć w miłościwej łasce swej królewskiej
z panem Dowojną.

Waszej Królewskiej Mości

wieczna sługa

Barbara Radziwiłłówna.

10.

Najjaśniejszy mości królu panie mój miłościwy, jadąc

do waszej królewskiej mości pan Zebrzydowski,*) wstąpił

uprzejmie sam do Dubinek, pytając się po mnie jeślibych co
przezeń ku waszej królewskiej mości swemu miłościwemu

panu pisać miała. Ja iżem to od niego słyszała, radam to

uczyniła, że ku waszej królewskiej mości przez Pana Ze­
brzydowskiego, jako przez posła pewnego, to swe pisanie

posyłam, którym wasza królewska mość swemu miłości­

wemu panu od pana Boga żądam długo fortunnego zdrowia
ku pociesze mojej wiecznej a najmniejszej słudze waszej
królewskiej mości. I przytem w tymże Uście posyłam waszej
królewskiej mości swemu panu pierścionek, który pokornie
proszę aby wasza królewska mość mój miłościwy pan raczył

*) Florian Zebrzydowski, sekretarz wówczas królewski,

a później znany z dziel wojennych i spraw publicznych —

jechał za królem z Wilna do Piotrkowa (Balicki str. 66).

— 16 —

odemnie sługi swej wdzięcznie a miłościwie przyjąć, a nosząc
go przy sobie raczył w miłościwej pamięci i w łasce mnie
i służby moje zachować, jako pan a dobrodziej miłościwy.
Aczem ja tego waszej królewskiej mości niezasłużyła i nie­

znani się być tej godności abych komu przyczyną swą

u waszej królewskiej mości miała co pomagać, gdyżem i sama
jeszcze mało sobie służbami swemi zasłużyła łaski waszej

królewskiej mości; ale iżeś wasza królewska mość z łaski
swej pańskiej raczył mnie sobie za najmniejszą służebnicę
obrać, pokornie proszę aby wasza królewska mość raczył
być miłościwem panem cnotliwemu słudze waszej królew­
skiej mości Panu Zebrzydowskiemu, co ja waszej królewskiej

mości zasługować będę modłami swymi ku panu Bogu, za
fortunne zdrowie waszej królewskiej mości swego miło­

ściwego pana, które abych rychło oglądała daj to panie Boże.

Waszej królewskiej mości

najmniejsza sługa a wieczna niewolnica

Barbara Radziwiłłówna.

Zapis na liście

Jego Królewska Mość memu

Miłościwemu panu w ręce.

< >

11.

Najjaśniejszy miłościwy królu, panie a panie mój miło­

ściwy.

Ja sługa Waszej Królewskiej Mości najmniejsza, nigdym

nie wątpiła w łasce Waszej Król. Mości swego miłościwego
pana, któram nad wszystkę godność i zasługi swe, od W. K.
M. zawsze aż i po dziś czas znała, i dziś tedy nic w niej nie
wątpiąc, ani żadne wątpienie mnie o łasce W. K. M. mego

miłościwego pana ktemu nie przywiodło, tylko mię to nie
pomału dolega, iż ja będąc tak bliżu boku W. K. M. nic nie
słyszę na zdrowie W. K. M. swego miłościwego pana, strzegąc

— 17 —

IX. LISTY JANA ZAMOJSKIEGO DO ŻONY.

Listy „wojenne", listy „polowe".

Kanclerz i Hetman Wielki Koronny znajduje się

w Świrze, miasteczku w powiecie Swięciańskim, miejscu

zbiórki wojsk, ściągniętych przez Stefana Batorego na

wyprawę moskiewską. Niemal z każdego miejsca postoju

pisze do swego „najmilszego serca". Pani Krystyna jest

w . . . stanie błogosławionym, w Knisinie oczekuje przyjścia

na świat hetmanica.

Listy miłosne.

2

się tego, aby W. K. M., czego panie Boże racz uchować,
na ten czas jako na zdrowiu swem z tej pracy, a drogi dale­

kiej i niepogodnej, nie używał przeciwnego szczęścia. A iż

też sama, na ono tak długo nie patrzę acz mi jest nie pomału
tęskno, wszakże nie moja, a W. K. M. wola niech się we

wszem ze mną. dzieje. Tegom się wzdzierżeć nie mogła
ani chciała, abych zdrowia W. K. M. nie nawiedziła; przez
pewnego posła, którego na tenczas ku W. K. M. posyłam,
sługę W. K. M. a brata swego p. podczasego, aby on zdrowie
W. K. M. nawiedził, i ono okiem swem oglądał z zaleceniem

służby mojej w łaskę W. K. M. a potem tegoż dnia, aby

mnie odkaź uczynił o zdrowiu W. K. M. mego miłościwego
pana, za to proszę. A onego odemnie tam ku W. K. M. po­
słanie i jego tamże przyjechanie niechaj jemu żadnej nie­
łaski, ani odsługi W. K. M. nie niesie, pokornie proszę.

Bo acz innym dufam, że mi dostatecznie dają znać o zdrowiu

W. K. M. mego miłościwego pana, ale panu podczaszemu
tak wierzę gdzie mi da sprawę o zdrowiu W. K. M. jako
bych i sama na nie patrzyła. Zatem się łasce W. K. M.
swemu miłościwemu panu zalecam.

B. R.

—

18 —

Więc małżonek przeżywa w polu, w obozie, na postojach,

chwile troski i niepokoju. Stąd ta częsta korespondencja

i to ciągłe dopytywanie się o zdrowie...

Listy Hetmana są zamieszczone w „Archiwum Jana Za­

mojskiego" Tom I,

Podałem je z zachowaniem pisowni oryginału. Pominąłem

te ustępy, które dotyczą spraw domowych, szeregu zleceń,

jakie Zamojski daje swej żonie odnośnie stosunku do

rodziny, domowników itd.

12.

Świr, 13. VII. 1579.

Adres: Mei namilsei marlzoncze, Jei M. paniei Cristinie

Radziwilownie Zamoiskiei, Canczlerzini Coronnei.

Moie ńamilse sercze.
Dobrego sdrowia i wselakigo porodzenia WM. od P.

Boga zieze etc.

Niema WM. przecz mi tak wielie dzienko vacz za pissanie;

czuie sie w povinnosczi svei przecziwko WM., a tern wieczi,

isz po WM., iako cnotliwi malzoncze to tesz widzę, ze WM.

przestrzegasz tego, cosz mi WM. malzonkovi svemu po­

winna. Panie, racz ze nam dacz zpolne pocziechi i to, abisz-

my sie spolnego sdrowia długo cziessili.

O swem sdrowiu to WM. osnaimuie, isz iest laski Bozei

dobre. Trochę mie zasz noga poczęła bila bolecz tasz czo
pirvei i iescze na nie nachramuie. Ale z laski Bozei nie bilo
nicz i niemasz skodliwego.

Prosse, racz WM. mi tesz o svem sdrowiu osnaimicz,

a przitem, iako nasz P. Bóg ciessicz raczi w tern, czego
nadzieie z miłosierdzia svego ukazacz nam raczil.

WM. wiełcze dzienkuie za krupki i za ceresnie. W glo-

dnem craiu sam bendacz, nie mam na ten czas WM. czem

oddacz...

WM. uprzeimi małżonek J. Zamoiski sst.

— 19 —

13.

Postawy, 22. VII. 1579.

Adres: Jey M. Paniei Cristinie Padziwilownie Zamoiskiej

Canczlierzini Coronnej malzoncze moiej namilszej.

Moie namilse sercze.

Me vidzialem sie iesczez p.Mlodzieowskem, ale mi poslał

od WM. visnie i pomoranczi dzieviecz. WM. za nie dzien-
kuie. Podzielie sie tern owoczem z Królem JM. Listu WM.
iescze mi tesz nie oddal. Dlatego vam nie odpiszuie, ale

odpisse niemieskanie . . . Osnaimuie WM., zem iusz pravie
sbil bola nogi svei i dobrzem na nie sdrow. S tim WM.

P. Bogu i s. iego opiecze poruczam. Z Postaw 22. July 1579.

WM. uprzeimy małżonek J. Zamoiski sst.

14.

Połock, 18. VIII. 1579.

Moia namilsa pani małżonko.

Jescze nas sam trzima Poloczk. P. Bog raczil przepusczicz

descz kilka dni, ktori nam vielka przekaże czini, ienak iest
nadzieia dobra w P. Bogu, ze sie czo dobrego spravi...

Jam dobrze z laski Bozei sdrow. Dai P. Boże, abim tesz

o dobrem sdroviu WM. i spolnich poeziechaeh slizal, którego
s. opiecze i obronie WM, moie namilsa małżonkę poruczam.
Dan z obozu nad Poloczkem, 18. Augusti 1579.

WM. uprzeimi małżonek J. Zamoiski sst.

15.

Dzisna, 18. IX. 1579.

Moie namilse sercze.
Osnaimuie VM., zeszmi iusz dislem obroczili do domu.

Zaczem dalibóg richlo VM. oglądam. Chvala P. Bogu, ze

VM. do Knissina w dobrem sdroviu prziiechala. Prosse

sanui VM. pilnie sdrovia, a nie „frasui sie VM., gdisz iusz

2*

sie dalibóg pretko siedziemi. Bende sie starał, abim mogl
iescze nie doiesdzaiacz do Vilna uprosicz sie, abim mogl

do Knissina prosto biezecz. Czo sie doticze Jei M. paniei

Sanoczki dla zabavi, igdi VM, ma tam take tovarzistvo,

mało-bi trzeba. Lecz iednak dla rad około sdrovia VM.,

tedi trzeba VM. miecz prziacziolke, ktorabi iusz, asz dokand
P. Bog do koncza pocziechi da, przi VM, ustavicznie bila...

Zesz mi VM. dostatecznie vipissala około tego, czo z VM.

P. Bog czinicz raczil i iako z miłosierdzia svego snaki po­

cziechi tei ukazał, VM. dzienkuie. P. Boże racz-ze na nam
z laski svei dobrotlivi do koncza blogoslawicz. S tim VM.
P. Bogu poruczam. Z Dzisni, 18. septembris 1579.

VM. uprzeimi małżonek J. Zamoiski sst.

16.

Dzisna, 20. IX. 1579.

Moie namilse sercze!

Kie mam VM. nicz no vego na ten czasz pissacz, jeno

zem nie chczial besz listu ku VM. pusczicz JM. pana starosti

Tikoczkiego.*) Poiutrze stad dalibóg w drogę przedsię­
wzięta w Litwę pospiemi sie. Ja, abich mogl tern richlei
bicz u VM., staracz sie o to bende. Jedno poselstva, tak
czessarske iako mistrza niemieczkigo, są mi na przeskodzie,

ze te poselstva pirvei odpravicz sie mussa. Druga, spravi
tesz p. Olbrichtovi etc. trzeba mi konczicz. Jednak postaram
sie, ze iesli nie przed Viłnem, tedi o drugem albo trzecziem

dniu z Vilna odpraviwsi sie, ku VM. pobieze. Panie Boże

dai-ze mi w dobrem sdroviu i spolnich pocziechach VM.
oglądacz. Dan z Dzisni, w vigilia S. Matheussa Roku 1579.

VM. uprzeimi małżonek J. Zamoiski sst.

*) T. j. łykocinskiego, Łukasza Górnickiego.

— 21 —

X. LIST KASZTELANOWEJ STADNICKIEJ.

W „Pamiętniku Sandomierskim" (Tom II., Poszyt VIII.,

Warszawa, 1830) na str. 565 znalazłem nagłówek „Monodia

J. M. Stadnickiey z Obor, Kastel. Przemyskiey", zaś na

str. 568 „List Teyze pod Smoleńsk do Męża".

O osobie adresata, do którego był skierowany rymowany

list, bliższe dane podaje uwaga:

„Stanisław Stadnicki zmarł w obozie pod Smoleńskiem,

r. 1611. Miał żon dwie; Jadwigę Fredro i Leśniowolską".

List podaję w dosłownem brzmieniu i pisowni oryginału.

17.

Wdzięczno czasy wesołej wiosny nastawaią

Wody z gor pędem bieżą, śniegi mroźne taią

Lody umarzłe zeszły, 0 e z wirzchu grzeie

Rzeki szumią, każda z nich. równo z brzegi leie
Smieią śię wszjtkie polia, drzewa się okryły

W list zielony, przjnoszącz podróżnym cień miły.
Ptastwo krziczj po lesie ciepłe lato wita,
Wdzięczny Słowik do gniazda starego się pyta:

Ja Sama liata nie znam, ani wiosny czuię

Ani w ptaszim śpiewaniu Vciechy znaiduię,

Ale łzami napawam gmach moj nie nadany.

Czego mj Świadkiem pożny wieczór y świt rany
Nie zmyśli nikt weselia gdzie w sercu żal srogi
Tak ia śmiechów y zartow bez ciebie moj drogi
Z tobą wszjtkie pociechy moie y radości
Miły moj odiechały y zyię w żałości

Nazbyt srogi miał umysł y wzrok niełaskawj
Przeciw mdłej

t

płci niewieściej, czo nalazł boj krwawy

I strzelbę piorunową y stalone groty

Godzien był paść naipirwej, mistrzem swej roboty.

Godzien był okowany bjdź wiecznemi pęty

Który pirwszj krwią ludzką zgwałcił związek święty

— 22 —

Zgody nierozerwanej, wzgardziwszy pokoiem
A śmiał śię o to kusić przez gwałt ćięskim boiem
Czego gdy chciał mógł snadnie rozumem dokazać
A niewinną krwią rąk swoich okrutnych niemazać
Odtąd zaraz poczęto kopiem znaczić ziemię

I cięski pług nalazło srogie ludzkie plemię

A morzem / które przedtjin tilko ryby znały/

Chciwjch kupców okręty wielkie żeglowały
Stąd miasta wysokimi mury opasano

J niezgodne ramiona w obojczyk ubrano

Stąd ćię y Ja dziś nie mam me wierne kochanie.

Stąd moie łzy y smutek y ćięskie wzdychanie

0 żałosna przyiazni, niestateczne weselie
Moskiewskiewskiego: na którym poległo tak wielie

Oraz synów koronnych, dlia których zemsczenia

Krwie niewinnej, szkód znacznych, krzjwdj y więzienia
Prócz jedziesz y uciekasz iako ptak z rąk moich
A serca y spaniałych myśli niskąd swoich
Miłość uczuć niemoże, y łzy twej niebogi
Nad ktorąby snadz zażył litości zwierz srogi

Biadasz Mnie: Jaka była natenczas zabawa
Jaka pociecha moia; albo y postawa
Kiedyś kazał gotować w drogę dzielne konie
Albo patrzącz gdy nieszli pikłerze y bronie

J szyszaki złoczone do woza y zbroie

1 strzelbę rozmaitą y namioty twoie.
A Tyś ktemu przyspieszył: bo dzień naznaczony

Przjchodyił, gdyś Mię w czudze miał odiechać strony

Już śię była muzyka woienna ozwała
Już piechota, iuż świetna iezda wychadzała
Gdyś Mię / pamiętam / wdzięczną ręką przjtulaiącz

Z Płaczem rzekł: Bog Cię chowaj, ostatnie zegnaiacz.

Jam przemówić nie mogła przed żalem, myśl za Mię

— 23 —

Rzekła, Jedz zdrów moj drogi, a chciej pomnieć na Mię
Miedzj tyśiączem męzow byłeś pozornieiszy
Jako miedzj swoiej Hector najmężnieiszy
A ieśli się niemylię, dobrzemli wjdziała

Gdyś śię na Mię oglądał, zawszem Cię poznała

Niejnaczej tatarzjn szkodzi ućiekaiącz

Strzela swoim iakoś Ty wtenczas odiezdzaiącz

Nieubłaganym wzrokiem zranił serce moie
A iuż było zginęło z oczu woisko twoie

I widać nicz nad sarnę kurzawę nie było

Którą gęste kopyto końskie pobudziło

Gdj śię moj Smutek począł, gdj z wielkiej tesknicze

Napoły martwą z ziemie! wzięły służebnicze.
0 żaliu! o przeciwne Sczęśćie myśli moiej
Prędkoś wzięła czoś było dało z łaski swoiej
Ciebie wzdj nie wiem czemu ani płacz serdeczny
Ani moie wzdjchanie, y frasunek wieczny
Zawśćiągnąć Miły nie mógł, ażebyś chciał zostać
Żadna Proźba nie mogła Twoiej Miłej zprostać

Odbiegłeś y Oiczyzny y Mnie swej niebogi
Sławie gwolj, którą wy macie za skarb drogi

1 która, iak umierasz, mieyscze iedna w niebie

Wierzę, że żadna nowina nie będzie bez Ciebie.
Często mi się przeciwnie sczęście wydzierało.
Często na nieprzezpieezne harcze narażało

I zawszem śię lękała, lecz dziś tyło troie

Znaiącz nieprzjiaczielia, ktemu serce moie

Przeto ieśliś w myśli swei zawarł to statećnie

Gry okrutnej Bellony naśladować wiećnie

Niechći Mnie wolno będzie przypiąć broń do boku

Ja przj Tobie żadnemu nieustąpię kroku

Żaden znoy, żadne zimno, żaden strach w potrzebie

Nigdy Mię nie będzie mógł ustraszyć od Ciebie

— 24 —

A ieslibym śię na czo więczej nie przjdała
Przynajmniej, lepiej niż kto łoże będę słała
Wszakosz ieslj sam tilko sczęśćia chczesz spróbować
Z Moskwjcinem, y knvawe bitwy odrawować

Strzesz śię przeecie: bo sczęście stateczne nikomu

Niesłuży: a wraczaj śię czo prędzej do domu.

XI. LISTY KOCHANKA DO N . . .

„Jocoseria albo Poważne Ludzi Mądrych Pisma y Po­

wieści, Z Różnych Authorów spracą, spilnością, z nie-

mnieyszym y sumptem zebrane y przepisane w Roku Pań­

skim 1630" — taki tytuł nosi rękopis, wydany w roku

1840 przez Pr. K. Nowakowskiego (w Berlinie. Nakładem

księgarza B. Behra), znajdujący się podówczas w berlińskiej

bibliotece królewskiej. Jest to zbiór wierszy, przeważnie

erotycznych, w tonie i wyrażeniach nieco wolnych, gdzie­

niegdzie nawet zanadto wolnych... Zbytnią cnotliwością

nie grzeszył ten, co je zbierał...

Z pośród mnóstwa wierszy erotycznych do Anny, Anusi,

Hanny, Jadwigi, Kasi, Meluzyny, Zofji i t. d., mających

znamiona liryki erotycznej, wybieram dwa wiersze do N . . . ,

mające charakter listów.

18.

Śliczna Panno służbyć swoje ofiaruję,

Zdrowie, szczęście miej z Boga, którym cię daruję.

By mi słów do takowej chęci mej dostało
Pozdrowię cię kochanko, tak jak serce chciało,

Lecz mi czas nie dopuszcza i próżne są słowa;

Uczciwych sobie ludzi, rzecz wiąże, nie mowa.
Lecz ma mowa jest szczera, chęcią w chęci twoje.

Idę, byle je wzięło w skrytość serce twoje.

Tyś bowiem jest, której Palas swą mądrością

Rozum zdobi N . . . postać twą wdzięcznością.

— 25 —

Której strzałami jest moje serce postrzelone,
Bolu niema, choć twoją miłością ranione.

Tyś me wdzięczne kochanie, tyś moja namilsza

I nad drogie kamienie i złoto śliezniejsza.

Tyś jest uciecha miła zawsze serca mego,
Nad cię pod słońcem niechcę nic milszego.

Tyś w frasunku uciechą, tyś jutrzenką moją,

Gdy cię widzę, cieszy mnie zawsze postać twoja.

Tyś sama N . . . tyś sama jedyna,
Nad cię w mym sercu wiecznie nie usiędzie ina.

A co piszę, toś u mnie wiernie zasłużyła.

Życzę, żebyś tu w szczęściu długo w zdrowiu była.

Wyznam, iż masz w tej cnocie ochotę,
A to piękna, gdy zawżdy trzyma cnota cnotę.

Bądźże, proszę, Łaskawą, weźmiesz Jarmark zacny

Któryć oddam, gdy mi się pokażesz być łacną.
Przyjmij, proszę, coć poszlę, boć mądra przyjmuje,
Chęci w chęcie, a głupia smaku nic nie czuje.

Odpisz proszę, abym się ucieszył,

A potym będę do ciebie się zawsze spieszył.
A ty chowaj mię w Łasce, sługę życzliwego,
Poważają chęci me szczyrość serca twego.

Z tym cię Bogu poruczam, kochaneczko moja.
Niech cię zdrowiem obdarzy wiecznego pokoia.

Służeczka uniżony

Przyjaciel schęcony.

19.

Leć liście nie mieszkając,

Ukłoń się, służby oddając,

Kochaniu serca mego,

Przytym życz wszego dobrego.

Moja N . . . serdeczna, zewszech namilsza,

Któraś serce zraniła, sama a nie insza.

— 26 —

Służby moje życzliwe zalecam do łaski,

Przy których zdrowia życzę, szczerej uprzejmości.

Od Boga wszechmocnego, niech cię ma w swej mocy,

Na lata nieskończone, który niebem toczy.
Tobie ja me kochanie wiernie życzę, tobie,

Nie inaczej jedna(k), tak jako i sam sobie.

Przyczyna ta cło ciebie pisania mojego,

Z pamięci nie spuszczając kochania swojego.
Ty bowiem sercu memu Panemeś została,
Któregoś bardzo do oków swych przywiązała.

Bez ciebie ma N . . . zawsze prawie mdleję

Lecz ciebie przypomniawszy zarazem trzeźwieję.
Venero, ona Bogini, która ty sprawami,
Błądzisz i takowemi władasz skrytośeiami,

Wyjednaj mi to dziś u kochanki mojej,

By mnie nie wypuszczała nigdy z Łaski swojej.

Chciej mię za przyjaciela mieć mą uprzejmością,

Życząc wszego dobrego a nie obłudnością.

Tylko uważ, proszę cię, życzliwości moje,

Przeciw tobie ja zaś uprzejmość twoje
Chciałalibyś inaczej za takowe chęci

. Bo gdy cię karał drugim ku wiecznej pamięci.

W czem ja nie wątpię najmniej, me kochanie drogie,

Że mi się tak nie stawisz, a nie będzie srogie
Przeciwko mnie ma namilsza, me wdzięczne kochanie.
Żadna insza prócz ciebie mnie się nie dostanie.

Już cię Panu Bogu poruczam, niech cię ma w swej mocy

I w obronie potężnej we dnie też i w nocy.

Na te słowa proszę cię o jakie pisanie,
Moja N . . . namilsza, tyś moje kochanie.

— 27 —

X I I . LISTY JANA KAZIMIERZA DO MARJI LU­

DWIKI.

W latach 1663—1664 bawił Jan Kazimierz poza krajem

na wyprawie wojennej przeciw Moskwie. Wtedy to ostatni

z Wazów słał do swej żony listy, w których jej donosił

o wszystkiem. (Por. Dr. Wiktor Czermak: Listy Jana

Kazimierza do Marji Ludwiki z lat 1663—1665. Kwart,

histor. R. V., sir. 10—48.)

Listów takich jest 27 ogółem: 21 z tych listów są. auto­

grafami króla w całej swej rozciągłości; a tylko część na­

kreśliła ręka sekretarza, Trabuc'a. Listy własnoręczne

pisane są w języku włoskim; reszta po francusku.

Charakter tych listów jest ściśle poufny. „Treść niniejszej

korespondencji obraca się często około tych sekretnych,

zakulisowych spraw i sprawek polityki i rządów w Rzeczy­

pospolitej, o których się głośno nie mówi, a tern mniej pisze

w listach, przeznaczonych dla ogółu. Było to w interesie

obojga królestwa, aby takie szczegóły utrzymać w taje­

mnicy". (Czermak).

20.

Szarogród,*) d. 16. września 1663.

Dzisiaj w południe przybyłem tutaj i niezwłocznie ro­

zesłałem wojska na kwatery, a wątpię, abym zdołał je

ściągnąć przed 1-szym października; taka tu powszechna
oporność. Hetman W. dotychczas nie zjechał; Pisarz Sa­
pieha i Jabłonowski**) są jeszcze w tyle i nawet nie wiem,

gdzie się znajdują. Zapewniam Cię, że gorsza to rzecz od

śmierci, mieć do czynienia z takimi ludźmi; dosyć*na tern,
że wszedłem raz w ten taniec, z którego Bóg wie kiedy
wyjdę. Módl się do Boga za mną i każ się modlić także

*) Szarogród, miasteczko w wojew. podolskiem, w powiecie

latyczowskim.

**) Jan Sapieha, pisarz polny koronny; Stanisław Jabło­

nowski, strażnik koronny.

— 28 —

swoim mniszkom, abym mógł powrócić z dobrym i zwycię­
skim spokojem. Co do mnie, mam postanowienie zwyciężyć
albo zginąć; ale to wszystko zawisłe od ręki Boga, którego>

miłosierdziu i woli się poddaję; niech się stanie, co ma wyjść
na Jego większą chwałę.

Pokładam jednak nadzieję w dobroci i miłosierdziu Bo-

żem, jakoteż i w orędownictwie Najświętszej Panny, że
wszystko pójdzie dobrze: ale gdyby los zrządził, że należało­
by mi zginąć, przysięgam Ci, że nie żałowałbym za nikim
innym na świecie, jak tylko za Twoją osobą; gdyby nie Ty,

nie troszczyłbym się wcale o śmierć, byleby była spokojna.

Pozostaje jeszcze wiele do powiedzenia, ale zdaję się

na to, co zawarte w cyfrach Trabuc'a. List do cesarzowej

(ponieważ chcesz go mieć koniecznie z Wielkiej Kancelaryi)

poszłę Ci natychmiast, skoro tylko przybędzie Kanclerz
W.,*) którego teraz tutaj nie ma.

Dziękuję Ci bardzo, żeś mi zrobiła tak dobrą opinię

u swojej siostry; **) zapewniam Cię, że cokolwiek w tej

materyi zdziałałem, stało się to przez miłość dla Ciebie.

Zawezwij do siebie O. Schoenhofa ***) i zapytaj go, czy

wygotował to pismo, które mu poleciłem na wyjezdnem
z Warszawy i każ je sobie odczytać; a jeśli uznasz za sto­
sowne dodać jeszcze coś nadto, daj mu wskazówki, od­
powiednie swemu mniemaniu: wiem, że rozumiesz dobrze,
co chciałem powiedzieć i o jakie pismo mi chodzi.

Mamy tu wyborne melony, i to w wielkiej ilości, — po­

słałbym Ci je chętnie, gdyby to było możliwe; i innych
owoców, gruszek, jabłek, śliwek, także wielka obfitość.

*) Krzysztof Pac.
**) Mowa tu niezawodnie o Annie Gonzadze, małżonce

palatyna nadreńskiego.

***) Prowincjał Jezuitów w Warszawie.

— 29 —

Prawda, że gorąca są nadzwyczajne. Nie nasuwa mi się
nic więcej pod pióro; ściskam Cię z całego serca.

G. C. R.*)

•21.

Z obozu pod Koropem,**) d. 17. stycznia 1664.

Nie wiem i nie mogę sobie wyobrazić, skąd Ci przyszło

to podejrzenie, że Twoje listy są widywane od innych.
Bądź pewna, że wszystkie, które otrzymuję od Ciebie,

bywają zawsze palone, a nie ma żadnego, któregobym

więcej, niż raz, nie odczytał, zanim go spalę. Ale jeżeli

0 tern, o czem do mnie piszesz, pisujesz i do innych jeszcze,

jak to się już nieraz zdarzyło, i że potem inni o tern samem
wiedzą, — to już nie moja wina. Tyle mogę Ci powiedzieć
na moje usprawiedliwienie. Co do innych szczegółów bie­
żących zdaję się na Ust Trabuc'a i tu na koniec ściskam

Cię z całego serca. G. C. R.

22.

Krzyczew***) d. 24 marca (1664).

Odpowiadam Ci przy tym Uście na Twoje (Usty) z 4., 13.

1 15. lutego i z 2. marca bardzo obszernie za pośrednictwem

Trabuc'a. Donoszę Ci tylko, że nie wątpię wcale, iż się
dziwiłaś, nie otrzymując przez tyle tygodni Ustów ode-
mnie; nie pochodziło to wcale z braku kuryerów, ani pi­
szących, lecz z niemożUwości utorowania przejścia dla

*) G. C. B. (Giovanni Casimiro Be). „Wszystkie listy jako

oryginalne, są opatrzone własnoręcznymi podpisami króla.

Jan Kazimierz używa tu stale monogramu, splecionego w ten

sposób, że wszystkie trzy litery leżą jakby na sobie, wypisane

jedna na drugiej." (Czermak l. c.)

**) Korop, miasto w gub. czernichowskiej, pow. króle­

wieckim.

***) Krzyczew, miasteczko w pow. czerykowskim.

30 —

tych kuryerów; po liście bowiem, pisanym w Głuchowie,

(o którym nie wiem, czy Cię doszedł), nie było sposobu

przeprowadzenia kuryerów, ponieważ po mojem wkroczeniu
w granice moskiewskie zbuntowały się niektóre miejscowości,

przez które trzeba było przewozić listy, a tern samem nie
można było ich wyprawiać; lecz odtąd na przyszłość otrzy­

mywać będziesz listy przez Wilno bardziej regularnie.

Nie podobna opisać ani piórem, ani ustnie, tych cierpień,

niewczasów, przeszkód i trudności, jakie mieliśmy do znie­

sienia w pochodzie ze Staroduba *) do tego tu' miejsca:
tych lasów, borów i kniei, gęstych i nabitych nad wszelki
wyraz, tych dróg ważkich, pełnych strumyków, wezbranych
wodą i śniegiem, który tajał przy tern zrównaniu dnia
z nocą; słowem, trzeba było walczyć noc i dzień z zimnem
i lodami, które ani nie trzymały się dobrze, ani załamywały,

z głodem i śmiertelnością tysięcy koni, ginących z powodu
braku paszy, — z najwyższem wreszcie wycieńczeniem
samychże ludzi, którzy w niedostatku zapasów żywności

nie posilali się niczem innem, jak zdechłymi końmi: i to
wszystko trwało przez całych dni piętnaście i trwa do tej
chwili, bo moje toboły zostały jeszcze w lasach. Ja sam
tylko z hrabiami de Guiche i Louvini **) i małą garstką
ludzi przybyłem tu ostatniego piątku; a jeżeli pakunki

nie przyjdą do jutra, nie czekając dłużej, w środę, za wolą

Bożą, pojadę wprost do Mohilewa i tam, będę czekać tak

przywiezienia rzeczy, jak i powrotu mego posła z Moskwy,
aby wyrozumieć po trochę, czy jest u Moskali jaka skłonność
do układów pokojowych.

Ponieważ wątpię, aby Cię mógł już dojść mój Ust ostatni,

w którym proszę, abyś wyjechała naprzeciw mnie, jeśU

'*) Starodub, miasteczko w gub. czernichowskiej.

**) Zapeume hr. de Guiche i Loumgny.

— 31 —

nie do Wilna, to przynajmniej do Nowodworu pod Grodnem,
przeto ponawiam i powtarzam tę moją, prośbę i proszę Cię,
abyś zechciała nie uchylać się od tego trudu i wyjechała
z Warszawy, żeby się udać albo do Grodna albo do Wilna,
jak Ci będzie dogodniej, 21-go lub 22-go kwietnia; a w tym
samym czasie i ja także wyjadę z Mohilewa naprzeciw Tobie.
Ale zanim wyjedziesz, porozumiej się z Arcybiskupem i inny­
mi senatorami, którzy są przy Tobie, i zapytaj ich o zdanie,
ażeby ta Twoja podróż przyszła do skutku za ich zgodą,

i rozważ, czy Twoja nieobecność nie da sposobności Mar­
szałkowi W.*) do wykonania złych zamiarów z większą
zuchwałością; na ten wypadek będzie może lepiej, abyś
mnie oczekiwała w Warszawie.

Lecz ja zdaję się z tern wszystkiem na Twój najwyższy

rozsądek i bezwzględną wolę, a oczekując bardzo nie­

cierpliwie Twej ostatecznej decyzji w tym względzie, jako-
też kategorycznej odpowiedzi, do której mógłbym zasto­
sować moje dalsze plany i zamiary, ściskam Cię ź całego
serca. G. C. R.

23.

Mińsk, 9. maja 1664.

Z największą radością i zadowoleniem dowiedziałem się

z listu panaCorade,**) pisanego do mego doktora, Brauna,
o polepszeniu stanu Twego zdrowia i o pewnej nadziei zupeł­
nego wy zdrowienia w krótkim czasie, za co dziękuję pokornie

Bogu błogosławionemu. A nie mogąc się powstrzymać
od wypowiedzenia Ci wielkiego zadowolenia, jakie w sercu
czuję, posyłam do Ciebie dworzanina Kącłriego, aby wy-

*) Jerzy Lubomirski.
**) Nazywany w innych źródłach także Corradi, Ukarz

przyboczny królowej.

raził radość w mojem zastępstwie; i zdając się na to, co Ci

powie zresztą ustnie w mojem imieniu, ściskam Cię z całego

serca. G. C. R.

X I I I . LISTY JANA SOBIESKIEGO DO „MARY­

SIEŃKI".

Znane są dzieje tej miłości i przysłowiona jej trwałość

i serdeczność. Jan I I I i królowa Marysieńka, dobry i zły

genjusz wielkiego króla, jego gwiazda przewodnia i spraw­

czyni niejednej chmury, zasnuwającej pod starość zadumane

czoło królewskie — zbyt są znani, iżby ich dzieje tu trzeba

przytaczać. Wystarczy powtórzyć słowa wydawcy tej

korespondencji (Listy Jana Sobieskiego do żony Maryi

Kazimiry... przez J. S. Bandtkiego z oryginałów archiwu

niegdyś Sobieskich przepisane, uporządkował i . . . po­

mnożył tudzież przypisami objaśniającemi zaopatrzył A. Z.

Helcel. W Krakowie 1860. Nakładem zapisu Swidzińskiego

z ordynacyą Myszkowską połączonego):

.. .W czasie młodości płochej i burzliwej, której nie kie­

rował ojciec zbyt wcześnie zmarły, zaczerpnął Jan snadź

we Prancyi owego ducha epikureizmu, który go pociągnął

do zbytniego zamiłowania wygód sielsko-domowej spokój-

ności, do życia łatwego w lekkich rozrywkach i do niewol­

niczego hołdowania wdziękom tej sławnej jego „Marysieńki".

Wszystko to, i aż nadto poznasz czytelniku z listów Jana

i jego żony: lecz też poznasz i piękne charakteru objawy;

a gdy wraz ze mną potrafisz wytknąć przywary, będziesz

też umiał łagodzić zarzuty, przez wzgląd na powszechne

stosunki. Skrzętniej śledząc prawdy i sądząc nie z poje­

dynczych faktów i humorowych wybuchów, lecz ze wszyst­

kich razem wskazówek, ujrzysz, że niemal wciąż Sobieski,

dzielny Hetman, walczy z Sobieskim Seładonem; Sobieski

król z Sobieskim szlachcicem: a w walce tejże przymioty

publiczne w rzeczywistych skutkach najczęściej tryumf

odniosły nad jego lichszą stroną, to już prócz szczególnych

przykładów, najlepszy dowód stanowiła po laskach i buła­

wach osiągnięta korona . . .

— 33 —

.. .Władza, którą nad Sobieskim miała żona jego, jest

rzeczą powszechnie wiadomą: jak ją zaś po tyrańsku na

zgryzotę męża wykonywała, tego się czytelniku w tej

księdze napatrzysz do syta. Ta to uległość ambitnej i wszę­

dzie prywatnych korzyści szukającej kobiecie, najwięcej

panująeemu już Sobieskiemu nieprzyjaciół pobudziła. Była

mu ona zgubną, bo go uwikłała w takie zewsząd trudności,

iż nie mogąc ich pokonać, zobojętniał w starości na tok

spraw publicznych, i po długich ciężkich mozołach, omdlał

w powinnościach króla —

.. .Lecz. bez tej żony, przemądrej, zręcznej, energicznej

i ambitnej, której był winien pierwszą swą na dworze Jana

Kazimierza wziętość, możemyż wiedzieć, czyby Sobieski

wzniósł się był tak wcześnie na stopnie dostojeństw i chwały,

które go w czasie na tron wprowadziły?

24. Do Maryi Kazimiry Zamojskiej wojewodziny Sando-

mirskiej.*)

(Bez miejsca i daty. Rok 1664).

Królowo Serca, Pani a Dobrodziejko moja. Obiecano

dnia wczorajszego instrukcyą. Upraszam uniżenie Wci

Dobr. mojej, niechaj wiem, jako się sprawować mam, aby
w najmniejszym łaski Wci mojej Dobr. nie naruszyć ter­
minie. Siedzę tu chez Mr. Korycki**) od samego poranku,
nie śmiejąc po wczorajszym tak długim niewczasie turbować
najsłuszniejszej Jutrzenki, ani też pójźdź na inne miejsce,
z którego mogłaby sobie najpiękniejsza Astree jakie for­
mować nieukontentowanie. Gdzie mi się tedy obrócić

*) Marya Kazimira d' Arąuian, tu Jutrzenka i Astreą

zimna, późniejsza żona Sobieskiego, była jeszcze wtedy żoną

Jana Zamojskiego Wojewody Sandomirskiego, który w r.

1665 umarł.

**) Snadź Krzysztof Korycki, Rotmistrz i Dworzanin Króla

Jana Kazimierza, wnet Generał Major i Podkomorzy Cheł­

miński. (Niesiecki).

Listy miłosne.

— 34 —

rozkażą, czekam na wyraźne rozkazanie Pani i Dobrodz.

mojej, której jedyną tylko nad sobą uznawam władzę,
i uznawać będę, póki jej panowanie trwać będzie. Twarz

niełaskawą, jeżelibym dziś ujrzeć miał, albo najmniejszy
po Wci mojej Dobr. uznać nieaffekt, racz o tern wiedzieć,
moja święta Pani, żebym tej godziny do ostatniej przyszedł

desperacyi; i ta jedyna tylko przy mnie zostałaby rekol-

lekcya, żebym przecież i umrzeć nie mógł.

25.

We Lwowie, w nowym klasztorze Panien Karmelitanek

na przedmieściu, 15. Jurni 1665.

Naj śliczniej sza serca pociecho! Nowin różnych zastawszy

tu we Lwowie, dla których extraordynaryjna do Warszawy
wyprawuje się poczta, przyjdzie mi i samemu, nad wolą

moją i intencyą, dzień i drugi tu zabawić, w którym czasie

pewnej się wszystkich rzeczy spodziewamy determinacyi-
Na co się zanosiło i zanosi, wypisałem w listach do JMci

Xdza Kanclerza i do JMP. Łowczego. Daj Boże aby tylko
wierzyć temu chcieli, 'a wcześnie zabiegać. A Mr. de Bśziera
et Millet tego nie taić, i owszem z wszystkiem się przed
nimi szczerze otworzyć. Ja, Bóg widzi, rad bym do nich

pisał z duszy, ale pacierza zmówić nie mam czasu.

Wielkim tu we wszystkiem zastał nieporządek. Nikt ni

oczem nie myśli: każdy w domu, na rzeczy patrząc, siedzi.
Życzliwości ku Panu i najmniejszego podobieństwa nie

masz. P. Bóg tylko nasza obrona. Gdyby można w tych
się tu zabawić krajach, jeszczeby się cokolwiek pożytecznego
na stronęPaństwa sprawić mogło: ale jako to niepodobna, sa­
ma WMci Pani wiedzieć raczysz i imaginować możesz.

I tak każdy moment wielkim i długim mi się zda i widzi

wiekiem.

— 35 —

Dam gwałt sam we Lwowie. Jam jeszcze nie był w mie­

ście, i nie będę; chyba dziś nawidzę JMPanią Sądecką,*)
Z JMPanią Wojewodziną Ruską, które tu rezydują. Przy­

była do ich kompanii i JMPani Sieniawska. P. Litfus*^*)
nadjechał mię wczoraj w Żółkwi, już do Lwowa wsiada­

jącego na koń. Dziś jeszcze albo jutro odprawić gó zechcę,

i sprawię się według informacyi Jej MćPani. — Okazyi tej
i poczcie niewymownie jakom rad, że mi się przynajmniej

codzień zdarzy pismem, kiedy nie ustnie, to wyrazić i oznaj­

mić, żem jest i będę póki żyw, nieodmiennie najżyczliwszym
i najuniżeńszym sługą. — Dla tegom skończył tak nagle,

że pocztarz wpadł do mnie do celi, wołając o listy, i że już

dłużej czekać nie może. — Że się tak pisało, przebaczyć,
bo trudno inaczej, ile pod te czasy. — A Mile Beaulieu
me tres humbles baisemains. Pour mon bouquet, je 1 em-
brasse de toute 1'affection de son coeur, a całuję uniżenie
śliczne nóżeczki i rączeczki.

26.

A Leopol, ce 20 de Juin (rok 1665).

Naj śliczniej sza duszy i serca pociecho! Na wyjezdnem

już prawie zdarzyła mi się jeszcze ta okazya, którą oznajmić

więcej nie mam, tylko, że Beaulieu***) umiera z impacyencyi,
widzenia pragnąc tego, co jest najśliczniejszego na świecie.

*) Rozumieć tu należy Kasztelanową Sandecką, żonę Lu­

dwika Niezabitowskiego. (Ob. Kochowskiego Clim. 111 247).

**) Litfusów, v. Lichtfusów w Województwie Chelmiń-

skiem osiad ych, trzech wspomina Konstytucya z r. 1674, Fry­

deryka JJworzanina, Ernesta Majora i Henryka Chorążego

gwardyi. (Ob. Vol. leg. V. 322).

***) Sobieski w listach często sam siebie nazywa „pauwei

Beaulieu".

3*

— 36 —

27.

W Świdrze*), o wtórej z poradnia (podobno dnia 14. lipca

r. 1665).

Najśliczniejsza duszy i serca pociecho! Żal ciężki i list

tak gorący od Króla JMci, więcej pisać nie pozwalają,
tylko żem tern jest i będę, czem był zawsze. P. Bóg żeby
tę Królowi JMci poszczęścił okazyą, może Królowa JMci

kazać mocno P.Boga prosić; bo wszystka fortuna na jednej,
jako mówią, zawisła nici. Ja pewnie nie omieszkam; bo
i tak ledwo już żyję, że mię niecnotliwe w drodze zatrzy­
mują piaski. Waszeć moje serce nie trap się; a bądź tego
pewna, że kocham z duszy, i tak jako żaden na świecie
i więcej i barziej. Dla czegom też jest teraz najutrapień-
szym na świecie człowiekiem, lubo najwierniejszym i naj-
życzliwszym sługą. J. S.

P. S. JMPa Łowczego, sarnę JMć, z duszy obłapiam; a niech

nie zapominają życzliwego i kochającego stryjaszka**.)

28.

; We Środę, pod Żarkami, 9 de Septembre***) (rok 1665).

Największe i jedyne duszy i serca mego pociechy, naj­

śliczniejsza Marysienku! — Dziś za łaską Bożą dojechałem

*) Świder, wieś w Podlashiem, miedzy Stoczkiem a Żele­

chowem. Król, który wedlug Theatrum Europaeum (IX. 1538)

szedł do Łęcznej na Pragę, Osiek i Łysóbyki, musiał się

znajdować wtedy w okolicy Łysobyków.

**) Łowczyna Zelecka, była bądź Marka, bądź Jędrzeja

Wodynskiego córką, których matką była Zofia z Sobieskich

Wodyńska, rodzona ciotka Jana Sobieskiego. Z sióstr, bądź

rodzonych, bądź stryjecznych Zeleckiej Łowczyny, jedna była

za Janem Felixem Radziejowskim, druga za Wilh. Butt-

Jerem. (Niesiecki).

***) W czasie przerwy między tym listem a poprzednim,

Sobieski był u żony w Warszawie. Tymczasem i-go wrze.-

— 37 —

z wielką biedą do wojska, a zaraz z konia siadłszy, piszę
do Ciebie moja duszo, bo na wychodzącą trafiłem pocztę.
Wóz w drodze o kilka mil porzucić musiałem, bo drogi

niecnotliwe, a mil 40 wielkich w 4 dniach ujechać się mu­
siało. — Siła sam ludzi bardzo poturbowanych zastałem tą
nieszczęsną potrzebą, o czem, da Bóg, inszą oznajmię oka-
zyą. Lubomirski, powiadają, że już Wisłę przeszedł. My
dokąd, jeszcze niewiem, bo nietylko pytać, ale i odwitać
się przez dziś nie można. Do Ciebie, moje serce, już mi
niesłychanie tęskno. Ja niewiem co dalej czynić będzie
Céladon. Napisałaś mi w tabletach, żeby myśleć i wspomi­
nać na Cię, moja Panno, jak najczęściej. Bądź pewna, moja
duszo, że jedna nie wynijdzie minuta, w którejbym Cię
nie miał milion milionów razy ucałować, i wszystkie Twoje

śliczności.

29.

O 10-tej w noc w obozie, (22. czerwca roku 1666).

Jedyne duszy i serca mego kochanie: najśliczniejsza

i na j wdzięczniej sza Marysienku. Tego momentu kiedym
pisać zaczynał do Wci serca mego, oddał mi pisanie Pai-
mable envoyé od najśliczniejszej Jutrzenki. Ja kilką słów
tylko oznajmuję Wci m. s. abyś i maże, i chorągiew, i
wszystkich, już nie pod Skuły ordynowała, ale do Grójca*)

na Tarczyn, wielkim gościńcem Krakowskim. Tam Król JMci
i przez Czwartek ma przestać wolą, dla nabożeństwa**).

śnia wojsko Króla, Litewskie mianowicie, znaczną poniosło

klęskę w bitwie pod Częstochową.

*) Grójec miasteczko na trakcie Krakowskim, mil 6 lub

7 od Warszawy, i niemal tyleż od Rawy.

**) We Czwartek, 24. Czerwca, było w owym roku święto

Bożego Ciała.

— 38 —

Szczęśliwej zatem życzę nocy Wci sercu memu,

bez którego umieram, ile razy sobie wspomnę! że mogąc

być najszczęśliwszym w świecie, jestem najnieszczęśliwszym
ze wszystkich ludzi. Imaginacyą jedną teraz się konten-

tować przychodzi, w której całuję milion milionów razy

wszystkie śliczności najwdzięczniejszej Astrey. Vous em­
brasserez Mr. notre frère de ma part, lequel j'attends avec

grandissime impatience.

30.

(Wyciąg). — W obozie, 27. Augusti (rok 1670).

— — Jakóbka pocałować i obłapić, dla którego wziąć

przynajmniej było albo chłopca, albo białogłowę Polkę.

Bo jeżeliby tak miał mówić po polsku, jako Anusia, albo
Estka, wolałbym, żeby nic nie umiał. Co będzie barzo

szpetnie i niedobrze, kiedy mając Polaka ojca, po polsku
nie będzie umiał, albo że będzie źle pronuneyował.

31.

(Wyciąg). — Au camp, ce 13. Août, w nocy (rok 1670).

Jest

dosyć melankohi, kiedy sobie wspominam, pa­

trząc nie raz z góry na ten Lwów, jakom w nim bywał
w

r

esołym, jako mi miła bywała jego rezydeneya, a że teraz

mam sobie to za najcięższe i najsroższe więzienie, i że jednego

wesołego w nim nie mam momentu. To tak rzeczy idą,
moja jedyna Panienko, na tym świecie. Od P. Miączyń-
skiego, ani z nikąd nie było nic dziś, czemu się wydziwić nie

mogę. Ci co ze Złoezowa przyjeżdżają, powiedają, że ci

Tatarowie, którzy się byli zbliżyli jeno o milę od Złoezowa

znowu się nazad cofnęli na Zborów. — Me masz tedy nic
pewnego dotąd, gdzie się właśnie w tych dniach sama nie­
przyjacielska ' obraca potęga. Przede dniem jednak, albo
jutro, spodziewamy się co świeżego. Litewskie to wojsko,
co go przyprowadził P. Sapieha Podskarbi Nadworny,

— 39 —

mila tu z tąd tylko stanęło wczora. Jest ich coś niespełna

•dwa tysiące, ale ludzie dosyć dobrzy i porządni. Jutro

im jednak ćwierć expiruje; których ujmując będę miał
wielki kłopot i zgryzotę głowy. Dla czego, że jutro rano
wstać przyjdzie, muszę kończyć, winszując szczęśliwej
i

dobrej nocy Wci sercu memu.

32.

We Wtorek*), o dziewiątej, (w lipcu zapewne roku 1675).
Naj śliczniej sza serca i duszy pociecho! Jeśli mię,

moja jedyna pociecho, swą nie chcesz zabić ręką, nie trap

że się, moja Panienko naj śliczniej sza ; bo to utrapienie
i ta melankolia Wci s. m., jest na mnie cięższa, niżeli wszyscy
nieprzyjaciele. Kiedy się tak P. Bogu podobało, aby na
tym świecie cierpieć dans l'endroit le plus sensible, przyj-

mujmyż to od niego wdzięcznie, by też sobie największy
•czyniąc gwałt. Wszak też to od niego samego mamy, że

nas z sobą złączył, do czego nie było żadnego podobieństwa.

Jam tu stanął w Szkle, bo i wozów i ludzi siła na zadzie

zostało; a co największa, że w Janowie**) już i jedne]

*) Zimę w Ukrainie i Wołyniu na odbieraniu i osadzaniu

fortec strawiwszy, i w zimowem leżu pod Bracławiem czas

niejaki bawiwszy, wyjechał Król 15-go kwietnia z Bracła-

wia i 25-go stanął w Złoczowie, dokąd i Królowa z Margrabią

Betune drogę mu zajechała. Dnia 6

r

go maja wyjechał do

Jaworowa, gdzie z Królową jeszcze i przez miesiąc Czerwiec

bawił. (Theatrum Europ. XI. 868 i nast.; Lengnich.Gesch.

Preuss. VIII f. 121). Szkło „jest wieś, w pobliżu Jaworowa,

na drodze do Lwowa, w której Król pożegnawszy żonę w Ja-

worowie, snadź pierwszy nocleg odbywał, w drodze swej do

Lwowa, wychodzić mając przeciw coraz groźniejszemu nie­

przyjacielowi.

**) Janów małe miasteczko w pobliżu Szkła, na drodze da

Lwowa.

— 40 —

niema duszy żywej. Wszystko pouciekało, domy tylko same
pustkami stoją. O wtórej tedy z północy ruszę się z tąd,

żeby przed południem dobrze stanąć we Lwowie. Jeśli
kto nadbieży w nocy jeszcze z jaką wiadomością, dam nie­
mieszkalne znać Wci sercu memu. WMć, moja Panno

racz się poranić, aby wcześnie stanąć w Jarosławiu. W klasz­
torze stanąć życzę Panieńskim, bo przecie miejsce obronne,
i weselsze nad inne. Pana Podskarbiego*) odsyłam nazad,

i Trębaczów. Będziesz tedy Wć moja Panno miała i wczas,
i wygodę, i sama się w domowych sprawach alterować
nie będziesz, tak w to P. Podskarbi potrafiąc będzie.

0 zdrowiu swem jako najczęściej racz mię uwiadomić, bez
czego ja żyćbym nie mógł, bo w jednej tylko osobie naj-
śliczniejszej mojej Marysieńki wszystkie moje na tym
świecie gusty, plezyry i ukontentowania. Już tedy noc
szczęśliwą daję Wci sercu memu, całując te wszystkie śh-
czności najwdzięczniejszego ciałeczka. Dzieci obłapiam

1 całuję.

X I V . JMC. P A N K O R N I A K T DO W O J E W O D Z I A N K I .

List szczęśliwego zdobywcy serca, przesyłającego swej

umiłowanej w upominku „krzysz złoty kawalerski", klejnot

rodzinny, przechodzący obecnie w ręce bogdanki. List ten,

podyktowany sprawnemu w zwroty stylistyczne i klasyczne

upstrzenia pisarzowi, pochodzi z ostatnich lat XVII-go

lub pierwszych X V I I I , wieku. Dowodzi tego studyum

kodeksu papierowego, znajdującego się wJzbiorach ręko­

piśmiennych Ossolineum (nr. 688), zawierającego 21 kart,

z których pierwsze (listy do różnych osób) zawierają datę

29. października 1698, zaś ostatnia („Quelques mots par-

*) Zapewne tu mowa o Podskarbim Nadwornym Janie

Szumowskim, Staroście Opoczyńskim.

— 41 —

ticuliers) nosi datę: 2. novembre 1700. Kodeks, z którego-

list ten ogłaszam, pochodzi: Ex bibliotheca ill. mgfci Mi­

chaelis Ossoliński castellani Czechoviensis.

33.

Wygrało Szczęście, wygrało dziś WMM Panny, wiencey

niżeli Oney Bogini Fortuna, ktorey że tam kiedyś złote
przysądzone iabłko, mnieysza to była korzyść, bo z ko­
rzyścią WMM. Panny nieporównana. Albowiem teras do
Dziedzicznych zacnego Domu WMM Panny kleynot, ius
nie Parys, ale Bog sam z przedwieczney Woli Swoiey nie
iabłko, ale krzysz złoty kawalerski, z Domu zacnych Ko-
rniaktow przyłącza, y samego tey ozdoby Posesora wiecznie

zchołdowanego WMM Pannie przysądza. Meumiał dotąd
wysoki JmćPana Korniakta Geniusz, nikomu w tey Oyczy-
znie ustępować Placu, który na tryumfy zarabiać, nikomu
go pogotowiu nad sobą niepozwalać przywykł. Otosz dzis
tak wiele WMM Panny, rzadko komu od Boga natury da­
rowane dokazuią przymioty, że owych wielkich Przodków,
cnego Potomka, których Imiona Oyczyznie miłe y potrzebne
nieugaszoną swiecieły sławą do usługi zwyciężasz swoiey,
y cale sobie zniewolonym czynisz. Wdzięczna iednak nie­

wola, kiedy się znaydniesz sama, rozwiecuiąca one we

trzech rzeczach trudna, a w czwartey niepoięta Questia,
to iest w pokazaniu drogi postanowienia ludzkiego, albo­
wiem one niedoścignione umysłu ImćPana Korniakta śceski,
znacznie iusz teras ytorowane w Domu swoiem czynisz.

Stawasz się na tey doczesney nowigatiey pregrinuiącemu

Imci, iedną wdzięczną y świetną... na którą zapatrzywszy

się Imość kończy iusz niepewnych drog swoich terminy,
y doskonałości swoiey szczęśliwego czeka portu. W po-

rządnem tam zachowuią powiedaią Pansztwie, gdy morze
największą swoię ma wywierać Furyą, pierścieniem iednem

— 42

na ofiarę rzuczonym ubłagane zostaie. Igrało dotąd to nie-

poiętych Intenciey ImćPan Korniakta morze rożne Fortum

y expectatiey podnosieły ie az pod Mebo Wały, alic nie­

dawno z rąk WMM Panny za wolą Im. Pana Woiewody

. . . rzuconem pierścieniem tak ukoione zostało, ze

iusz tą sczesliwą ofiarą wszystkie swoie uspokoiwszy
myśli y wszystkie inne podeptawszy szcęscia, iednemu

WMM Panny poddaie się Sercu, które to poniewasz tak

wiele może, ze Affektem Je'mci, iako słonce kieruie nawro­

tem, a Tryumf za zwycięsztwym pospolicie chodzi, dla
tegosz JmPan Korniakt luboby w Domu swoim znalazł,
y xiązęcią mitrę do ozdobienia WMMPanny głowy zwy-

cięsce swoiey; co iednak... należy Panienskiey dostoy-

ności, ten znak wygranej WMMPannie przynosi y oddaie.
Życząc aby go nie ręka tylko ludzka, ale tesz sama Pallas

y Juno Bogata Szczęśliwe zawsze małżeństwa SzwasM,

,na głowę WMMPanny włożyły, a oras uczynieły slub wieczney

Jmci w Dom WMMPanny poslubioney przyiazni.

XV. LIST HETMANA JÓZEFA POTOCKIEGO.

W „Wizerunkach i roztrząsaniach naukowych" (Poczet

nowy drugi. Tomik piąty. Wilno 1839) znajdują się „Listy

odnoszące się do czasów bawienia Karola X I I w Turcyi,

po klęsce odniesionej pod Pułtawą roku 1709 i następnych".

Znajduje się tam również i list Józefa Potockiego, woje­

wody Kijowskiego, Hetmana Wielkiego Koronnego do

żony, Wiktorji z Leszczyńskich. (Oryginał pochodzi z ręko­

pisów biblioteki Szczorsowskiej hr. Adama Chreptowicza).

34.

Moia serdecznie kochana Wiktuleńku.
Przez trzy dni trzy listy iuż pisze do ciebie moie serce,

.równie ie adresuiąc dla tego, aby tym prędzey którykolwiek

— 43 -

z nich doszedł rączek ukochanych y informował o obrocie
moim w ten tu kray wykierowanym, gdzieżem na łaska­

wego zdawna trafił kraiu tego Xiążęcia, niech P. Bog będzie

za to pochwalon, dla czego absolute o mnie się moie serce

nie turbui, a wzaiemnie o siebie ublisz turbacij przez iako-

kolwiek notę, ażebym wiedział, gdzie się z dziećmi obracasz
y w iakim zostaiesz zdrowiu. Za nic bowiem u mnie wszytkie

pomienione fatigi, prace, niewygody, niebezpieczeństwa

y tym podobne inne okoliczności, sama tylko niewiadomość

obrotów y subsistentij ciebie iedyney pociechy moiey
swędzi y mortiffikuie. Ile miarkuiąc się że y na pienią­

dzach a przes to na wygodzie zchodzic ci musi. Dla czego

przez Boga proszę dawai mi znac gdzie się obracasz a ia

przeciesz szukać będę sposobu aby choć ostatnim groszem

posiłkować mogłem. Obiecał ci wprawdzie Król Jego Mć

wszelkim sposobem miec Cie moia panno w protectij swoiey.
Ale to często obietnice Monarchów, obietnico tylko scze-

gulną concludować się zwykły. Za czym na te niespuszczaiąc

się, ratui się Wiktuleńku iak możesz, zastaw a choć y zprze-

dai co z klinotow iezeli bez tego obeysc się nie może, będziem

wkrótce da Bog mogli miec sposób albo to wykupie albo
takie sprawie. Zgoła dla wygody swoiey czyn wszystko
tylko resztę zostaw miłosc poprzysięzoną y zdrowie nad
wszystko milsze temu który nieinaczey tylko wzaiemnie

iest asz do zgonu.

Twoi Wiktuleńku serdeczna, statecznie serdecznie y wie­

cznie kochaiącym mężem

J. Potocki W. K. H. W. K.

Słońce nasze od wschodu iusz zapewne bliskie wniscia

y wyscia pomyślną życzliwym czyni otuchę, więc-iz y mnie
w nienaydłuszszym czasie pozwoli Wiktulenke moie ser­
decznie ścisnąć mam nadzieie.

W Mukaczowie 7 9bris 1709.

— 44 —

XVI. LISTY MATKI KSIĘCIA „PANIE KOCHANKU".

Franciszka Urszula Wiśniowiecka z Czartoryska na Wo­

łyniu poślubiła w r. 1725 Michała Kazimierza Radziwiłła

„Rybeńku", późniejszego wojewodę wileńskiego i osiadła

z mężem w Nieświeżu.

Natura poskąpiła jej urody; powetowała ją natomiast

bystrością umysłu i wrażliwością estetyczną. Księżna pisała

wiersze, pisała sztuki dramatyczne. Znamy 16 sztuk „kome-

dji i tragiedji", pisanych w połowie XVIII, wieku i granych

na teatrum książęcym w Nieświeżu.

Jerzy Mycielski wr. 1882 („Przegląd Polski") ogłosił cztery

listy „księżnej pani" do męża. „Niby Sappho XVIII, wieku

— pisze wydawca — w robronie wzorzystym adamaszkowym

i w koronkowym boneciku na upudrowanych włosach, pisze

ona listy wierszem do swego pięknego kontuszowego Phaona,

o podgolonej czuprynie i okrągłej rumianej twarzy, pragnąc

mu, jak tamta grecka podobno, dać poznać wszystkie swe

dlań gorące affekty, a zarazem i przestrzegać o swej zazdro­

ści, która ją męczy i nęka i śnić każe o jakiejś wileńskiej

lub grodzieńskiej Meliccie, kradnącej jej serce ukochanego

jego Pana".

Listy znalazły się w bibliotece w Kościelnikach (Wo-

dzickich), w grubym woluminie, liczącym przeszło 1000 stron,

a będącym rodzajem zwykłej, w połowie XVIII. w. spisanej

„silva rerum". Od str. 67 do 77 znajdują się w nim poe­

tyczne utwory, których tytuł w rękopisie jest następujący:

„Listy J. O. Xiezney Jey Mości Radziwiłłowey Hetmanowey

W. X. Lit. do swego męża pisane".

Z czterech listów podaję pierwszy.

35.

Jaśnie Oświecony i kochany Książę,
Z którym mnie miłość w stan małżeński wiąże!
Gdy nas rozdziela kraina daleka,
Nim się widoku me serce doczeka,

Tę sobie ulgę znajduje i radę:
Wyrazić wierność przez liter gromadę;
Lubo w tern trudną zakładam motywę

— 45 —

Oświadczać chęci, tak jak są, życzliwe.
Lecz jakimkolwiek sposobem i kształtem,

Serce dyktując, pisać każe gwałtem.

Wierz mi, że mało wszystkich słów computy
Wynurzyć, jako tęskliwe minuty, —

Bo lubo z mego zniknąłeś widoku,

Przecieś mi zawsze stojący na oku.

Bo jeszcze we dnie jakożkolwiek zgoła
Bawią mnie ludzie i jako kto zdoła,

Ale najbardziej miłość ze mną siedzi,

Skoro swą jasność słońce w noc zapędzi:
Wtenczas mi w oczach Twoja postać stoi,
Zwłaszcza, kiedy nas miłość w jedno spoi,
Ustom wzajemne dając całowanie,

Dość, że na jawie słodki smak zostanie.

Lecz otworzywszy z snu mego powieki

I myśląc, jakeś w podróży daleki,

Tak się me serce boi, lęka, trwoży,

Że Twa osoba, myśl o Twej podróży,
Różne przygody miłość w myśli toczy,

Że niezmrużone wlepiam w ścianę oczy

I gdybym z musu nie odpowiadała,

Za niemą by mnie każda poczytała.

Uóż, gdy z, rannego ubioru powstanę,

Snu mego nosząc pamięci kochane,

Wszystko, cokolwiek biorę albo kładę,

To ma niesmaki, nikczemność i wadę.

Najpiękniejszy dzień, jasność i pogoda,
Muzyka, tańce, śpiewanie lub moda:

Za nic to wszystko! Osobność mi miła,
Przed nią swe żale miłość wynurzyła,

Niech mi gotują jakie chcą przysmaki,

"W ustach to moich gust ma ladajaki,

— 46 —

Żółcią się w gębie ta potrawa staje,
Której kosztuję albo którą kraję.
Napój z kanaru za nic mi się widzi,
Tak się wszystkiem myśl i serce me brzydzi,
Dość, że kto mnie zna — teraz niepoznaną
Widzi, płaczącą albo zadumaną.
Często na boskie narzekam wyroki,

Że ci tak długiej pozwalają zwłoki,
Często zaś myśląc, że z Twojej to woli
Twój mnie gust cieszy, a Twój rozrządź boli.

I na cóżem ja nędzna tak została?

Chyba, abym Ci dowód jaki dała,
Że gdy kto kocha prawdziwie i wiernie,
To w odległości pędzi wiek mizernie!
A cóż, gdy mi myśl tę rzecz w oczach roi,
Czy się Twe serce dla inszej nie dwoi?

A ja nie lubiąc takiego rozdziału,
Wybijam z głowy ten umysł pomału.
Lecz się nie dziwuj, że to sobie roszczę,

Iż na czas tylko w sercu Twojem goszczę,,

Bo znam to dobrze, że nie mogę dłużej,
Tylko, póki mi szczęście i czas służy.
Więc skracam mego wierszu użalenie,
Bo żyć tak muszę, jak każe przejrzenie.
Wracaj się, proszę, bo ja dożywotnie
Ślubem związana, służę Ci ochotnie.
A teraz piórem wierną kreśląc wiarę,
Te ci ponawiam obietnice stare:
Że pókim tylko rzeźwa, zdrowa, żywa,
Twojam jest żona i sługa życzliwa,
Franciszka imię, przezwisko w tej słowa,

Żem z Wiśniowieckich, dziś Radziwiłłowa.

— 47 —

XVII. DO MARGRABINY MYSZKOWSKIEJ.

List wielbiciela. List „Służki i Podnóżka". List nie

wprost miłosny, lecz tak znamienny dla stylu epoki, w któ~

sym powstał, iż należy mu się miejsce w tym zbiorze.

Znalazłem go w kodeksie rękopiśmiennym, znajdującym

się w Ossolineum, a pochodzącym z r. 1728.

Jako adresatka jest wymieniona: Anastazya Gonzaga na

Mirowie i Pińczowie Margrabina Myszkowska Jordanowa,

Wojewodzina Bracia wska, Ostrołęcka, Dobrzycka etc...

Starościna.

Zewnętrzna strona rękopisu jest wielce znamienna dla

baroku i krasopisarstwa ówczesnej epoki. Skrypt jest

kaligrafowany, upstrzony kilku barwani, ubarwiony malun­

kami.

Tej krasie zewnętrznej odpowiada pstrokacizna treści.

Wzniosłość i trywialność podają sobie tu ręce. Napuszystość

stylu dochodzi do form absurdalnych. Admiracja przeradza

się w serwilizm.

Jest to typowy okaz.

36.

Jaśnie Wielmożna Mcia Pani

Woiewodzina

Margrabina

Starościna

Pani Moia Miłościwa

Dobrodzieyko Osobliwa

Szczupłe na widok pokazywać foliały, niewyglancowane

prezentować koncepta, grube bladą adumbrowane farbą
przed naywdzięcznieyszy konspekt zanosić kartelusze,
ieżeli wydystykowanego rozumu sapienton niezwyczayna
y niepraktykowana rzecz się bydz zda; mnie iako nieukowi

nie nowina, y owszem pospolita iest. Trudnoć albowiem
na wysokie choć y przy zapoceniu czoła sadzić się y zdo­
bywać słowa, gdy w koncepta mało obfituie y profituie

głowa. Wielkiey ci wprawdzie poważyłem się rzeczy, gdy

— 48 —

tę błachey głowy inwencyę pod Nozki J. W. W. M. W. M.
M. Paniey Dobrodzieyki porzucić przynaymniey pomy-
sliłem. Ale gdy mnie do tego tak wiele łask y Dobrodzieystw

J. W. W. M. W. M. M. Paniey Dobrodzieyki mnie nie­

godnemu wyświadczonych stymułuie, w rekompensę tylko

-onych; lubo nigdy z moich usług nie odrekompensowaną

na to ośmieliłem się. Wstydzę się co prawda y blade różową
adumbruię lica farbą, żem to (ieżeli się y tak nazwać może)
nieudolney głowy dzieło Rekreacya intytulował, bo gdy
w seraficznego syna, J. W. W. M. W. M. M. Paniey Dobro-

dzieyce dedykowany przeyirzałem się Rekreacyi; moię
ani za służkę bydz godną tamtey osądziłem. Jakoż y nie

od rzeczy rzecz iest. Cóż bowiem iest Rekreacya? ieżeli
nie ieden oblektament serca, delicye oczu, rozrywka myśli?
W tey zas Rekreacyi żadnego gustu bydz nie może, iedyna
tylko czasu zwłoka. Gdy iednak według rewolucyi czasu
chociaż y uszczypliwy Zoilus zmiarkuie tę Rekeacyę przyzna,

że choć niepodobna, ale swobodna. A czyliż to nie Rekrea­

cya? nie iedyne serca dnia dzisieyszego ukontentowanie?

Narodzony w Betleemskiey staience Pan czyli to nie re­
kreacya ? Wtenże sam dzień iest Patronki J. W. W. M. W.
M. M. Paniey Dobrodzieyki Anastazyi świętey. Toć choć
nieudolą sformowana ręką za iedno w czytaniu ukonten­
towanie przy takim Peście, że przyięta będzie, nie tracę
nadziei. Miłegoć na tey Rekreacyi zażyć może spacyeru,

bo choć przy okropnych, bo Grudniowych Feryach, ciepła

ta Rekreacya. A lubo mi nie ieden powie, że u tego po
śliwkach w głowie, że pod czas zimy Rekreacya bawić się
każe: mam mu za złe y niemam. Niemam, bo teraz na
spacyer iść daleko nie bardzoby się y mnie chciało. Mam
mu zaś za złe, bo takiey iak ta Rekreacyi, y zimie zażyć

-przyzwoita, chociaż iedno tylko przygrzewa słonce. Dnia

zas dzisieyszego y nad to ta ciepła Rekreacya, którey chyba

— 49 —

pod umbrelą zażyć może: kiedy troiste na niebie zapalone

słonce,

Toć dosyć ciepła

Choć gęba skrzepła.

A ieżeli ieszcze y ta racya należącego niema waloru; takiey,

iak ta, Rekreacyi y w ciepłym zażyć może Pokoiu:

I cóż to szkodzi?

Choć śnieg mroz rodzi.

Wygodna ta Rekreacya, bo y w Dzień Narodzenia Chry­

stusa Pana pogodna. A lubo y tu nie ieden mi powie (iaM
mi z tego teraz pogoda)

Cicho mu powiem, racz posłuchać Bracie,

Jeżeli ty nie wierz odpowiem ci za cię.

A któżby dzień dzisieyszy choćby y przy słocie mógł

nazwać posępnym? kiedy oprócz trzech iaśnieiących na.
niebie Luminarzow, nie tylko we dnie ale y w nocy Pogoda

y iasność; dalekoż bardziey w dzień Pogoda, gdzie Re­

kreacya wygodna, gdy pogodna. Na wesołey przy tey Re­
kreacyi nie zbędzie melodyey y chwili. A lubo w tym nie
każdy da mi wiarę, ile że w ten dzień kościół święty wszelkich
zakazuie biesiad. Na coż się mam z kim dyskwirowae,
dosyć mi dać swoiey racyą propozycyi. Ieżeliż albowiem

za lada w strony światowe uderzeniem serce się ludzkie

weseli, y cieszy? ieżeli biedne strony, z wszelkiey wesołych
słuchaczów do siebie swoim dźwiękiem zwabiaią strony
y onych do zwykłey sobie koncytuią wesołości: według owego

Wielkie tam wesele będzie,

* Gdzie koń na barana wsiędzie.

Dalekoż bardziey przy Narodzeniu Pańskim, przy Imie­

ninach JWWMWMM Paniey Dobrodzieyki y nadto wesoła
Rekreacya. A zaż to nie wdzięczna, czy rozumem ludzkim
poięta dnia dzisieyszego Anielskich głosów melodya ? Czy

nie frymuszne koncenty:

Listy miłosne. 4

— 50 -

Chwała na wysokości Bogu, a na Ziemi

Pokoy dziś obwołany głosy Anielskiemi.

które nie tylko serce ludzkie, ale by y naywiększey melan-

choliey animusz rozweselić y urekreować mogą. A ieżeliby

kto po Anielskiey muzyce nie miał ieszcze kto do wesołości
serca, ale do nabożeństwa: Może dywertyment upragnioney
myśli y do Betleemskich uczynić pastuszków. A lubo mnie
kto do Żywca z taką odeszle muzyką. Ia się iednak z nią
y w Pańskich zaszczycie muszę Podwoiach, gdy iey y kroi
nad krolmi, acz na Sianku leżący z miłą słucha attendencyą.

Pasterze mali
W multanki grali.

Niech wesołe (ieżeli mi się tak pisać godzi) z swoią nie

zaszczyca się wesołością Alleluia, gdy dzień dzisieyszy,
dzień Narodzenia Pańskiego y Imienin JWWMWMM Paniey
Dobrodzieyki wysoko z swoią chełpić się może, y wynosić
wesołości, bo aż pod niebiosa preeminencyą. Toć dnia
dzisieyszego, Rekreacya że wesoła, każdy choć w rozumie
nierozgarniony przyznać y ze mną musi. A lubo mi ieszcze
kto w kontrapunkt idąc ze mną zadać może, żem ten dzień
nierozumnie intytulował Rekreacya, że w ten dzień starzy
gospodarze żadnego spacyeru odprawiać, ani żadnemi
wizytami bawić się nie zwykli. Ia nie wiem iak się, choćby
y uwiązano, nie urwać, iak nie biezec na spacyer ? ile na taki,
gdzie wdzięcznie spiewaią, wesoło graią,

A Michał zas w fuiarę
Wziąwszy od Kuby miarę.

Nawet, gdzie same nieme ptaszyny y bydlęta do weso­

łości pociągaią. Toć

A iakże nie pić, ile kiedy daią;
Jak nie wyskoczyć, gdy wesoło graią.

A jako Paralityk uzdrowiony od Pana, y łóżko wziąwszy

na się bieży co tchu z wielkiey do domu radości; tak dziś

— 51 —

iako się y z hamulca nie spuście na tak wesoły spacyer y Re-

kreacyą. Zaczym, ieżeh iuż każdy z moim zgadza się sensem,

że w dzień dzisieyszy choć przy Grudniu ciepła, w dzień

Narodzenia Pańskiego pogodna, w dzień Patronki JWW
MWMM Paniey Dobrodzieyki Anastazy i swiętey wesoła

Rekreacya. Za coż iuż z dalszemi, ile nie pozornemi, mam
się rozwodzić na wielkim karteluszu racyami? Dosyć

mi ten maleńki moy Rekreacya intytułowany opuskuł,
iako nayprawdziwszemu lubo naymnieyszemu Imienia

JWWMWMM Paniey Dobrodzieyki służce, y naylichszemu

Podnóżkowi, na znak pełnego Za świadczone Dobrodzieystwa
wdzięczności serca z powinney niby usługi, y przysługi
remonstrowany pod Pańskie JWWMWMMPaniey Dobro­
dzieyki podsunąć y podrazic nogi. A lubo żadney z spacyeru
albo Rekreacyi tey nieustanowioną ręką moią zformowaney

JWWMWMM Pani Dobrodzieyka miec nie będziesz kon-
tentce, ani żadnego iakby na spaeyerze należało oblekta-
mentu nie zażyiesz, raczysz iednak Miłościwa Pani przyiąc

to do skarbu Łaski swoiej acz od nieuka, ale Podnóżka swego;

nikomu ile cenzoruiącemu nie pozwalaiąc ironiey z moiey

błachey invencyey. Zostawiam sławnym w wymowę Ju­
liuszom arcyforemną Elokweneyą, niemą sam się konten-
tuiąc wymową. Nie zabieram wymyślnym Wirgiluszom,

Owidyuszom poetycznych inwencyi y modeluszow; kiedy

ten choć nierównie naturalnym równy Poetom wiersz
na szczerey pokazanie życzliwości przy nogach składam

Pańskich. Wiem ci ia wprawdzie, że się nad profesyą moią
poważam, gdy się to tępey głowy, zabawney ręki dzieło
w konspekcie JWWMWMM Pani Dobrodzieyki stawie
odważam, któremu y pod Nóżkami Iey Panskiemi bydz
nieproporeya. Z tym iednak wszystkim na tak wielu łask
y Dobroczynności JWWMWMM Paniey Dobrodzieyki
dotąd edemnie liczonych ugruntowany fundamencie, żem

4*

— 52 —

się y na to w nadzieie przyszłych ośmielił, może bydz, żem
mało z drogi wykroczył. A lubo powiedaią, że

Nadzieia cieszy, nadzieia y myli,
Co ma ucieszyć, to czasem rozkwili.
Lecz mnie, iak zawsze, tak y ta umili
Co dzis nie wskóra, to wskóra po chwili.

Nikt mnie iuż z ufundowaney nie zbie nadziei, ani od

zaczętego nie odstraszy propozytu, ile Medy y przeszło-
rocznie do tego nawodzą mnie pracy moiey pierwiastki.
Upadam tedy do koreczek Trzewiczka JWMWMM Paniey
Dobrodzieyki z naypokornieyszą prośby moiey suppliką,
ażebyś JWWMWMM Pani Dobrodzieyka, lubo nie arcy-
wy borne

Te me wynalazki
Do swey wzięła łaski,

y to niby na wiązanie ode mnie przyiąc raczyła, nigdy
mnie z pod skrzydeł swoiey niewypuszczaiąc łaski, iako
tego, który na to ty lico życie poświęciłem moie, ażebym

bez żadney noty mógł bydz do ostatniey życia mego pory

JWWMWMM Paniey

Dobrodzieyki Nayniższym Podnóżkiem

y wiecznym Niewolnikiem.

Lubo nie piszę imienia moiego, Poznać to iednak z cha­

rakteru tego, I z życzliwości, których iest tak wiele: Ze

choć w wysokim nie zmieszczą się ciele.

XVIII. WIERSZE PRZY KOŃCU LISTU.

Kodeks papierowy, pisany jedną ręką w XVIII, wieku,

a znajdujący' się w księgozbiorze Ossolineum (nr. 682),

zawiera zbiór wierszy miłosnych. Nazwiska poety dość

słabych erotyków brak, również z treści nie można wyro-

— 53 —

zumieć, kto te wiersze popełnił, ani do kogo były zwrócone.

Jako cel wynurzeń miłosnych autora występuje jakaś Pla-

cylla.

Na ostatniej jednak kartce znajduje się wierszyk, dający

słaby ślad, bo wymieniający nazwisko męskie i imię kobiece.

Udatny ten wierszyk świadczy, że poeta nie zaznał zbytnie­

go powodzenia... Brzmi on:

Na Nezabudesz J. M. C. Panu Ruckiemu

Kapitanowi, i żal sprawiedliwy na Kupidyna.

„Jużci to kilka dni i nocy trawię,

Jako nic nie spiąć w bezsenności bawię.

Jeśli miłość tej biedy przyczyna,

Niech djabli wezmą pana Kupidyna,

I jego siostry i braci i matkę,

A jeśli mało, — i moją Agatkę"

Na kartce 37. tego kodeksu znalazłem wierszyk, mający

charakter listu:

37.

1.

Tom już Ust skończył, lecz skończyć nie mogę

MyśU o Tobie i zamknąć westchnienia,
Tych, co gwałtowną czyniąc w sercu drogę
Lecą dla Ciebie, wiem ze zrozumienia
Wezmą, skąd idą, lub gdy nie odkryje
Prędki ich domysł, miłość powie, czyje.

2.

Rzuć tylko oko a poznasz, jak biegłym

Pędem do Ciebie ścigają i lotem.
One nauczą, wiele ich 'w odległym

Tym Uczę miejscu, jak równym obrotem

Z memi wojują trudnościami, że cię

Kocham, a do tych czas nie widzę przecie.

— 54 —

3.

Skarżyć się będą wraz z sercem przed Tobą,
To, że Cię kocha, to, że Ci należą,
A dotąd jeszcze nie widziem się z sobą,
Skąd miłość płacze nad czasu kradzieżą,
Który się nigdy nie utracą złodziej,
Jak gdy go z Tobą wraz spędzać się godzi.

4.

Co mam rzec, na to słusznie na mnie skarżą

I obwiniają me oczy niezdolne,

Więc ich tam przyjmij dobrotliwą twarzą,
Niech swe zabawy z Tobą mają wolne,
Niech gdy przytomność czasy złe przydłużą,
Z sercem Ci wiernie me wzdychania służą.

5.

A jeźliby zaś Twoje wyższe sprawy

Zatrudniać miały ustawnie, więc życzę,

Swe też westchnienia dać im do zabawy,

Wpuścić ich w serca swojego słodyczy,
A tak gdy one wraz się złączą, spoją,
To i nas nigdy z sobą nie rozdwoją.

XIX. LISTY J. M. P. Z JABŁONOWSKICH OSSO­

LIŃSKIEJ DO MĘŻA, FR. MAKSYM. OSSOLIŃ­

SKIEGO.

Pan podskarbi w. k. Franciszek Maksymilian Ossoliński

znajduje się w roku 1733 na sejmie elekcyjnym i wcią­

gnięty jest w wir spraw politycznych. I oto zawiązuje się

między „serdecznym FranusienMem" a „mizerną Kacką"

— 55 —

żywa korespondencja, w której pod powłoka relaeyi z domu

i sprawozdań z otoczenia przewija się złota żyłka : głębokie

ukochanie męża, „dobrodzieja serdecznego".

Listy ogłaszam wprost z manuskryptu, znajdującego

się w zbiorach bibl. Ossolińskich nr. 826.

38.

Moie Serdecko Franuniu y Dobrodzieiu Serdeczny muy.
Dwa listy oddawszy KicisMemu y prymasoski do Ciebie

mości Dobrodzieiu jay esteut obligez de les reprandre, bo
okazy ia nieodeszła y te trzy listy wieden składam y odpisuie
na ten com dzis odebrała od Ciebie Kochaneczku bez daty
alem się pytała P. Kicińskiego data ma być 20. marca gdzie
wyczytuie twoie prace y fatygi y s podziwieniem iak temu

wystarczyć możesz dziękuie oraz Panu Bogu y proszę go
żeby ci dopomagał w tym ieżeli mie to inquietuie z iedney
strony z drugi mie cieszy ze z honoremy wielko reputacyio
wychodzisz s tego tryunfuiąnc z nieprzyiaciół swoich. Xieciu
Prymasowi kiedym waszecin list Mika dni temu oddała
przeczytawszy pocałował go s pociechy y należyte publice
pochwały czynił winne WC panu co było szkarłatem na
moie Serce. Jeżeli cie szlachta tak estymuie y kocha cuz
Kacka dopiro. Znaią asond vostre meryte y godność twoie
wyrazie tego niepodobna iak cie kocha. Odebrałam tedy
z milionowym ucałowaniem listuw dwa WC pana Dobro-
dziea ieden w dzień S. Józefa pisany a drugi 20. W pirszym mi
każesz Franuniu Serdeczny konserwować moie zdrowie kture
gdyby ci się na co przydało y tak było potrzebne iak twoie

iest dla cały polski, ieno bym myśliła o tym iak by go przy-
dłużyć ale chiba na to iest potrzebne żebym twego mogła
przestrzygać y odsługiwać ci twoie łaski y zeby cie dłuży
kochać Serdecko. Strony interesuw y im portuni wim ze
ich wszendzie znaidziesz muy dobrodzieiu dla tego tysz

je ne veux pas enogmanter le nombre par les mienne wie-

— 56 —

dząnc ze wszystko słusznie czynisz. Ocieranie iuz ich mieć

niebendziesz y kłucie cie nie chce chiba oto żebyś się konser­
wował y omnie avos heur de łoisir mysłił co ci moie serdecko
nie często głowę zakłuci bo nigdy czasu nimasz et toujour
accabler d'afaire w kturych niech ci pan Bug dopomaga

y ma cie zern.no y anunio w opiece Swoiey Swienty. Lubo

w całym dniu nie znaiduie milszego dnia y momentu iako

ten w kturym cie mogę upewnić muy Franuniu serdeczny
ze cie kocham nad wszelkie expresyie kture zeby sie wy­

razić mogli trzebaby nowy dykeyonarz napisać na znale­

zienie takich terminuw iakich by mi trzeba ze cie kocham
iak dusze moie y nad życie y puki życia twoia ser­

decznie cię kochaianca zona y naynisza sługa K. OssoUńska.

P. S. Pan moszyiski się tu dobrze rzondzi, anunia do

nug upada zdrowa z łaski Bozy, matunia do nug upada.

26 marca 1733 we czwartek.

List posyłam od P.W. Podlaskiego, czekam twego po­

wrotu z niecierpliwości oczym ze ustawnie mysie to mi się
tysz co dzień śnisz dla czego ia sie teraz rani kładę, boie sie
żebym się dla tego miłego momentu spiocho nie uczyniła
adieu Serdenko.

Młynarza co przyiechał s prus odesłałam do tarchowina

bo go tu podzić nimasz gdzie a tam iest pisarz także s prus
do dalszy dyspozycyi WO pana przytym pysecki twoie
całuie pomilion razy, na te sirotke wzięłam puł setek

płutna.

39.

Moie Serdecko kochane Franuniu Jedynie ukochany.
Niechże Bendzie Bug pochwalon za to ze mi daie co­

dzienne okazie y te ukontentowanie ze mogę tez litero

moia milion razy cię ucałować muy ty kochaneczku y oraz
wyrazie niewyrazono moie tęsknotę ze cie nie widzę, nie

— 57 —

uczęsczara napasie bo ią. mam dosyć wielke będąnc odda­
lona osobo lubo nie sercem od tego co go nad życie moie
kocham oprucz tesknosci co ia za inquietudo mam o twoie
zdrowie nieoszacowane iest to Bogu mpiemu wiadomo ktury

niech to przymie za moie grzychy i je ne veux plus voux
enuier par des Sintiment que je ne scaurez exprimer et
qui serait toujour trop foible pour vous pruver Comme je
vous ayme et que je suis et serait toute mavie vostre Très

kochaiąnca zona y nainisza sługa K. Ossolińska.

Jutro X. prymas idzie exemplairement do fary oddawać

wotum za sczesliwe powodzenie polski y obranie krula
dobrego a ia intencyie moie także tysz przyłąnczam zeby
był taki krul zeby był capable de distinguer le mérite de
mon chère Firaneczek. Zapomniałam tysz ci wczoraj napisać
moie Serdecko ze matusia nasza posyła dwie szkut swoich
y prosi o libertacyie iezełi łaska to iey odesłi a ia ci za­
syłam milion schoit et veux que vostre chère sentez a Dieu
muy Serdeczny Franuniu noubliez pas vostre Pouvre Kacka
qui vous ayme plue que sa vie, anusia nuszki

całuie tatu-

niowe Malunia także a ia ronczki kochane.

12 marca 1733 we czwartek.

40.

Muy Serdecznie kochany Franuniu nad Zycie ukochany.

Z ucałowaniem serdecznym odebrawszy Ust twuy w tym

momencie na niego odpisuie, obiad bendzie dobry strony
Xiezny si cela dedend delie je suis sure de lobrenir ale ieżeU
ni to pewnie się exponowaé nie bende na un refus bo ia tego
strasznie nie lubie si il y avait baucoup de gens de mon
humeur vous ne seriez pas importunez continuelment
Comme vous leste de tout le monde bo przez boiaż odmu-
wienia nikt by o hic nie prosił ale ia ze mam to szczęście
że mi rzadko albo nigdy nie odmuwisz dlatego przy u ca-

— 58 -

Jowaniu rąnczek y pysecka twego proszę żebyś zdrowie swoie

konserwował od kturego moie życie dependuie o czym supli-
kuie żebyś był wyperswadowany iako y o tern zem iest do
zgonie WCpana Dobrodzieia zoną y nayniszą sługą

K. Ossolińska

P. W. K.

z 3 apryla 1733
turbuie sie strasznie że temu posłowi niesporo się z na­

szego wyprowadzić, bo słyszę az wpiąntek, anusia nuszki

-całuie zdrowa chwała Bogu.

4=1- 10 mars.

Moie Serdecko iedyne

trudno wyrazić moiego umartwienie destre abcente de

-ce que j'ayme le plus dans le monde moie tedy utęsknienie

tym rozrywam momentem że pisze te kilka liniey przez

umysnego co go pelison posyła do waszeci przez
kture milion razy ucałowawszy twoie ronczki serdecznie

Łasce sie iego Rekomenduie y oraz zaklinam na Pana Boga
żebyś zdrowie swoie konserwował bo moie Zycie dependuie
od niego, anusia" donug upada a ia Serdecznie uściskawszy
mego kochanego Pranunia zostaie serdecznie kochaiąnco

żono y naymilszo sługo K. Ossolińska.

XX. LISTY STAROSTY DROHOBYCKIEGO DO
KSIĘŻNICZKI WOJEWODZIANKI WILEŃSKIEJ.

W zbiorze rękopiśmiennym Bibljoteki Ossolińskich

{nr.

1078) znajdują się odpisy listów, pisanych przez starostę

Drohobyckiego do WojewodzianM Wileńskiej.

Listy obejmują czasokres 3 lat (od 1757 do 1760). Są

to listy narzeczonego do narzeczonej. Listy, jeżeli się

nwzględni wiek, w którym były pisane, połowę XVIII.

— 59 —

stulecia, zadziwiające szczerością, nabrzmiałe tęsknotą.

Pełno w nich westchnień, pełno suplikacji, pełno troskli­

wości.

Ogłaszam je bez zmiany, z zachowaniem pisowni ory­

ginału i w tym porządku, w jakim się znajdują w ręko­

piśmiennym kodeksie.

/

42. List od IP-a Stty Drohobyckiego pisany z drogi do
Xiężniczki Woiewodzianki Wileńskiey ie 9. 9bris 1757.

Rozpieszczone na kilkoniedzielnych J. O. W. X. Mści

Dobr. posługach Serce moie, iak niezmiernym cieszyło
się ukontentowaniem, gdy u ślicznych Jey nog codzienną
czyniło ofiarę, tak gdy teraz choć na krotki czas od tych

honor mi czyniących oddala się zabaw, tym nieznosnieyszym
udręczone iest umartwieniem, im obowiązańsze bydź się są­
dzi do momentalnego wysługiwania się J. O. W. X. Mśc

Dobrce. Czas ten oczy y serce moie odległością krzywdzący
będę troskliwym rozmierzał wzdychaniem, azali Nieba
poruszone sprawiedliwą nad wzdychaiącym litością przy­
spieszą dni do powrotu mego, y ponowienia serdecznych

usług u nog J. O. W. X. Mci Dobr, pod które mię teraz

mam honor złożyć Z naygłębszą obserwancyą

J. O. W. Xn.

43. List tegoż do teyże po odebranym responsie pisany

z Brześcia ie 16. 9bris 1757.

Jest to dzieło nieoszacowaney dobroci y wspaniałości

serca J. O. W. X. Mść Dobrodź, żeś raczyła uczynić mi

honor łaskawey odezwy, trudząc delikatną swą rękę, bar-

dziey przez piękność do samych pieszczot przyczoną.

Całować co moment te śliczne które odbieram litery,

y mieć w iak naywiększym poszanowaniu będzie to u mnie

naymilszą w odległości zabawą, abym tym sposobem kon-

— 60 -

tentował Myśli moie o Godności y dystyngwowanych J. O.
W. X. Mci Dobr. przymiotach ustawiczne, a na satysfakcyą
obowiązanego serca mego pisać się nie przestanę do Zgonu
Życia J. 6. W. X. Mci.

44. List do Xiężniczki Woiewodzanki Wileńskiey pisany

od JP-a Stty Drohobyckiego ie 12 Januarii 1758.

Tym sercem które iest dozgonnie W. X. Mci Dobrce obo­

wiązane tak niezmiernie ubolewam nad słabością Jey że
wolałbym zdrowie swoie choć dosyć schorzałe większemu
ieszcze sakryfikować niebespieczenstwu, niżeli słyszeć
o słabości tey Pani ktorey zdrowie iest dla mnie naymilszym
Życiem. Złorzeczę teraz niedoli moiey ze nie mogę w tym
czasie dla schorzałych sił pospieszyć do posługiwania W.
X. Mci Dobrce. Serdeczne tylko chęci moie składam wraz
z sobą pod śliczne nogi W. X. Mci Dobrki, życząc Jey iak

nayprętszey Melioracyi, a prosić Naywyższego codziennie
nie przestanę, ażeby y W. X. Mość Dobrkę do iak nay-

lepszey zdrowia przyprowadził pory, y mnie iak nayprędzey

w słabości moiey dzwignoł do przytomnego uściskania
nog W. X. Mci Dobrki, które bodaybym co moment całował,
y żył przy nich J. W. X.

45. Tegoż list do Teyże.

Posyłaiąc ustawicznie serdeczne westchnienia moie do

Ślicznych Nóżek J. O. W. X. Mci Dobrki, a co moment

po million razy mysią ie całuiąc, u nich tylko zyię, gdzie
indziej podobieństwo moie w postaci moiey pokazuie się,
a istotnie mnie tu nie masz, tylko tam gdzie serce moie
na dozgonne usługi zostawiłem. Raz tylko ieden mile do­
świadczyłem żem się tu z serdecznym ukontentowaniem
znaydował, kiedy za sprawą miłosierdzia Boskiego, Łaski

— 61 —

J. O. Xięcia Jmci Hetmana Dobra, y ślicznego a odemnie

aż do adoracyi kochanego serca J. 0. W. X. Mci Dobrki
powiedziano mi żem nayszczęsliwszy z ludzi, bom kontrak­
tami szlubnemi w dożywotnie usługi J. 0. W. X. Mci Dobrki
zapisany. Te nieoszacowane szczęście moie z niewymowną
radością y naygłębszą submissyą donosząc J. O. W. X. Mci
Dobrce, iggism do ostatniego tchu życia mego

J. O. W. X.

46. Tegoż do Teyże w chorobie.

Ustawiczna troskliwość o nieoszacowanym, a dla mnie

naymilszym zdrowiu J. O. W. X Mci Dobrce tym bardziey
czyni mię niespokoynym, kiedy dotychczas przez posła­
nego do Nieświeża Jmci P-a Blizińskiego Towarzysza pan­
cernego a ieszcze nie powroconego nie mogę się doczekać
pożądaney dla siebie wiadomości. Pospieszyłbyn sam dla
uspokoienia serdecznych chęci moich, ale ciężka choroba
y wracaiąca się affekcya dla ktorey z Podhorzec nie wy-

ieżdżam wstrzymuią ochotne kroki. Szczegulną tylko w tych
miłych żądaniach moich mam satysfakcyą że przynay-
mniey w listownych oświadczeniach iednostayną y do­
zgonną przywiązanego serca mego ochotę znaydowania
się u nog J. O. W. X. Mści Dobrki mam honor wyrazić.

Wyglądam z niecierpliwością tey pory która mię uczyni

szczęśliwym rzucenia się osobiście pod stopy J. O. W X.

Mci Dobrki y zostawania przy nich z dozgonnym przy­
wiązaniem J. O. W. X.

47. ie 8 Xbris 1758.

Posyłam Ci zacna serca moiego Pani żałosne podłey

pracy wierszyki, które przy odiezdzie moim z tak ulubio­
nego kraiu, zmaczane we łzach napisało pióro. Rozpie­
ściłem aż nadto serce moie miłym szczęściem zakochania

— 62 —

się w osobie Twoiey ze wszech miar nayszacownieyszey.
Dziś oddalaiąc się w podruż zaczynam troskliwe rozmierzać
godziny nie widząc się u nog Twoich przytomnym, y chyba
szczegulnie mysi ustawiczna o Tobie będzie rozrywką nu­

dzącemu w odległości sercu, a oczy moie które dziś w swoy
kray wiozę spłakane, będą się ustawnie w tę oglądać stronę,
kędy się widzeniem sliczney osoby Twoiey pasły, y przez

zbytek ukontentowania zadumione przed wdziękiem
y urodą nieraz ledwie nie wyskoczyły. Proszę bidny żebrak
miłości, racz dać Pani dobrą wiarę moim nieobłudnym
sentymentom, które chcę mieć w przywiązaniu ku Tobie
zawsze stateczne.

Wzdychania moie y myśli w odległości stęsknione spo­

dziewam się zmiękczą srogosc do litości że przez sprawie­
dliwą nad Rozkochanym Kompassyą przyspieszą mi upra­
gnionego honoru powrócenia do nużąt Twoich, które boday-
bym co moment całował y żył przy nich

Waszmość Panny Dobrodziki.

48. 9. Xbris 1758.

Dopełniłaś Pani miary szczęścia moiego wyrażeniem

dobroci y przychylności swoiey ku mnie, ktorey nie mogę
inaczey tylko całym Życiem odsługiwać. Teraz w stroska­
nym przez odległość stanie, będę nędznemu bez pieszczenia
się z Tobą Sercu miłą czynił konsolacyą całuiąc śliczne
Twoie litery, które przyuczona do pieszczot, a odemnie aż

do śmierci ulubiona wyraziła ręka. Całuię ią tern sercem

które samą ku Tobie żyć będzie miłością. Badź mi zdrowa
kochana Bogini miey w pamięci y w sercu przywiązanego
y dozgonnego podnużka Twego, który niechce bydź ni­

czyim tylko Twoim do Zgonu Życia. W tych rzetelnych
sentymentach piszę się z ucałowaniem pieszczonych nużąt.

Waszmość Panny Dobrodziki.

— 63 —

XXI. LIST KONSYLIARZOWEJ WOŁYŃSKIEJ DO
MĘŻA.

Piękny, dobry list! Przepojony jest ciepłem ogniska do­

mowego, a bije zeń ponadto słodycz serca kobiecego, drga­

jącego w niespokojności za mężem nieobecnym, walczącym.,

spełniającym obowiązek obywatelski. Lecz jest w tym liście

jeden rys, który i zdumiewa i czcią dla „wołhyńskieykonsy-

liarzowy" przejmuje. Z szlacheckiego dworka, z samo­

tności pilnującej domu i dzieci żony, przebija głos prze­

strogi : czy też konfederaci nie zdzierają i uciskają biednego

ludu, czy porachunki między możnymi nie dzieją się ko­

sztem ludu? Dla tych ustępów, tej szczerej, z serca płynącej

przestrogi żony-obywatelki — jest ten Ust tak cenny.

Podaję go wprost z rękopisu. Znajduje się w kodeksie

rękopiśmiennym, przechowanym w bibljotece Ossolińskich

(nr. 572), pisanym kilku rękami w XVIII, wieku. Na str.

177 znajduje się Ust pod nagłówkiem: „List iedney konsy-

Uarzowy Wołhyńskiey, żony, do myza pisany do zostaią-

cego w konfederacyi 1772".

49. ie 9. Aug. 1760.

W tym czasie w którym bez przytomnego całowania

nog WMsc Panny Dbrki mysi sama tylko o Godności Jey

ustawiczna dopomaga sercu moiemu ukontentowania,
znayduię y oczom y ustom satysfakcyą kiedy czytam y całuię
łaskawą Wmsc Panny Dobrki literę, dowód ten nieosza-
cowaney Wmść Panny Dobrki dla mnie łaski, żeś raczyła
swoią rękę bardziey do pieszczot przez piękność przyuczoną
trudzić, policzę między dozgonnemi obowiązkami wy­
sługiwania się Wmść Pannie Dobrce. Nim zaś pospieszę
do mey szczęśliwości całowania osobiście nog Wmść Panny

Dobrki, tym czasem śliczną Jey w liście ręką będę usta

słodził, iako iestem z serdecznym aż do zawarcia oczu przy­
wiązaniem y obserwancva Wmść Panny.

— 64 —

50.

Przekonana iestem izesmy naywięcey winni temu, od

którego mamy wszystko, znam i to dobrze, ze katolickich
powinności na gruncie prostego Serca mocni się okazałość,
ani sądzić mogę, aby chciwego mienia, albo próżnej Ambicyi

dałeś się powodować przynęcie, iawne przywodząc sobie

świadectwo żeśmy w miłości i iednosci małzeńskiey dosyć
wygodne stanu szlacheckiego prowadzili życie. Cieszyło cię
tak rozumiem z Błogosławieństwa Boskiego dane nam

Potomstwo, które i w odległości niech nie pomnaża ucisku,

gdy w boiazni Bozey i skromności przyzwoitey, za moim

dozorem iest pielęgnowane. Ia dotąd byłam wyperswa­

dowana o Tobie, nawet bez roztargnienia myśli, ześ na
szczęśliwy los trafił, gdy za doczesne umartwienia wieczney

kosztować będziesz słodyczy. Zazdrościłam ći nie raz
w Duchu i ubolewałam, ze nieudolność Płci moiey nie po­
zwoliła być ci kompanem, ale gdy pomnożone wieści obiiaią
się o uszy moje, że każdy opłakany kawałek chleba uciska­
niem Ludu ubogiego wymuszony, rozszerzone zdzierstwa
bez ukarania, a wieloraki iest rodzay z tego gnębią bez

gruntu. Co ieżeli tak iest obowiązuię cię własnego sumienia
przeświadczeniem, o którym zawsze dobrze rozumiem,
abyś do tey powrócił chatki, którą nam dał Bóg wydziału
Łaski swoiey, aby

r

śmy bez przeklęstwa ludzkiego wiek koń­

czyli, i kary czyli miłosierdzia nad Oyczyzną naszą obie.

oanego oczekiwali. Nienalezy mi przekładać ći kochany

mężu o czym wiesz dokładniey, ze więcey z pragnienia
rdz w krwie Męczenników . . . Kończąc to pismo ze łzami
czekam cię sercem kochaiąca zoną, czekała z otwartemi
rękami dziatlffl gotowi do ucałowania nóg Oycowskich,
niechćieyze pcahiić albo pomyslnieyszey dla mnie pewności

a.lbo przybycia Twego, czekam w Tych dwoyga iednego

kochaiąca na zawsze żona.

— 65 —

XXII. RZEWUSKI, CHORĄŻY W. X. L. DO ŻONY.

List rymowany, przesłany żonie na pożegnanie. Drukuję

go wprost z kodeksu papierowego, pisanego kilku rękami

w drugiej połowie XVIII, wieku, znajdującego się w zbio­

rach rękopiśmiennych bibljoteki Ossolińskich (nr. 25).

5 1 .

Do Wielmożney Imć Pani z Xiążąt Radziwiłłów

Rzewuskiej Chorążyny WWX Lit

Sercem Nayukochańszey Żony moiey

w Różanym Stoku d. 2-go Xbra 1765 Roku

I . . . co swym wschodem cieszyło mię słońce

Miłe dla serca zdłużaiąc zabawy,

Raptem mię zwiodło, szybkie pędząc gońce

Jam został z żalu szmieszany y łzawy,

A Pebus... tak swe konie w biegu,
Że mię do smętney nocy zbliżył brzegu.

Noc ta okrutna, po którey choć potym,

Oświeci światłość mocne ziemi cienie

Ciesząc powszechnie wszystkich blaskiem złotym,

Samemu tylko mnie szkodzą promienie,'

Bo wschód ich na świat tego mię pozbawia,

Co w dzień kochaiąc noc mi we śnie stawia.

Więc darmo płaczę y na noc narzekam,

Lepiey wschód słońca przekląć y z świtaniem,

Lepiej chcieć tego, co gustem dociekam,

^ e b też wziąść z nocą przyiaźń y mieszkanie,

" Modły do nieba powtarzaiąc nie raz

By dłuższa była sto razy niż teraz.

Lecz są okrutne mych wyroków losy,

Głuche na prośby, tey chcieli ofiary,

Abym przerażał ięczeniem niebiosy

Y w życiu smutku miał tylko zamiary,

Listy miłosne. 5

— 66 —

Choć na czas krótki czyniąc pożegnanie

Z Tą, którey wieczne przysiągłem kochanie.

Nie tak Jowisza piorun mógł bydz srogi,

Ani ogniste lękały pociski,

Do iakiey rozkaz ten mię przywiódł trwogi,

Gdym swoj od ciebie odiazd postrzegł bliski;

Zamilkłem z żalu, ze strachu wybladłim,

Ile że ciebie trzeba żegnać zgadłem. \

Więc ty, co ze mną w ślubney stoiąc parze

W Niewinney sukni pięknieysza nad róże,

Miałaś za świadka Boga i ołtarze,

Zem przysiągł wiecznie kochać Kasią Hoże;

Tak wiesz tak trzymay bez naymnieyszey sporki,

Źe pierwey morze zasypią pagórki,

Y prędzey człek świat iednym palcem dźwignie,
Nizli ma miłość ku Tobie ostygnie.

ł

X X I I I . LISTY PANNY DO „PRANULKA".

W roku 1850 ogłosił listy te Kaź. Wł. Wójcicki w „Bibljo-

tece Warszawskiej" (T. I). W przedmowie pisze:

„W starych papierach do przejrzenia mi danych w paczce,

oznaczonej, iż kiedyś należały do Zakrzewskiego, sławnego

a zacnej pamięci prezydenta miasta Warszawy, był zwitek

związany, w którym oprócz innych nic nie znaczących,

znalazłem 13 listów, jedną ręką pisanych. Po przeczytaniu

ich pilnem, okazało się, że te listy są pisane przez pannę

do kochanka i że są pisane w czasach Stanisława Augusta:

a co najważniejsza, że stanowią całość pewną. Imię i na­

zwisko tej czułej dziewicy są niewiadome, równie jak na­

zwisko kochanka... Dramacik ten miłosny odbywa się

to w jakimś klasztorze, gdzie autorka nasza zapewnie na

wychowaniu była, to we wsi Karwaczu, gdzie ubóstwiony

Pranulek przemieszkiwał (Jakaś) pani sędzina ułatwiała

zbliżenie się kochanków, bo zabierała pannę z klasztoru

do siebie i z nią razem do owego Franułka zjeżdżała na

obiady... Mąrychna, służąca panny, przenosiła listy,

lub gdy ta napisać nie mogła ani słów kilka, wysyłała ją

do kochanka, aby mu ustnie zlecenie łub troski swej pani

opowiedziała... Ale jak prawie w każdym romansie są

przeszkody, i tu w tej zapamiętałej miłości główny wróg

występuje. Jest nim jakiś D. okrutny. Przed nim zaleca

kochankowi ostrożność z przysyłaniu listów, dla niego

widzieć się z nim nie może".

Jakie były dalsze dzieje tego romansu? Niewiadomo.

Jak wogóle cała ta korespondencya gubi się w mrokach ta­

jemniczości. Zdaje się jednak, że smutny był koniec tej

miłości. Wójcicki, który miał w ręku te listy, czyni odnośnie

do ostatniego, 13-go listu, następującą uwagę: „Uderza

teraz godzina rozwiązania naszego dramatu. Ow D. nie

napróżno działał: postanowiono rozdzielić kochanków,

przerwać między nimi wszelkie stosunki, a pannę wywieść

w dalekie strony, aby zapomniała swej miłości. Na samym

odjeździe nieszczęśliwa skrycie pisze pożegnanie. Na tym

ostatnim liście znać wielkie wzruszenie i rękę drżącą i łzy

rzewne. Z kształtu liter, z bladości i braku atramentu wi­

dome: pospiech nadzwyczajny, tajemnica i wzruszenie..."

52. List pierwszy.

Pomyślności większej nie mam nad tę, gdy mam sposo­

bność te kilka liter wyrazić, przez które mogę się cokolwiek

statecznemu sercu przypomnieć i oddać się, bez którego
ja ledwo żyję.'.. I nie wiem, co dalej pocznę, gdyż w tak
ciężkich zostaję tęsknościach i martwieniach; możesz się

domyśleć, jeżeli w podobnych zostajesz, ale ja daleko bar­
dziej, bo nietylko przez oddalenie, że się widzieć z osobą
nie mogę, ale i korespondować mi zabroniono do ciebie,
moje serce kochane. Proszę moja panienko kochana, do­
nieść mi o swojem zdrowiu, w jakiem możesz zostawać. Na
co tu mocno ubolewam, że nie mogę wiedzieć; o tamtym

interesie nie piszę, bo się obawiam, ale jeżeli ci się to zdaje,

5*

— 68 —

•tak jak do ciebiem w domu pisała, to tak zrobimy. Moje

;serce najukochańsze! Miałabym ci co donieść, tylko, że

Ustowi nie kredytuję, i sposobność mi też skrócą; tern się

tylko kontentuję, że mogę ci przez tę literę zasłać serdeczne
uściskanie i ucałowanie po milion milionów razy. Adyje
moje najukochańsze pieszczoty! Mój aniołku najozdobniej-

szy! Moja rybko najgustowniejsza! Mój F. najpiękniejszy!
Mój najukochańszy na świecie i nad wszystko! Adyje,

adyje, adyje! Ach nieszczęśliwe adyje!

(na boku dodano:)
Jeżelibyś do mnie pisał, to niech Marychna nauczy tego

człowieka; niech osobno ten Ust od ciebie odda, żerni mi go

oddał; tylko żeby D. nie wiedział!

53. List drugi.

Ze twoje oświadczenia mocno mnie kontentują, wierz mi,

że i ja niczego sobie nie życzę, jak cieszyć się z tobą.. Ta

moja największa szczęśUwość, kiedy mogę na ciebie patrzeć,

i miłe twoje usteczka serdecznie ucałować: jak że nie można

osobiście, to przynajmniej przez Uterę po miUon mikonów

razy ściskam serdecznie miłe oczęta i usteczka i rączki
i wszystko, mój w życiu nad wszystko najukochańszy Fra-

nulku, moja najmilsza panienko, moje ukochane pieszczoty,
moja pociecho, moje jedyne deUcye, moja najgustowniejsza
rybko! Adyje, adyje do prędkiego obaczenia, gdyż i ja

mocno tęsknię bez ciebie, moje kochane serduszko.

54. List czwarty.

Proszę moje serce, niech cię nie martwią moje łzy, bo

nie pochodzą z tego, żebym się miała obawiać, że się od-

mienisz, tylko, że cię tak dawny czas nie widziałam, i z tego

mocno mi tęskno; rozumiem, że już sto lat, kiedy cię mo-

— 69 —

mentu nie widzę, tak cię niewypowiedzianie kocham, że<
radabym się zawsze cieszyć z tobą,, i spodziewam się wza­
jemności. Być wesołą nie mogę, chyba jak moje najmilsze
pieszczoty obaczę i ucieszę się z niemi. Adyje moja naj­
ukochańsza pociecho! Spodziewam się prędko widzieć
z tobą.

55. List szósty.

Dopierom cokolwiek ożyła, jak odebrałam ślicznej rączki

charakter, który mnie mocno ukontentował; a cóż dopiero,
gdyby osoba! O! takby mi się szczęśliwą w tym punkcie

poczytać przyszło! Piszesz moje serce, żebym nie tęskniła,

Jak to można bez tego nie tęsknić, co jest komu w świecie

najukochańszego? Tak ja bez moich pieszczot ledwo nie
umieram, i te tylko mnie w mojem życiu cieszą.

56. List ostatni.

Ostatnie czynię na tym moiem nieszczęśliwym wyjeździe

pożegnanie, przy którem milionowe zasyłam uściskania
i całowanie. Zważywszy wszystko, mogę się policzyć między

nieszczęśliwemi! Więcej pisać nie mogę, bo się zalewam

łzami, których żadnym sposobem zatrzymać nie mogę.
Adyje! bywaj zdrów i łaskaw; już cię żegnam mój najmilszy
kochaneczku! Adyje sercem ukochane pieszczoty!

Przyjdzie mi cię pożegnać napół z płaczem,
Bo się podobno nie zaraz zobaczem; •
Z płaczem ci mi z płaczem pożegnać z tobą,

Wolałabym się cieszyć zawsze twą osobą.
Miłe w kupie zabawy nam obojgu były,
Teraz przykre chwile, co nas rozłączyły.

— 70 —

XXIV. LISTY KARŁA ŻUŻU (BORTJWŁAWSKIEGO)

Stanisław Wasylewski w rozprawie „Dama z karzeł­

kiem" (w książce „Romans prababki") przytacza dwa listy

miłosne karła pani Humieckiej, Józefa Boruwławskiego,

pisane v/ roku 1780 do panny respektowej, nazwiskiem

Izalina Barbontan, do której karzeł zapłonął silnym afe­

ktem i którą wreszcie po szeregu przygód i awantur po­

ślubił.

Odsyłając ciekawych życiorysu i przygód karła do roz­

prawy Wasylewskiego, zaznaczam, że Józef Boruwławski

urodził się w okolicach Halicza, żył lat 98 (umarł w r. 1837)

i zasłynął w Europie książką, w której zawarł swój życiorys

(„Memoires du celebrę nain polonais Joseph Boruwławski,

Paris 1788.")

57.

Najmilsza! Nareszcie niewola moja skończona. Dla twej

miłości ofiarowałem i straciłem wszystko! Gdyby nie Ty
nie wahałbym się nawet skończyć z życiem. Dziś rano jeden
z panów oficerów, mieszkających u mojej opiekunki, przy­

szedł do mnie z oświadczeniem, że jeżeli nie zmienię swego
postanowienia, mam się natychmiast zabierać precz! To

niemożliwe! — zawołałem w pierwszej chwili, ale po roz­
wadze odrzekłem, że jestem zdecydowany, proszę tylko,

aby oświadczył odemnie mojej dobrodziejce, że jej nie­
łaska szczerze mnie zasmuca, niech mi wszystko wybaczy,

a jej dobroci dla mnie nigdy nie zapomnę. Ze łzami w oczach

opuściłem dom, w którym tak długo byłem ukochanem,

rozpieszczonem dzieckiem. Stałem się niewdzięcznikiem
dlatego, że kocham Ciebie, IzaHnko!

Położenie moje było okropne. Nie wiedziałem gdzie iść

bez pieniędzy, bez dachu nad głową, bez możności życia.

Tylko miłość ku Tobie podtrzymywała mię i ona to na­

tchnęła mnie, abym się zwrócił do ks. Kazimierza, brata

królewskiego. Wiesz o tern, że jest uprzejmy i łaskawy.

a raną zawsze się interesował. I nie zawiodłem się. Ks.
podkomorzy wiedział już o wszystkiem i raczył tylko wy­
razić zdziwienie, że zdecydowałem się na opuszczenie pani

Humieckiej. „Źużu, bądź spokojnym i pewnym mej opieki.
Opowiem o Tobie królowi, bo wiem, że cię lubi i nie od-
je.ówi swej protekcyi". Te słowa łaskawe dodały mi otuchy.
O tak, Izalinko, będziemy szczęśliwi, jeżeli tylko tego ze-

(chćesz. Chciałbym bardzo zobaczyć Cię, by Ci powtórzyć

po tysiąc razy, do ostatniego tchnienia, że jesteś jedynem
ukochaniem Twego wiernego i czułego

Źużu.

58.

Najmilsza! Dziś rano przysłał po mnie ks. podkomorzy

z zapytaniem, czy chcę powrócić do pani Humieckiej, bo
w takim razie użyje pośrednictwa swych przyjaciół u niej,
czy też jestem nadal zdecydowany poślubić Ciebie, naj­

droższa Izalinko! Odpowiedziałem, że jakkolwiek gnębi

mię bardzo przeświadczenie, że stałem się niewdzięcznikiem,
to przecież powrócić nie mogę... -

„Postaraj się zatem o przyzwolenie matki Izaliny —

odrzekł książę — a wszystko będzie dobrze!"

Widzisz więc najmilsza: ludzie myślą, że ty się zgadzasz.

Nie ośmieliłem się nawet wyjawić, że dotąd nie uzyskałem
twej zgody, zepsułbym bowiem całą sprawę. Czy mi jej

odmówisz, jedyna? Czy miałabyś serce unieszczęśhwió
człowieka, który ch%e widzieć Ciebie szczęśliwą? Mam

być na posłuchaniu u króla, który obiecał ks. podkomo­
rzemu, że zajmie się mym losem. Niech Cię uspokoi nadzieja,
że mi prawdopodobnie wyznaczy pensję roczną! Łaski,
najmilsza! Daj mi choć promyk nadziei, a pospieszę upaść

do nóg Twej Pani matce. Czyż będzie mogła odrzucić mą

prośbę zwłaszcza gdy, się dowie, jak wyso^ch mam pro-

— 72 —

tektorów? Niech Izalioka pamięta, że brak decyzji i spó­

źniona odpowiedź mogą zniweczyć wszystkie nadzieje-

i unieszczęśliwió na zawsze Jej wiernego i czułego

Zużu.

XXV. LISTY T. K. WĘGIERSKIEGO I PARYSKIEJ
JEGO KOCHANKI JULII.

Tomasz Kajetan Węgierski, „polski Wolter", przehulał

swe młode życie. „Przeżyłem — zwierza się na krótko przed

śmiercią — lat trzydzieści bez żadnego systematu, bez planu,

rzucony na wolę namiętności..." Niepospolicie utalento­

wany, autor większego poematu „Organy" i mnóstwa

mniejszych poematów satyrycznych, smagających do krwi

społeczeństwo ówczesne i działające w niem jednostki —

był starościc Węgierski typem młodzieńca, który „przy­

wykł — jak sam określa — od dzieciństwa iść za popędem

fantazji i kaprysu". W rozgwarze wielkomiejskiego życia,

wśród mnóstwa awanturek i miłostek, utopił swój wielki

talent i zniszczył zdrowie. Umarł w trzydziestym drugim

roku życia... Umarł zdała od ojczyzny, w Marsylji, prze­

wędrowawszy wprzódy całą niemal zachodnią Europę

i północną Amerykę.

Korespondencya Węgierskiego zużytkowaną została po

części przez Lucyana Siemieńskiego w „Portretach literac­

kich" I. 147—185, i w studyum Estreichera o Węgierskim,

opartym na rękop. Bibl. Jagiellońskiej (nr. 5635). Do­

piero po uprzystępnieniu zbiorów bibl. hr. Chreptowicza

w Szczorsach (na Litwie) wydał Dr. Stanisław Kossowski

(Przew. nauk. i liter, z r. 1908) w oryginale francuskim

i przekładzie polskim spuściznę epistulograficzną Węgier­

skiego, zawierającą „Listy do przyjaciółki w Paryżu w cza­

sie podróży do Martyniki", listy paryskiej kochanki Julii,

„Dziennik z podróży do Ameryki północnej" i wiele innych

przyczynków listowych.

59. Listy Węgierskiego.

Pod 37° 47' szerokości półn.

22. maja 1783, w mieście Cap.

Byłem tak strasznie chory, że w pierwszych dniach na­

szej żeglugi było mi niemożliwem wychodzić z mego hama­
ku. Wówczas to, w czasie krótkich przerw moich boleści,
zajmowałem się Tobą. Przywoływałem Cię pamięcią, snu­
łem myśl o Tobie, i kiedy przesunąłem w moim umyśle
przyjemną kolej miłych chwil, które doznałem koło mojej

drogiej Julii, rozpoczynałem na nowo. Nie możesz sobie
wyobrazić wcale bólów, w jakie ta nieszczęśliwa podróż
mnie wpędziła. Od dawna dopełniam moją odwagą to, na
czem zbywa moim siłom, ale nie przewiduję, aby mogły

one oprzeć się, jeżeli tak dalej pójdzie. Wymiotowałem

podczas pięciu dni z taką siłą, że oprócz wstrętu i zmęcze­
nia, jakiego doznaję, niepodobna mi strawić najlżejszego-
pokarmu; tak dalece mój żołądek jest osłabiony; dzisiaj
gdy zupełny spokój zmniejszył kołysanie okrętu, zawlokłem
się na pokład, aby odetchnąć świeżem powietrzem i skre­
ślić parę słów do Ciebie. Nie przewiduję jednak, kiedy ten
list Ciebie dojdzie. Jeżeli ten spokój będzie się przedłużać,
będziemy może dwa miesiące na morzu i tyleż czasu po­

trzeba, aby ten list Ciebie doszedł; nie będzie mógł wyjść,
jak tylko z Martyniki. Będziesz przynajmniej wiedziała
kiedyś, co ja robię od mego wejścia na okręt i będziesz,
mogła sądzić po użyciu mego czasu, czy zajmowałaś moje
myśli. Zresztą jeżeli nie bawi Cię słyszeć mówiącego o so­

bie, to ten dziennik będzie dość nudnym; bo chybaby jakaś
burza wyrwała nas z jednostajności, w której żyjemy;

wszystkie dnie podobne są jedne do drugich. Wiatry służyły
nam wedle życzenia w pierwszych dniach; robiliśmy 60 mii
w 24 godzinach i opłynęliśmy łatwo przylądek, ale raptem
wiatry przestały dąć i niema już o nich mowy. Morze jest

— 74. —

tak gładkie, jak to lustro, które służyło do powtarzania
naszych przyjemności i do pomnażania naszego szczęścia.

Jak te dwie sytuacye mało są do siebie podobne! Kiedy
będę dość szczęśliwym, aby się napowrót znaleść w Twoich

ramionach? I czy potrzeba, aby tysiące przeszkód przy­
czyniało się do przedłużenia mojej nieobecności i do od­
jęcia mi nawet złudy nadziei? Ale jeżeli Ty mi jesteś wierną,
jeżeli Twoje serce nie jest wcale dla mnie zmienione, to
przyjdzie ten czas upragniony i ja odnajdę rozkosze mojej

duszy, aby ich już nigdy nie opuścić.

60.

4. czerwca, Środa.

Zawsze drażniony przez wiatry! Agamemnon i jego oto­

czenie nie cierpieli od bardziej upartych. Cofamy się bez-
ustanku — gdyby to było przynajmniej na to, aby lepiej

skakać. Być kołysanym bez ustanku, upadać ze znużenia
ku końcowi dnia, nie postąpiwszy ani kroku, i ponadto wy­
miotować straszliwie, oto jest piękny obraz, który Ci musi
przedstawić moja podróż. Ach Julio! jak jestem szczęśliwy
na myśl, że Ty straciłaś chęć podjęcia jej. Byłbym umarł
ze zmartwienia myśląc, że sam byłem przyczyną tych
wszystkich cierpień, którym Twoje zdrowie nie oparłoby się
z pewnością. Nie wiedziałem, czego Ci doradzałem. Za
królestwo nie chciałbym, aby moja przyjaciółka narażała

się na czwartą część tych trudów. Żebyś Ty wiedziała,

eo się ze mnie zrobiło; blady, mizerny, wycieńczony; mam

minę mumii, a nie jesteśmy jeszcze ani w połowie drogi.
Przerwał mi biedny gołąb, który wpadł do wody i tonie.

I to właśnie w chwili, kiedy miałem myśleć o pięknej bajce

La Pontaina. Biedne stworzenie! ale ono jest jeszcze szczę­

śliwsze odemnie. Za jedną minutę przestanie cierpieć:

-a ja kiedy Cię ujrzę na nowo ?

— 75 —

61. 19. czerwca, czwartek.

Jestem bardzo zmartwiony, gdy pomyślę, że przez 3 mie­

siące nie będziesz miała wiadomości o mnie; bardzo się boję,

że nie oddasz mi sprawiedliwości co do moich uczuć, jak
tylko za późno. Otoczona ludźmi, którzy myślą tylko, aby
mi zaszkodzić, jakże mogłabyś się oprzeć ? Twoja łatwość,

Twoja dobroć, posłużą właśnie, aby Cię uczynić niespra­

wiedliwą; a ponieważ nikt się tam nie znajdzie, aby bronić
moich spraw, będę musiał koniecznie być skazanym. Oby
przynajmniej Twoje wyroki nie były odwołalnemi i Twoja
ostatnia decyzya została w zawieszeniu. Znam Cię dosyć,
aby wierzyć, że nie przebaczyłabyś sobie nigdy lekkości,

popełnionej przez zbytek pospiechu w Twoim namiętnym

sposobie sądzenia mego postępowania; ale do czegoby po­

służyły te spóźnione wyrzuty ? Do zmącenia tylko Twoich

przyjemności na chwilę i do usprawiedhwienia, być może,

w Twoich oczach nowych błędów. Jeżeli Julia jest mi nie­

stałą, będzie ona taką dla dziesięciu innych... Nie, żebym

sądził, że jestem wart więcej, ale ponieważ moje po­
łożenie, okoliczności, moja miłość żywa i prawdziwa, po­
winny mi zapewnić jej serce i że sam rozsądek powinien

usposobić ją do przekonania, że nikt inny nie będzie mógł

stworzyć jej szczęścia i je zapewnić. Ona już odczuwała
miłość, miała już związki mniej lub więcej trwałe, można
więc sądzić, że te które mogą nastąpić, mając o wiele więcej

przykrości, nie dadzą jej uczuć tych uniesień, tych upojeń,

których pierwsze jej dostarczyły. Ta osoba, która musiała
być przeznaczoną, aby być pierwszem i jedynem źródłem
szczęścia istoty uczciwej i czułej, będzie tylko co najwyżej
przyczyną kilku przyjemności przejściowych, które zo­
staną zatarte w samej chwili ich doznawania.

Nie chcę wcale posługiwać się tu przysięgami, ale mogę

Ci powiedzieć na honor, że' to nie jest głupia próżność usta-

lenia pewności serca, która mi każe mówić w ten sposób,,
ale cena, którą przykładam do Twojego serca i nadzieja
szczęśliwości trwałej i doskonałej. Będzie to daremnem,
jeżeli dziennik ten dojdzie przed ciosem zadanym. Szanuję
Cię dosyć, aby nie wątpić ani na chwilę, że czytając pierwsze
jego karty, oddasz mi całą swoją czułość, jeżeli ona jest tylko
zmniejszoną albo zawieszoną; ale jeżeli na nieszczęście ona
jest odwróconą na inny przedmiot, Ty będziesz płakać,
ale mnie zostawisz nieszczęśhwym, a co gorsza, będziesz

nią sama przez resztę swego życia. Nie mogę sobie wy­

obrazić bez nadzwyczajnego wzruszenia możliwości tego
wypadku; słabe wątpliwości, które podnoszą się w mym
sercu w tym względzie, są przenikającymi ciosami, które
będą mię razić beż ustanku, póki nie będę miał niezaprze­
czalnych dowodów miłości, jaką mi winnaś i którą mi po­

przysięgłaś.

Pisałem do Ciebie dziś rano, ale spojrzawszy na moje

papiery, ochota rozmawiania z Tobą ogarnęła mnie na
nowo. Nie rachuj mi tego wcale! Cóż miałbym do czynienia
innego, jak rozmawiać z moją ukochaną. Co prawda przy­
chodzę wszystko mówić Twemu portretowi, który przed
chwilą opuściłem, ale on postąpił ze mną bardzo niegrzecznie
i nie mogłem otrzymać od niego ani słowa odpowiedzi, a po­
nieważ chciałem koniecznie Gę usłyszeć, rzuciłem się do

czytania Twoich listów i to mi pozwoliło spędzić kilka chwil
szczęśliwych. Mój Boże, czegobym ja nie dał, abym mógł
ucałować Cię, uściskać Cię, wycisnąć pocałunek za każdym
czułym wyrazem, który tam znalazłem... ale ja jestem
daleki od tego szczęścia! I kiedyż je odnajdę? Potrzeba
zrobić cztery tysiące mil, nudzić się w stu miejscach, znosić

niezliczone trudy, narażać się na niebezpieczeństwa, nim
ujrzę się znowu przy mojem szczęściu. Czy wyobrażasz
sobie przyjemność, którą za moim powrotem mieć będę i czuć

— 77 —

będę, z ustami przy Twoich ustach i ramionami w około
twego ciała, gdy będę czuć bicie Twego serca i gdy łzy ra­

dości popłyną na moich policzkach ? Czy jestem bardzo
daleki od tej chwili 1 O tak! Ile 1 Miesiąc ? Dwa miesiące 1

O nie, na nieszczęście; prawie 2 razy tyle. Potrzeba wypić

ten gorzki kielich i pragnąć, abym ja tylko był ukarany
za moją nieostrożność.

Nie mogę jednak skarżyć się na wiatry, one są nam, jak

nie mogą być, pomyślniejsze: wysilają się, aby dąć z dobrej
strony, prawdopodobnie, aby nam wynagrodzić czas, który
przez nie straciliśmy. Rachuję, że koło środka przyszłego

tygodnia wylądujemy w Martynice. Pierwszy okręt, który
stamtąd odejdzie, będzie obciążony moimi depeszami...

Oby one mogły płynąć szczęśliwie i przynieść mojej drogiej

przyjaciółce wiadomości od istoty, która tylko wzdycha
za chwilą znalezienia się przy niej.

•62. List Julii.

Poniedziałek 28.

Ty, którego ubóstwiałam, dla którego wszystko po­

święciłam, któremu-byłabym oddała swoje życie, gdybyś był

poprosił o nie — czy to rzeczywiście Ty jesteś, który mi za­

dajesz śmierć 1 Czy to Ty, który mogłeś używać dzikiej przy­

jemności upokarzania serca, które Ci się oddało ? Wnosić

do niego hańbę, nadużywać niegodnie zaufania, zbytku jego

czułości. Nie czekaj, abym Ci malowała moją boleść. Nie

mogę już rozróżnić, co się we mnie dzieje. Nie wiem czego

•chcę, co powinnam; moje wzburzenie jest straszne, mój
rozsądek może ustąpić.

Co ? — Ciebie nie łączył ze mną żaden węzeł, a ja je

wszystkie zerwałem dla Ciebie! — Co, nawet w tej chwili,
której wspomnienie jest mi straszne, kiedy cała oddana

miłości, jej gwałtowność — aż do mojej słabości... w tej

chwili Twoje serce, zajęte przez inną, zamarłe dla mnie,
rozłączało się z upojeniem Twoich zmysłów; i ja mogę żyć
jeszcze ? Żyć i nienawidzić Ciebie ? Czy jestem dość upo­
korzona, dość ukarana za moją nieszczęsną miłość? Ach!
Bezwątpienia! Niebo winno mi było zemstę straszną, od­

powiednią do świętych praw, które zdradziłam. Jestem
winną. Jestem nią w moich oczach i w oczach całego świata...
ale w Twoich, okrutny, jakim występkiem się okryłam ?
Czy Uczysz mi za występek to, że Cię pokochałam ? Że
śmiałam dobijać się serca, które Julia posiadała 1 Julia

mogłam napisać ten wyraz i nie umrzeć! Ty ją czcisz i mo­
głeś do mnie napisać: „Bóg, .który przewodniczył naszemu
związkowi, będzie go ochraniał. Ten związek, jeżeli chcesz
mi wierzyć, stworzy szczęście życia Twego i mego. Nie
upieraj się bez przyczyny, aby je zniszczyć — wiek mija,

nie widząc je rodzące się — a jedna chwila je niszczy.. .'*
Ta chwila fatalna nastała! I nie dla Ciebie ustał czar. Twoje
serce nie będzie bardziej wzruszone, tracąc mię, aniżeli
było, kiedy mię posiadło. Czy się nigdy nie dowiem, jakie
uczucie uzbraja Cię przeciwko mnie ? Czy żąda od Ciebie

tych ofiar ta druga kochanka ? Czy aby się jej podobać,
potrzeba było poświęcić istotę czułą, która przyszła wy­
stawić się bezbronnie na Twoje razy 1 Czy tamta zapłaciła
przynajmniej za tę ofiarę podwojeniem miłości 1 Ale nie,
to wcale nie ona nakazuje taką nieludzkość. Przedstawiono
mi ją jako czułą, łagodną, uczciwą w swoim stanie. Być

może, że byłaby ona więcej jak Ty zdolną do litości nad
moim losem... Może ona jest godniejszą ocenić serce, które
Ty zraniłeś ze spokojem, z zimną krwią, pełną rozmyślności
i, głębokiego okrucieństwa. Było to więc... ,,To uczucie
żywe i słodkie, które w jednym momencie maże troski wieku
— to uczucie, które podnosi duszę śnnertelników, daje

im siłę dostateczną, aby znosić nieszczęście, aby czuć nie-

— 79 —

szczęści© w sposób niezwykły — ono ożywiało Twoje serce-

i kryło się w głębi mego".— Tak, okrutny, to uczucie istnieje

w moim sercu. Ja je tam odnajdę jeszcze. Twoje zniewagi,
moja boleść, mój wstyd, nic nie zmienia tego serca. Wszystko
aż do mojej słabości zapewnia Cię o jego stałości. Uczyniłeś
mię najnieszczęśliwszą, z istot; nic nie może teraz oderwać
mię od Ciebie. Jaka męczarnia równa się temu — kochać
pomimo siebie ? Kochać z przekonaniem, że się nigdy nie
było kochaną i że się nigdy nią nie będzie... że się wzbudza
tylko wzgardę.

Jest więc to prawdą ? Czy Twoja dusza zamkniętą jest

dla mnie na wszystkie inne wrażenia ? Czy moje skargi nie
potrafią Cię wzruszyć ?... Ach! nie odwracaj Twoich oczu;
przez litość, czytaj jeszcze... patrz dokąd idzie moja miłość.
Wszystko Ciebie potępia... Ono jedno Cię uniewinia.
Być może, sądziłeś, że jestem mniej czułą, mniej delikatną.
Powiadają, że są kobiety, których rozłąka nie drażni; że
inne znają i cenią w miłości tylko rozkosze, które je po­
niżają, oddzielają od uczucia. Mieszając mię z niemi, są­

dziłeś, że dość robisz dla mnie, obdarzając temi wstrętnemi
przyjemnościami. Obraziłeś mię tern fałszywem mnie-

. . .

,

. .

maniem; ale ja nie piszę Ci, jak mogłeś powątpiewać o mojej
szczerości. — Ty mogłeś wierzyć, czem byłeś dla mnie.
Byłoby dla mnie boleśniejszem myśleć, że oddając spra­
wiedliwość mojej duszy, czytając w niej całą siłę i całą czy^
stość mojej miłości, starałeś się ćwiczyć jej czułość tylko

dla tego, aby lepiej poznać sposoby skaleczenia jej śmier­
telnie. Nie, ja nie mogę przypuścić charakteru tak okrutne­

go, jak ten, który czciłam i który czczę jeszcze. Moje serce
nie może zniszczyć bożyszcza, które sobie stworzyło. Miłość
użycza mu swoich wdzięków. Przeszłego roku na tym balu,
twórcy wszystkich moich cierpień, na tym balu, który nie

1

nawidzę, na którym się nigdy nie zjawię, rozmawiałam

— 80 —

z baronem de Stael; Ty przyszedłeś do niego. Gdy spoj­

rzałam na Ciebie, nie podobna mi było nie patrzeć na Ciebie

jeszcze i każdym razem, jak Cię odnajdywałam, Twój widok

odrywał mię w chwili, gdy przechodziłeś, od przedmiotu,
który mię zajmował. W Mika dni potem byłam na kolacyi
u barona; on mi mówił o balu Gardes du Corps, gdzie jedna
kobieta, którą brał za mnie, bardzo go zajęła. Powiedział
mi, że ona dużo do Ciebie mówiła. Na Twoje imię zmie­
szałam się tak dziwnie, że baron spostrzegł to i sądził, że
mnie odgadł, przypisując moje zakłopotanie niezadowoleniu,
że mnie poznano. Powróciłam jeszcze na bal. Gdy wcho­

dziłam szukały Gę moje oczy. Nie miałam żadnego za­

miaru, nie wiedziałam dlaczego chciałam Ciebie widzieć,

ale szukałam Cię tak długo, że w końcu Cię znalazłam.
-Chciałabym była mówić do -Ciebie, ale nie wiedziałam co

Ci powiedzieć i w końcu zapytałam Gę, gdzie baron
de Staël. Ty byłeś z maskami, które Gę zabawiały i przy­

jąłeś mię bardzo źle. Uczułem się tern dość dotkniętą, aby

Gę więcej nie szukać ; ale mówiłam o Tobie, wychwalano

mi Ciebie. Nie straciłam dotąd ani jednego słowa i w ciągu
roku, który spędziłam, nie widząc Gębie, moja pamięć

przypominała mi często to, co dobrego mówili mi o Tobie.
W końcu na pierwszym balu tegorocznym, gdzie Cię spo­
strzegłam, bicie mego serca było tak gwałtowne, że z obawy

aby nie zemdleć, nie mając na czem usiąść, zmuszoną byłam

oprzeć się o lożę. Ty przechodziłeś często koło mnie i spo­
strzegałam, że moje położenie było niewyraźne. Dwadzie­
ścia razy byłam zdecydowaną mówić do Ciebie, nie znaj­
dując do tego odwagi. Zagadałam jednak Mika słów, na
które Ty zaledwie odpowiedziałeś. Byłam zniechęconą;

przysięgłam nie powracać więcej do tego i gdybym była
opuściła bal w tej chwili, byłabym wyratowaną. Od czego
jednak zależy nasze przeznaczenie ? Wszyscy odjechali.

— 81 —

M-de Gou... i de Mon... z któremi byłam, bawili się roz­

mową- ze mną... Odjeżdżałam jednak z hr. d e . . . Ty
przechodziłeś. Me mogłam odmówić sobie przyjemności,

aby nie wymówić Twego imienia — nie zatrzymać na chwilę
Twojej uwagi. Zatrzymałeś się: słuchałeś mię po raz pierw­

szy. Ożywiona przyjemnością widzenia Ciebie, słyszenia
Ciebie, odzyskuję wreszcie moc mówienia z Tobą. Ale

drżałam z chęci zostania z Tobą sama, Gdy te panie mię
opuściły, by szukać inne, pragnęłam tego, ale i obawiałam

się zostać z Tobą sam na sam. Ty odjechałeś pierwszy,-

a ja stałam się tak nadąsaną, że hrabia Ludwik zostawił

mię wkrótce swobodną. Odtąd uniosłam Twój obraz i za­
częłam się obawiać mojej czułości. Obiecałam sobie nie
mówić więcej z Tobą i przez moją źle uzasadnioną zaro­
zumiałość wystawiałam siebie na niebezpieczeństwo pokusy
i ulegałam jej. Me było to jednak bez wałki: one mię za­

prowadziły nawet bardzo późno w nocy. Chciałam uchodzić

za przyjaciółkę maski, która z Tobą mówiła. Ty mię nie

poznałeś, czy też udawałeś; umiałeś jednak mówić mi rzeczy

o tej masce najpochlebniejsze i nie powiedziałeś ani jednego

słowa, któreby nie znalazło miejsca w moim sercu. Przy­

pominam sobie jeszcze chwilę, w której; aby usadowić pana

du Plessis... zmieszana, nie wiedząc co robię, umieściłam

go między sobą a Tobą. Ruch, który zrobiłeś, aby odejść,
dotknął mnie i gdy powróciłeś do mnie, nie wiele brakowało,
abym nie przycisnęła Twojej ręki do mego serca, aby Ci
podziękować. Tego samego dnia, nie wiem w jaki sposób,

mówiliśmy o wicehrabi. Sąd, który o nim wydałeś — mała
zgodność, jaka wydawała się istnieć między Twoim sposo­
bem myślenia i jego, wszystko przygotowało moją duszę

do nadzwyczajnego zwierzenia się. Byłam szaloną. Czyż

mi nie mówiono, że mężczyźni wyrażają doskonale to, czego
nie czują; a ja Ci wierzyłam! Gdy mię prosiłeś, abym Ci

Listy miłosne. 6 *

— 82 —

podała sposób widzenia siebie, przyszło mi na myśl wskazać
Ci Colizeum — nie wyobrażając jeszcze sobie sposobu od­

nalezienia się tam. Śniłam o tern całą noc. Raz sobie mó­

wiłam, że Ty tam nie przyjdziesz; to znowu miałam na­

dzieję, że Cię tam ujrzę. Nie mogłam wcale spać...!

Prosiłam, aby mię zawieziono do klasztoru, pod pozorem,

że chcę tam zjeść śniadanie, którego sobie odmówić nie
chciałam. Z klasztoru udałam się z moim przyjacielem,

moją pokojową i tym panem, którego widziałeś, do Coli­
zeum. Przewodnicy sądzili, że dogadzają tylko mojej za­
chciance i ja umiałam śmiać się wraz z nimi aż do chwili,

w której Twoja obecność odjęła mi wesołość, upajając

się niewypowiedzianym czarem. Pozwól, żebym się za­

trzymała nad chwilami tak słodkiemi. — Wkrótce je stracę,
aby stanąć przy strasznych. Jaka to była radość dla mego
serca, gdy widziałam Cię, gdy potrafiłam Cię rozweselić,

otrzymując nawzajem pewność, że się mną zajmujesz,
Jedna obawa mieszała tę radość: mogłeś mię wziąć łatwo

za inną wskutek pewnego podobieństwa i mogłeś sądzić,
że mówiłeś to, co mi pochlebiało, tej osobie, którą miałeś
nadzieję znaleść pod moją maską. Chciałam się o tern prze­
konać i posłałam ci bilecik... z jej imieniem. Jeżeliby

Twoje wejrzenia przyzwyczaiły się do tej drugiej, wszystko-

by się to pokazało. Mogłam jeszcze przezwyciężyć siebie;

uwaga jednak, z jaką przypatrywałeś mi się, dowiodła,
że mnie poznajesz. Jak ta chwila była dla mnie rozkoszną!
Z kolei ja się teraz tobie przypatrywałam i zdawałam się
czytać w Twoich oczach część uczucia, które moje serce
zawierało. Niestety! Ta rozkoszna chwila była ostatnią.

Nasze pierwsze widzenie się z sobą stało się początkiem

moich męczarni. Moja dusza była Ci znaną. Pewien swoich
praw, swojej władzy, zacząłeś natychmiast przerażać mię

nowenn dla mnie uniesieniami. To, co otrzymałeś dzięki

— 83 -

mojej dobroci i miłości, wydało mi się błędem nie do daro­

wania i z chwilą, gdy cię opuściłam, zdaje mi się, że nie
musiałeś mnie już kochać, ani też szanować. Reszta jest
Ci znana. Moje listy, jeżeli je masz jeszcze, mogą Ci od­
tworzyć moje obawy i moje wyrzuty. Ty mię uspokoiłeś:

„Moja droga, moja ubóstwiana Aleksandro, — mówiłeś mi
obawy, jakie żywisz co do moich uczuć względem Ciebie
są niesprawiedliwe; cierpiałam okrutnie wczoraj, nie mając

wiadomości o Tobie". A w drugim liście: „Mogę Ci jedno
zarzucić, a mianowicie to tylko, że kocham Cię więcej, ani­

żeli Ty mi jesteś oddaną a co za tem idzie, mogę dać Ci
odczuć, że stoisz pod tym względem niżej odemnie.

Co każe Ci przypuszczać, że już Cię więcej nie kocham ?

że nie byłem w stanie odczuć z zapałem tych chwil wszyst­

kich, które pamięć na zawsze w moim" sercu wyryła ?

Zapewniam Cię, że Cię kocham, czczę i ubóstwiam". A skoro
błagałam Twojej pomocy, byś mnie wybawił od walki we­

wnętrznej, gdy uciekałam przed miłością, gdy prosiłam
Cię. tylko o przyjaźń — Tyś mi odpowiedział: „Postępujesz
niewłaściwie, chcąc mi narzucić sposób, w jaki powinienem
Ciebie kochać. Jest to raczej tyranizowanie, aniżeli bro­
nienia uczucia, jakie się żywi. Nie posiadałem się z rado­

ści, mając ujrzeć Ciebie dzisiaj, jednak jakby na śmiech
otrzymuję bilecik zimny i oschły, w którym ani śladu Twego

serca dopatrzyć się nie mogę". (Pisałeś to wszystko, "by
rozedrzeć serce, o które tak się lękałeś, by się od Ciebie nie

odwróciło). „O Twojej uczciwości nie mam wcale prawa
wątpić — ale o Twojem sercu — a taki sposób ujęcia kwestyi
godzi w moją miłość własną, nie lecząc mnie wcale z mojej

miłości". Niestety! Wiedziałeś nadto dobrze, że pozwa­

lając sobie wątpić w uczucia kochanki tak czułej, zaprzeczasz

zarazem tylu dowodom jej miłości. Byłam zbyt przystępną
i łatwowierną, a w wyrzutach, które sobie z tego powodu

6*

- 84 —

niejednokrotriie czyniłam, pocieszały mię tylko te słowa:
„Składam dzięki losowi, że pozwolił spotkać mi takie serce,
jak Twoje, serce, którego czułość zapaliłaby duszę z mar­
muru i zmusiłaby, by je ubóstwiać". Mam wszystkie listy;
zachowuję je jako nieomylne dowody uczucia, któregoś

dla mnie nigdy nie żywił. Zostałam strasznie oszukaną,
i w błąd wprowadzoną, jednak musiałabym mieć więcej
doświadczenia i musiałabym znać pierwiej wszystkie wy­

biegi wiarołomstwa, by módz rozpoznać, że je ukrywasz

tak dobrze w swoim sercu. Ach! Zaślepienie to świadczy

tylko o mojej szczerości.

Wszystko w Tobie zdawało się usprawiedliwiać moją

miłość: Ja też oddawałam się bez zastrzeżeń wszystkim
ponętom, które wywoływała Twoja obecność. Ale Ty prze­
stałeś wkrótce przymuszać się. Gdy zadowoliłeś swój szał —
na twarzy Twojej malował się przygniatający chłód. Listy
Twoje miały ten sam wyraz obojętności, co i słowa. Ta
zmiana nie mogła ujść moim oczom: ale sama obwiniałam

się o nią. Sądziłam, że poznawszy mię lepiej, doszedłeś do
wniosku, że jestem mniej godną miłości, niż Ci się wyda­

wałam na początku. Ale ja go ubóstwiam — mówiłam do
siebie Czy to jest niczem dla czułej duszy ? Przewidy­
wałam już, że przedmiot jakiś bardziej godny podobania
się Tobie zdołał mię całkiem zatrzeć w Twojem sercu.
Cierpiałam z tego powodu i milczałam. Ach! jak chętnie-

bym Ci przebaczyła, gdybyś był tylko niestałym! — Przy­

puszczałam, że zmartwienia, o których mi mówiłeś i ta
ciągła żądza rozrywek oddalały mię od Ciebie. Zaledwie

śmiałam się skarżyć na to. Zdawało mi się niedelikatnem
wymawiać Ci przyjemności, które odpędzały pamięć trosk

Twoich... a tern bardziej żądać, byś się ich wyrzekł dla

mnie. Często, gdyś mię opuszczał, szłam za Tobą smutna,
gotowa wyciągnąć ramiona, aby Cię zatrzymać — jednak

— 85 —

powstrzymałam się, drżąc na myśl, że się mogę Tobie nie
podobać: a pragnęłam tylko lepiej przypatrzeć się Tobie.
Miałam zawsze nadzieję, że będziesz czulszym i bardziej
mną zajętym. — Pełna zmyślności w oszukiwaniu samej
siebie uznawałam bez rozwagi wszystkie przyczyny, które

umiałeś mi podawać jako prawdziwe. Gdy uważałam Cię
za smutnego lub chorego, byłeś tylko znudzonym, zużytym,
zakłopotanym. Oziębłość Twego serca dyktowała oziębłość

rozmowie; a ja uparcie zamykałam oczy na światło, które
mi to okazywało. Myślałam, że Cię pocieszę, że Cię przy-
wiążę więcej, nie opierając się żadnemu z Twoich życzeń.

Sądziłam, że robię ustępstwo miłości, a w istocie byłam

tylko przedmiotem najwyraźniejszej wzgardy. Moje serce,
które mi wymawiało zawsze tę niegodną słabość, ostrzegało
mię przed straszliwą męczarnią, jaką musiałam za nią od­

pokutować. Opierałam się mu: i potrzeba było strasznego

ciosu, aby mię wyrwać z mojej pewności... Otrzymałam
go wczoraj. A bądź pewnym, że nie szukałam wcale tego

fatalnego odkrycia — wypadek tylko posłużył mi. Pisałam
dalej Ust, rozpoczęty w dniu naszego rozłączenia, do którego
codziennie dorzucałam kilka wierszy. Jednak przerwano
mi, zapraszając mię do towarzystwa; i pierwszy wyraz,
który zwrócił moją uwagę, był wyrokiem ku mojej rozpaczy.

Ugodzona strasznym gromem, próbowałam wątpić o tern.

Bałam się potępić Cię nadto szybko; ale nie mogąc wytrzy­
mać w niepewności, zebrałam wszystkie moje siły i od­
ważyłam się na Mika zapytań; odpowiedziano mi na nie
aż nadto obszernie. To nie jest przelotne upodobanie, jedna

z tych fantazyi, których tysiąc nie mogłoby natchnąć

mnie cieniem zazdrości; jest to namiętność gwałtowna,

obustronna, która łączy was oboje. To dla niej kazałeś
zrobić swój portret, dla niej wyjechałeś jeden dzień później,
o czem zupełnie mi nie wspominałeś. To jest ta, której

— 86 —

zazdrość zmusiła Cię maskować się na balu, ona zatrzymała
Cię u siebie tej nocy, którą ja przepędziłam, oczekując Cię
w niepokoju i boleści. Od kiedy Cię znam, ona nie otrzy­
mała może od Ciebie jednego dowodu miłości, któryby nie
był przedmiotem przykrości dla mnie. Kiedy mnie zosta­
wiałeś z taką przyjemnością i pospiechem, szedłeś jej szukać.

Gdy byłeś przy mnie zamyślony, wymuszony, gdy moje

skromne pieszczoty zaledwie wejrzenie zwrócić były zdolne,
ona to zatrzymywała wszystkie twoje myśli. Szedłeś, aby
ją odnaleźć na śniadaniach wicehrabiego; ją także spoty­
kałam w Twoim powozie. Gdy żądałam, byś się z tego wy­
tłumaczył . . . z jaką zręcznością umiałeś mię oszukać!
Nie potrzeba było tak wiele. Łatwo jest oszukać istotę

ufającą, niezdolną do chytrości, niezdolną do podejrzywania
jej u innych. Ta jest kobieta, która przyczyniła tyle trosk
biednej Circe L . . . Czy mogłam przewidzieć, że ona przy­
czyni się także do moich trosk ? Ale nie sądź, abym ja ją
obwiniała, lub żeby niska zazdrość pobudzała mnie prze­
ciwko niej. Ona kocha. Czy do mnie należy liczyć jej to
za zbrodnię ? Póki jej będziesz zawdzięczać swoje szczęście,
daleka od nienawiści nie będę mogła patrzeć na nią obo­

jętnie i gdyby niebo było mi dało środki uwodzące, czer­

wieniłabym się, używając ich, by tylko wyrwać ją z Twego
serca. Nie bój się, abym Ci mówiła dłużej o mojej miłości!
Nie! Nigdy! Choćbym miała umrzeć. Ale żałuj mnie; po­
winieneś to uczynić, ja na to zasługuję. Lecz cóż ja po­
wiedziałam — nieszczęśliwa % Ty! litować się nademmą,
Ty, który zimny i spokojny rzuciłeś mnie bez wyrzutów

w przepaść boleści! Ty, który mną pogardzasz, który nie
uwierzysz być może w ten tak prawdziwy obraz mego okro­

pnego stanu. Co czynię jednak ? Jakiem prawem mam

burzyć Twój spokój ? Jestem przecież niczem dla Ciebie.

Jakim mrzonkom poddaję się jeszcze 1 . . . Opamiętaj się!

— 87 —

zrozpaczona wszak się oszukałaś. Czy powinnam zezwolić,
byś czytał jeszcze w tern sercu, tak okrutnie znieważonem ?

Narażać siebie znowu i swoją czułość na pogardę ? Wzgar­
dzona ? Ach okrutnie! co mi jeszcze czynić wypada, aby
Ci pokazać Twoją niewolnicę, Twoją ofiarę, porwaną, pod­
daną, upadającą pod ciężarem swego łańcucha 1 — Muszę
go nosić całe życie. Zrób, abym mogła go jeszcze kochać.

Słuchaj mię! Łaska, o którą Cię proszę, należy mi się ze

wszystkich praw, jakie istota najnieszczęśliwsza może żądać
od duszy czułej... A Twoja taką jest... Ty kochasz Julię!

Gdy byłeś kiedykolwiek okrutny, to tylko dla mnie. Honor,

wszystkie połączone uczucia przemówią za mną do Ciebie.
Ugodź sam w moje serce tym ciosem straszliwym, który ma

mię zabić. Niech umrę z Twojej ręki!.. Umrę, przebaczając

Ci. Przestań oszukiwać m n i e Przedstaw mi moje położenie
w całej jego okropności. Gnęb mię bez żadnego względu.
Wśród moich krzyków, moich wymówek, ja może jeszcze

wątpię. Zniszcz tę niepewność, jeżeli ona istnieje. Bez ża­

dnych zasłon! Bądź raczej okrutny, niż masz być fałszywym!

Oświecona, dzięki Tobie, będę się czuła przynajmniej

tern wobec Ciebie zobowiązaną i moja wdzięczność uspra­

wiedliwi te uczucia, które nie mogą zgasnąć. Mogłabym

jeszcze szanować Ciebie. Uczyń mi to zeznanie, zaklinam
Cię na wszystko; a ja Ci przyrzekam, że oszczędzę Ci tego
wstydu, byś się musiał czerwienić przedemną. Obiecuję
Ci postawić między nami zaporę wieczną. Czy nie mam

klasztoru, by się módz tam schronić ? Niestety, było to
niegdyś życzeniem mojej matki; ale teraz nie mogę pa­
trzeć na nią bez drżenia i bez nienawiści ku sobie.

Gdzie ja ucieknę ?... Nie oczekuję niczego od ludzi...

a niebo... niebo, czy mnie przyjmie ? Ach! ja błagam je

tylko za Ciebie... niech Ci przebaczy i niech karze mnie
tylko za Twoje winy i za moje!

XXVI, LISTY FRANCISZKA KARPIŃSKIEGO DO
FRANCISZKI PUZYNINY.

„Poeta serca". Pod tem mianem przeszedł Karpiński

do historji piśmiennictwa.

Z życiorysu tego poety wiemy, iż przebył szereg pery-

petji miłosnych. Jeszcze jako uczeń zakochał się w pięknej

Marjannie Brossflerównie i pozyskał jej serce. Wyrzekł się

jej, gdyż lękał się — ubóstwa. Ona to w jego poezji nosi

imię Justyny.

Drugą Justyną z poezji Karpińskiego jest starościna

Ponińska z Pokucia. Starsza o 14 lat od poety, silne na nim

wywarła wrażenie. Gdy owdowiała, była gotowa do po­

ślubienia poety. Lecz i jej się wyrzekł, gdyż lękał się różnicy

wieku.

Listy, które poniżej ogłaszam, są pisane do Franciszki

z Koziebrodzkich Puzyniny w Gwoźdźcu. Była to osoba

już wówczas zamężna, mająca kilkoro dzieci; za jej panień­

skich czasów kochał się w niej Karpiński beznadziejnie.

Listy do Puzyniny ogłosił K. M. Górski (Bibl. Warsz.

1891), który też napisał obszerne studjum o poecie, wy­

czerpująco uwzględniające dzieje przeróżnych miłości Kar­

pińskiego.

Poniżej podane listy znalazł Fr. Jaworski w zbiorze

autografów Przybysławskich w Uniżu. „Ogłosić je należy

— pisze wydawca — bo zawierają wiele nieznanych szcze­

gółów z życia poety np. powód opuszczenia Radziwiłłów,

założenie Karpina, dalej są znakomitym dokumentem

usposobienia Karpińskiego i jego charakteru".

63.

29. Aug. 1792 z Partynia.

Madame.
Ktoby się spodziewał? Ja jestem w kordonie waszym!

Uciekłem przed przybliżającemi się Moskalami od Radzi­
wiłłów z Litwy, bo więcej tych nieprzyjaciół narodu nie­
nawidzę, niżeli lubię pieniądze. Bawię od kilku niedziel
blisko kordonu u Starosty Sokolnickiego w Partyniu pod

— 89 —

Tarnowem, jeżeli zechcesz mię uszczęśliwić odpisem, pisa
na Lwów-Tarnów, pewnie mię dojdzie. Ja tu czekam tylko-

zaspokojenia się jakiego w Polszczę, zaraz powróciłbym

do domu, dla tego ku wam się zapuszczać nie mogę, chociaż­

bym z duszy żądał.

Powiada mi Starosta, jak zawsze Pani dobrą jesteś. Jakże-

to mój dla Ciebie szacunek, gdzie się tylko obrócę, pomnaża
się! Każdy go z kim się zdybię pochwałami twojemi przy­

czynia w sercu moim.

A kiedy tak dobrą jesteś, pewnie jesteś i szczęśliwą. Ja

kiedy tak ciągle jestem nieszczęśliwy, nie muszę być dobry.
Co tylko kiedy

zacząłem,

wszystko mi się nie wiedzie.

Oto i teraz dla matki dziecięcia (nie wiem co mówię)

porzuciłem Radziwiłła. Miałem w Litwie domek mój jakiś
do śmierci, tylko com go opatrzył Moskale mi go ze wszyst-
kiem zrabowali. Słudzy mię kradli, przyjaciele ze szkodą
moją zdradzali, ale zdaje się to być prawdą, że urodziwszy
się pod jakąś fatalną konstellacyą, trzeba całe życie jej

srogiej influencyi ulegać.

Ale ostatnia pociecha biednym, nie mieć już nadziei

pociechy żadnej. Wszelako, kiedy na to wszystko została
mi się religia i podobnych Tobie, kilku jeszcze przyjaciół
przy mnie, nie jestem ja zupełnie bez pociechy. Boga mam
zawsze przy sobie, a pozostali przyjaciele albo mię bawią
albo mi piszą, i tym czyniąc sobie folgę, idę w tej reszcie
drogi po cierniu i śpiewam z Joba: Nagi wyszedłem ze wnę­
trzności matki i nagi w ziemię powrócę.

Ale nie zawsze ja tę tylko pieśń śpiewam, mieszam i świa­

towe faworyty, kiedy ja usiądę koło mej Dorydy... Alboż
to myślicie, że naturę z Bogiem pogodzić trudno % Zawsze
niezgoda robi się przez jakiś zbytek, ja we wszystkiem
chronię się zbytku i zdaje mi się, że mam jakiś pokój w du­
szy. Mówiła mi pewna jejmość: Naco WPan tak koniecznie

90 —

•chcesz upadać 1 — bom człowiek. Kiedy za napędem na­

tury upadnę, czuję rozkosz, żem Pani mojej posłuchał,

ale kiedy wstanę, znowu nowa rozkosz, że Pani moja służyć

mi musi. Tak kiedy mi się zdaje gram rolę króla albo pod-

-danego, wszelako nigdy nie monarcha absolutny, ani podły

poddany.

Co teraz mam co mię nad wszystko cieszy ? Oto wolność.

Po tylu stratach zdrowia też i pieniędzy, dostałem wolności,
która mi zdrowie przywróciła, łzy otarła i jak z nią ob-
rachowałem moją resztę pieniędzy, znalazło się, że mogę
wyżyć do śmierci, rachując na dzień bułkę chleba, którą
mi ona podawać będzie.

Może Ci się Pani już przykrzy czytać tak długie morali-

aacye, cóż macie robić zebrawszy do gumna zboża, za-

siadłszy z poczciwym mężem i pięknemi dziatkami, nad

waszą rzeką, pod waszym dębem i pod waszym niebem,
które wam błogosławi.

Odpisz do mnie dobra Pani, twój respons zastać mię

może w Partyniu, a gdybym przewiózł się przez Wisłę do
Polski to tam zabawię przy brzegu, i list Twój na Tarnów

napisany z Partynia mi odeszła.

Mam honor zostawać z nieskończonym szacunkiem

Jaśnie Wielmożnej WM Pani Dobr.

najniższym sługą

Pr. Karpiński.

Proszę mi donieść o moich i o niemoich, ale łaskawych,

a kłamać się wszystkim, którzy lubią kiedy im się kłaniam.

•64.

27. Jan. 1794 z Dubna.

Jaśnie Wielmożna Mościa Dobrodziejko.
Gdzie nigdy nie byłem, ani być spodziewałem się, zatłu­

kłem się o mil 60 od domu na kontrakty Dubieńskie za

— 91 —

interesem pieniędzy uwięzionych u bankiera, i przecie tu

w Dubnie jak można odzyskanych. Powracam jutro nazad,
i jeżeliby łaska twoja była odpisać mi, dojdzie mię respons

przez Warszawę Grodno, Świsłocz w Karpinie.

Każ się Pani pytać o Kozierowskim, który był w Ober-

tynie i za widzeniem się, mów z nim, żeby mi oddał naj­

starszego syna swego Franciszka, i jeżeli zechce córkę swoją

Lucyą. Niechby tych dwoje dzieci cokolwiek oporządziwszy,

przywoził mi, albo przysłał do mnie jadąc na Lwów, Chełm,

Brześć Litewski, Szereszów do Karpina. Jak sam

siedzę w domu, takbym się zatrudniał losem chłopca i edu •

kacyą dziewczyny a ojciec niechby już o nich zapomniał,
0 reszcie tylko dzieci z mojej siostrzenicy pamiętając.
Wszelako niech mi ich pierwej nie odwozi, aż się ze mną
nie ułoży listownie, pisząc Ust na ten trakt pocztowy, jakim
Pani wyżej wyraził.

Donieś mi moja zacna Przyjaciółko o Sobie, Twym mężu

1 dzieciach, o Waszym i przyjaciół waszych powodzeniu

a bądź na wieki pewną, że śmierć chyba moja skończy ten

szacunek, który mam dla Ciebie i z którym mam honor
zostawać.

J. W. W. M. Pani Dobrodziejki

najniższym sługą

Fr. Karpiński.

Możesz ciekawa, jak teraz mieszkam, i czym się bawię.

Oto trzy lata bUzko jak król podpisał mi przywilej na uro­

czysko, w lasach białowieskich brzeskiej, ekonomii na włók

20 zarośU i nieużytków. • Ten grunt dziki wytrzebiam, już

do 30 korcy na zimę żyta posiałem. Tam zabudowałem
folwareczek, karczemkę i domek, czterech chłopów już
osiadło na czynsz 30-letni, po siedmiu leciech (a przywilej

jest na 50) mam płacić do skarbu królewskiego od włóki
po zł. 10. Ludzie zaś już ten folwareczek nazwaU Karpinem.

— 92 —

W tym to miejscu oddalony od wielkiego świata myślę

kończyć resztę dni moich tęsknych, jeżeliby Polska nasza
szczęśliwszą, nie była. Napatrzyłem się i nacierpiał obłudy
ludzi, wszedłem teraz w lasy między zwierzęta i odgrodziw­
szy się płotem dobrym, jestem od nich spokojny, a od hrlzi
złych uchronić się sposobu nie było. Mało jest mało moja
przyjaciółko takich, którym byśmy serca naszego powierzyć
mogli. Od pierwszego poznania ja dałem ci moje i nigdym
tego nie żałował. Pamiętaj stale o mnie, bom wart Twojej
wdzięczności.

65. 15. Oct. 1795 z Karpina.

Madame.
Żyję ja jeszcze, żyję! i z życiem moim pomiędzy tysiące

przypadków przechodzę. Urodziwszy się pod złą jakąś
gwiazdą, moje widzę przeznaczenie być nieszczęśliwym
do śmierci i nie wiem co ta dusza w tym ciele moim lubi,

że się go dotychczas trzyma. Popychany, rabowany, języ­

kiem złym rażony, stoję na wstręcie wszystkich nieszczęść,
a moja niewinność nigdy mnie nie obroniła!

Dowiedziałem się, żeś się już za mnie jak za umarłego

modliła, dziękuję za czucie, któreś zapewne miała na wia­
domość o śmierci mojej. Kiedy się przez śmierć ten mocny
węzeł przyjaźni przerywa, niepodobna żeby się osoba przy­
jacielska nie wstrzęsła! ale może już dosyć tych moralizacyi.
Cieszę się, że się dowiaduję od Kozierowskiego, żeś Pani
z mężem i konsolacyą zdrowa. Gdybym był tak szczęśliwy
w życiu widzieć Was jeszcze. Ale nieszczęściami i zgryzotami
osłabiony, nie wiem czybym się do Gwoźdźca dowlókł.

Bóg jest świadkiem jak wiele razy w mojej osobności zamki

(jak mówią) na powietrzu budując, i tą też myślą bawiłem

się. Że niby Puzynina z Gwoźdźca do domku mego przy­
jechała, żem zapłakał z radości, że do niej mówię i ją mówią-

— 93 —

cą słyszę. To niepodobna moja Pani, ty mnie tak nie lubisz,
jak ja ciebie. Ale dla tego ja Cię mniej szacować nie będę.

Donieście mi tam czy żyją dawni nasi łaskawce pułko­

wnikowa Cieńska, skarbnikowa Bachmińska, Pilkiewi-

czowa, Przybysławska, którym wszystkim serdecznie kła­

niam. Poczciwego męża twojego, jak Jego dawny przy­
jaciel serdecznie ściskam, że go tu Litwina w Litwie ubyło,
ja za niego Koroniarz miejsce tu zastępuję.

Polecając się nieskończenie łaskom i przyjaźni zostaję

z największym szacunkiem

J. W. WPani Dobrodziejki

najniższym sługą

Fr. Karpiński.

Podobno mieszka z Panią W. Sędzina Gurska, przy­

łączam dla niej serdeczny ukłon.

Jeżeliby się Wam zachciało pisać do mnie, dojdzie mi

list Wasz przez Warszawę Bielsk, Białowież, w Karpinie.

XXVII. LISTY TADEUSZA KOŚCIUSZKI DO TEKLI

ŻUROWSKIEJ.

Kościuszko — pisze Łucjan Siemieńsłd w wydawnictwie

„Listy Kościuszki" — jako jenerał-major konsystował

ze swoją brygadą w r. 1790 w Międzyborzu na Podolu. Tam

poznał się z domem chorążostwa Żurowskich i zajął się ich

oórką Teklą, o której rękę starał się, mając po sobie przy­

chylność matki i skłonność panny. Ojciec tylko sprzeciwiał

się temu związkowi przez wzgląd na różnicę wieku, panna

bowiem miała lat 18, kiedy jenerał 45 liczył. Stosunek ten

zerwał się z wyjazdem Żurowskich do Galicji, dla Kościu­

szki zostało tylko wspomnienie, wonny epizod w żywocie

krwawych trudów.

W pięć lat potem poślubił Teklę Żurowską Kniaziewicz,

w czasie starań Kościuszki o pannę porucznik fizyljerów.

Był o 16 lat młodszy...

— 94 —

Szczegółowa historja starań Kościuszki i rekuzy, jaka

otrzymał, opisana jest w dziele Korzona (Biografja Ko­

ściuszki. Kraków 1894, str. 211—219).

W zbiorze listów, wydanych przez Siemieńskiego (Listy

Kościuszki, Lwów 1877) od str. 190 do 217 znajdują się

„Listy do Tekh Żurowskiej, Chorążanki Źydaczewskiej

i jej rodziców".

Podaję w wyciągach najbardziej znamienne.

66.

Nie mogę, Bóg widzi, nie mogę zamilczeć, ani przesłać

kartki, bo co słyszę, czytam, piorun we mnie uderzył. Wzglę­

dem płotków można się zaspokoić. Rotmistrz Potocki,
który jest z tegoż województwa ze mną, może zaświadczyć,

że mam dziedzictwem wieś i sam trzymam ją. Nie każesz

już mnie pisać, moja matuniu, znać, że już po wszystkiem,
znać żeś się nakłoniła do perswazji, znać że już i od niej
oddalony na zawsze zostaję, znać żeś prędko o swej przy­
jaźni zapomniała. Czynię z rozkazu matki zawsze mojej
i jej, która zawsze w mem sercu będzie. Już nie będę pisy­

wać, nie będę i bywać, aby trucizną wzrok jej dla mnie nie

był. Nie będę już w domu waszym, bobym sobie przy­

pomniał okrutność losu mego. Niechże was zawsze jednak

Opatrzność najwyższa błogosławi, a więcej już i pisać nie

mogę. T. Kościuszko.

67.

Nie pisać mnie jak się masz i jak twoja mateczka, to

bardzo źle. Możnaby rozprzestrzenić swe pióro i opisać
swoje myśU. Czy spałaś w nocy i jaki sen miałaś ? O niczem

informowanym nie jestem, trzeba być świętym prorokiem,

albo szarlatanem lub cyganem, aby zgadywać... Niech
szczęście wam służy gdzie się obrócicie. Niech zdrowie

ogarnia was pod płaszcz swych dobrodziejstw. Smutno

— 95 —

coś mnie jest. Delikatność z czułością w nienajlepszej har-
monji. Ty, jak pochlebiasz sobie, że znasz mnie dobrze„
jeszcze nie wiesz wnętrznej mej niespokojności. Chciałbym
uledz każdemu, każdemu się nie narazić, być otwartym;
jednak ja myślę więcej, że jeszcze chcę ukryć to przed,

drugimi. Pojazd przyszedł, wyjeżdżam. Całuję twe rączki
a matułki nóżki, muszę się i tern kontentowaó.

T. Kościuszko.

68.

Oddaję ci wzajemnie, ale łzami skropione dobra noc.

Lękam się o twoją matkę; niechże ona się nie gryzie za
przymówki, albo impetem dobrego lecz niespokojnego
umysłu, dla swej choroby. Niech pamięta, że ma dzieci,

dla których zdrowie swoje szanować powinna. Uściśnij ją

serdecznie, jak ciebie kocha, może dla ciebie uczyni; ucałuj
ją szczerem serca przywiązaniem swojem. Ona cię przytuli
dobrocią zwykłą swoją. Niech zaśnie dobrze, baw ją i roz­

rywaj, przeto aby nabrała przychylnych do zaspania myśli.
Ty co tak czuła jesteś, zmniejsz ją, abyś nietraciła zdrowia,,
które dla wielu jest potrzebne.

Lecz co za okoliczność wypadła, powiedz mnie, abyś tak

razem zapadła i u nóg ojca leżała, powiedz proszę mój aniele,
co ci powiedział, gdy raził tak dalece serce twe tkhwe i sam

potem płakał. O szczęściu mojem mówił, że trwa na każdem

miejscu dla mnie, nie widzę tego, ale nawet na każdem
miejscu nie życzę.

Miałaś mi wiele napisać, co się stało pomiędzy tobą a ojcem

0" tern wszystkiem nic nie wiem. Nie wiem o twem

zdrowiu, jak się masz teraz. Co myślisz nawet radbym

wiedzieć, radbym nawet być w sercu twojem i ogarniać-
sercem mojem całą. Każdy moment o ciebie niespokojnym
mnie czyni. Radbym przewidział myśl twoją i zaspokoił

96 —

•do ukontentowania twego. Co do mnie, wszystek drżę,

ale nie od zimna, lecz z wewnętrznej niespokojności. Cały

mój umysł pomieszany, gorycz w mem sercu, i czuję go­
rączkę szarpiącą me wnętrzności. Idź spać i zaśnij w my­

ślach tobie miłych, zdrowszą widząc matkę, przytul głowę
do spokojności poduszek, okryj się pełnem duszy ukon­
tentowaniem a otwórz swe piersi z sercem do ucałowania
przezemnie. Nadstaw i ust, choć delikatne, nie obrażę
mem pocałowaniem z przywiązania. Oddaję cię tej Opa­
trzności, która nam wszystkim jest dobroczynną. Jeszcze

raz niech cię pocałuję. Odchodzę, bo w myśli zawsze przy­
tomnym jestem obok ciebie. Jeszcze raz bywaj zdrowa.

T. Kościuszko.

€9.

Nigdy a nigdy o tobie nie

zapomnę. Mocno jesteś w mem

sercu wrażona, aby odmiana sprawić się mogła przez czas

lub odległość. Prędzej twoje uczucie zmieni się widokiem
młodszych, grzeczniej szych i bogatszych, jak ojciec ma
nadzieję. Ale żartuję, twoje serce wiem, że tchnie duchem
przywiązania. Twój umysł dalekim jest od rządzenia się
powierzchownością. Chcesz tylko szczerego serca i masz
go we mnie; rozpatrz się jednak w charakterze moim, aby
pomiędzy plotkami prawdy o mnie nie było, i pozwalam

różnych użyć sposobów, ale otwartych; wiem, że twoja

dusza tak dobra brzydziłaby się postąpić inaczej. Nie

spodziewam się powrócić w Małą Polskę, owszem w Ki­

jowskie pojechać spodziewam się. Wyjeżdżacie do Kordonu
nie wiem jak długo zabawić myślicie. Polegam na waszej

delikatności serca i charakterze; jeżeli odmiana stanie się,
•chociaż przeciwna mnie, a uszczęśliwiająca moją Teklusię,

lubo zapłaczę, ale kontent będę z losu j e j . . .

70..

Listy miiosne.

7

Rotmistrze P. i P. uwiadomili mnie, że byłem przyczyna

łzów jej wylania. Tak drogie krople z pięknych źrenic, aby

były zbierane z posądzenia mojego, w mem uczuciu naj­
większe sprawia umartwienie. Klękam przeto i całuję
rączki, póki jej nie przebłagam. Ale nie myśl, abym myśl
miał Medy oczerniać ją, tylko sposób otwartości mojej
wrodzonej był skutek. Co widzę, myślę i słyszę, opowiedzieć

osobie przyjaznej nigdy nie zaniedbałem. Teraz się po­

prawię, nigdy odtąd otwartości mojej do pani nie użyję,
myśl nawet wstrzymaną będzie. Uszczęśliwienie drugich

w największem u mnie jest poszanowaniu, i swoje sakry -

fikować jestem gotów, i to tak szczerze powiadam, jak
wierzę istności przedwiecznej a dobroczynnej dla nas. Daruj
przeto mnie, odtąd w najmniejszym (tu wydarty kawałek
listu) me

obrazi, a jeżeli i widok mój obraża ją, przysięgam,

że i to wykonam, chociaż nie zm — (wydarto). Prześla­

dowana więcej nie będziesz w niewinności serca swego.

Wznaszam tylko ręce z prawdą uczciwego człowieka, abyś
była szczęśliwą.

Już się niebo wypogadza, żyjcie bez żadnej przeszkody,

w zamysłach swoich. Niech żaden moment nie zasmuci

panią. Miej ten szacunek i poważanie i miłość, jak teraz

masz, na zawsze. Niech koronuje wybrana miłość przy­

wiązaniem stałem zobopóbiie z obfitością pod myśl pod­

padających rzeczy. Niech nakoniec zdrowie, które wszyst-

kiem jest dla człowieka, jeżeli nie może utrzymać ją na

zawsze, utrzyma ją jak najdłużej. Zawsze się delikatnością

w mych krokach wszystkich rządzić chciałem, a jeżeli przez
ułomność co sprawiłem, niech jej dobroć serca wrzuci w stu­

dnię zapomnienia.

T. Kościuszko.

— 98 —

71.

XXVIII. LUDWIKA Z SOSNOWSKICH LUBOMIR-

SKA DO TADEUSZA KOŚCIUSZKI.

Dwa razy zwycięzca z pod Racławic poniósł klęskę w walce

o kobietę. Dwa razy nietylko sam zapłonął miłością, lecz

również zdołał obudzić wzajemność. A jednak: dwa razy

dostał odkosza. Nic lepiej nie charakteryzuje poglądów

epoki, w jakiej żyć wypadło Kościuszce, jak ten fakt. Z je­

dnej strony zamknięty w sobie świat magnaterji czy też

pseudomagnaterji — z drugiej nurty demokratyczne, po­

rywy czynu, tężyzna osób genjalnych. Pod względem

towarzyskim przepaść nieprzebyta dzieli oba światy. Ani

senator Sosnowski ani pan wioskowy Żurawski nie mogą

przemódz na sobie, by swe córki oddać ubogiemu ofice­

rowi, wyzutemu w dodatku przez nierządnego brata z ojco­

wizny. Choćby nawet ten oficer był — Tadeuszem Ko­

ściuszką.

W r. 1775 poznał Kościuszko Ludwikę Sosnowską, córkę

senatora, od roku poznania młodych nawet hetmana pol-

.. .A ty serca mojego ożywienie, co miałaś być słodycze

całego życia mego, Teklusiu, daruj, że wyrazów stosownych
nie znajduję w tym momencie, lecz z przytuleniem chustki
do mych oczów, skłaniam głowę moją do ucałowania twych
nóżek, z przywiązaniem stałem na zawsze. Nie podnasiaj
mnie, ale pnd -pcz wszystkie moj-ij przyjaźni dowody i utop

w zapomnieniu moje dla ciebie kochanie. Odrzucony od

ojca i od ciebie być muszę. Obraz jednak twój w mem
sercu zawsze będzie, twym duchem oddychać będę i twem
sercem żyć będę; gdzie się obrócę, twój ci^ń śledzić mnie
zawsze będzie. Umysł napełniony jednem objektem, we
wszystkich widokach twój portret znajduje, chociaż mnie
czyni nieszczęśliwym. Niech ciebie znajdę w najpomyśl-
niejszem życiu. T. Kościuszko.

- 99 —

nego.,, Kochankowie —pisze Korzon w swej monografii o Ko­

ściuszce — znaleźli stronnictwo życzliwe w młodej generacji :

sprzyjała im siostra Ludwiki i ładna, ale uboga kuzynka

Tekla, nadto jakaś starościanka, także kuzynka. Nie­

podobna było atoli spodziewać się podobnego współczucia

od ojca, który przez całe życie gonił za krescytywą, a tej

nie widział w przybraniu do swej rod/iny kapitana ubogiego

bez własnego dachu nawet... Dobiegały w tym czasie do

końca narady Sosnowskiego z LubomirsMm Stanisławem,

wojewodą kijowskim. Z długich targów wynikła ugoda,

że córkę Sosnowskiego* Ludwikę, zaślubi syn wojewody

kijowskiego, Józef książę Lubomirski. Kościuszko dostał

upokarzającą odprawę, która zraniła serce jego boleśnie

i wpłynęła na długoletnie oddalenie się z kraju..."

Wyjechał tedy Kościuszko do Ameryki.

W 14 lat potem pisze Ludwika do Kościuszki... Pozo­

stała w jej sercu miłość idealna... On revient toujours...

List Ludwiki, napisany po francusku, wydrukował w pol­

skim przekładzie Ludwik Jenike w „Tygodniku Ilustrowa­

nym" z r. 1880.

72.

21. maja 1789 w Sosnowicach.

Rzuć okiem, drogi przyjacielu, na datę tego listu, a ujrzysz,

że jestem w miejscu wspomnień. Nie mogę go też opuścić,
bez dania Ci wiadomości o sobie i nie wyraziwszy życzenia,

abym je otrzymała od Ciebie.

Od trzech tygodni bawię tutaj. Wbrew spodziewaniu,

nie zastałam mojej matki i przepędziłam tu sześć dni sama,

oczekując jej z dwojgiem dzieci moich. Pomyślisz, żem się

nudziła... Przeciwnie. Oddana myślom swoim, wśród

obrazu wiosny rozkwitającej, przebiegłam miejsca, nastrę­

czające mi wspomnienia przykre, to przyjemne. Pierwszych
więcej daleko, jak wiesz to dobrze, drogi przyjacielu. Dosyć,
że pobyt mój tutaj zawsze mnie rozrzewnia i przepędzam

całe godziny na rozpamiętywaniu przeszłości. Podczas

7*

— 100 —

nieobecności mojej matki chciałam pojechać do Wisznic,

dla tego — wyznaję to otwarcie — aby być w Twojem

sąsiedztwie, liczyłam bowiem na to, że może przypadek

nastręczy mi przyjemność spotkania się z Tobą. Ale po­
nieważ matka pisywała mi ciągle z Ratna, że już przyjeżdża,
musiałam przeto zmienić zamiar. Teraz pogadajmy trochę
o Tobie samym. Przed wyjazdem moim z Warszawy była
mowa o Tobie, drogi przyjacielu, a król, wspominając o ryci­
nie, którą mu dałeś, rozczulał się nad Tobą (rozczulanie się,
jak wiesz, przychodzi mu bardzo łatwo), chwalił zachowanie
się Twoje w Ameryce i rzekł, że trzeba Ci koniecznie za­

pewnić stopień wojskowy. Obecna księżna R. Radziwiłłowa,

która często mówi mi o Tobie, podtrzymywała dobre uspo­

sobienie króla, popierając Twoją sprawę.

Przed opuszczeniem Warszawy rozmawiałam o Tobie

ze wszystkimi przyjaciółmi, a możesz być pewny, że masz

ich wielu. Oczekują tylko tego przedwiecznego etatu wojska,
0 którym ma być mowa dopiero w końcu czerwca...

—Piszę Ci to wszystko, drogi przyjacielu, w kolebce,

którą znasz; dotychczas bowiem lękam się, aby mnie matka

moja nie podpatrzyła.

Nazwisko Twoje nie przechodzi nigdy przez jej usta;

jest ono wymazane z jej alfabetu, lecz doskonale za to prze­

chowało się w moim. Rozmawiam często o Tobie z memi

kuzynkami, panną Teklą Sosnowską, którą bardzo kocham,
1 ze starościanką. Gdyby pierwsza była majętniejszą,

chciałabym, żebyś się z nią ożenił, bo to osoba nadzwyczaj

dobra i zawsze ładna. Odpowiedź swą, drogi przyjacielu,

prześlij mi pod adresem mojej siostry w Horyńce. Pojutrze

opuszczam Sosnowiec, i to z żalem, chciej mi wierzyć.

Matka moja tak dobrą jest dla mnie, że chociaż nie ma

między nami zupełnego zaufania z powodu odmiennego

widzenia rzeczy, chętnie bym jednak oddała za jej szczęście

—

101 —

całe lata życia, bo te nudne interesa i gospodarstwa kłopocę,
ją i podkopują jej zdrowie. W połowie czerwca z Horynki
wyjechać mam do Spaa, aby zobaczyć się z synem moim
Henrykiem i księżną marszałkowa, jeżeli pan mój i władca

— to jest ta istota, którą mężem nazywamy — przyśle mi
swoje zezwolenie i pieniądze. Pragnę tego bardzo, ale nie

wiem jeszcze, jak się stanie. Poczciwy Plater ma być moim
mentorem. Napisz mi więc zaraz, drogi przyjacielu, pod
adresem mojej siostry.

Radabym, abyś był przekonany, że w nikim pod słońcem

los Twój nie budzi żywszego i prawdziwszego zajęcia, niż

we mnie, nie myślę nigdy o Tobie bez pewnego wzruszenia
serca i duszy. I rzecz to bardzo prosta: dusza moja nie jest

niewdzięczną, a Tyś w niej rozwinął pierwsze uczucie tkli­
wości. Nieszczęścia Twoje zawsze mnie żywo obchodziły

i chciałabym własnem szczęściem okupić szczęście Twoje

i zadowolenie.

Mów mi dużo o sobie, drogi przyjacielu, co robisz, z kim

żyjesz, czy się myślisz żenić. Niechaj żaden z dni Twoich,

które jako filozof tak dobrze umiesz zapełniać, nie upłynie
bez wspomnienia o najlepszej Twej przyjaciółce.

J.(ózefowa L.(udwika) L.(ubomirska).

XXIX. LISTY ANTONINY CHOŁONIEWSKIEJ DO
JANA ŚNIADECKIEGO.

Mędrzec, uczony, filozof w okowach miłości... Ma­

tematyk, astronom, profesor, rektor, traktowany jako

„mopsik", „małpeczka"... Autor dzieła o ,,Filozof ji umy­

słu ludzkiego", któremu kochanka pisze: „znajduję, że

masz mózg cielęcy"...

Jan Śniadecki, profesor matematyki i astronomji Aka-

demji Krakowskiej, przez 7 lat rektor Uniwersytetu

— 102 —

w Wilnie, autor ,,Geografji czyli opisania matematycznego

i fizycznego ziemi", „Rozprawy o Koperniku", „Obser­

wacji astronomicznych" i długiego poczetu mądrych, uczo­

nych ksiąg —• u nóg młodej wdówki, która go używa do

. . . palenia w piecu, zakupów na targu, porządkowania

w szafach . . .

Miałem pewne skrupuły, czy te hsty, spoczywające w mro­

kach rękopiśmiennych Bibljoteki Uniwersytetu Jagielloń­

skiego wydobyć na światło. Boć z nazwiskiem : Śniadecki

tyle w wyobraźni łączymy wzniosłości!

Lecz: „nihil humani ałienum" nawet w najgłębszych

umysłach...

Pani Antonina z Morawskich Chołoniewska, młoda, boga­

ta wdowa nawiązuje bardzo bliski stosunek z profesorem

Akademji, który właśnie w r. 1802 zostaje przez rząd austry-

jacki zwolniony od obowiązków.

Właśnie w tym czasie pani Chołoniewska wybiera się

na dwuletnią wojaż za granicę. Jako towarzysza wędrówki

obiera Jana Śniadeckiego. Przez rok cały trwają namowy.

Wreszcie udaje się jej namówić i w połowie września 1803 r.

wyjeżdża Śniadecki z panią Chołoniewska przez Śląsk do

Drezna.

73.

le 7. Xbre 1801.

Już przed tygodniem donosiłam Ci, naymilszy moy Ko­

chanku, że pewnie stąd 14. wyjadę do Krakowa y teraz to
ztwierdzam, ieżeli nie umrę albo iakiego przypadku mieć
nie będę. 17. spodziewam się d'embrasser avec le plus vive

transport, proszę więc żeby na ten dzień w moim domu

wszystkie piece były przepalone, aby zimna i dymu nie
zastałam, czysto wszędzie bez pajęczyny, prochów, po-

żądnie, oraz 15. iako w dzień targowy każ mi iako furę

siana byle pięknego niestęchłego kupić y z mędel snopków
słomy oraz owsa z kilka korcy, a ieżeli będzie tańszy to
kilkanaście, może i kapłonów pięknych twoia Wałkowa,
ieżeli w ten dzień nawiezą kupić. Kilka razem to taniey

— 103 —

będzie, wcześnie zamawiając. Żebyś zamknął swoją kuchnię

a iadał u mnie, był grzeczny, nie gdyrał, dobry iak moje
candero carepont toujours une être qui l'aimera a la folie
éternellement souperant avec ardeur de te prouver cela le

plu tot de vive voiz —

proszę ciebie po odebranym liście

wstrzymay tam wszystkie gazety lub listy, które do mnie
na pocztcie encore une fois adieu mon ame.

74. le 19. Juin 1802.

List twoy datowany 11. w tych dniach odebrałam, dzię-

kuię ci za wszystkie życzenia, lecz że przy tych dużo ostrych

dodałeś morałów, nie daruię ci tego chyba pod kondycią

żebyś w przyszłym miesiącu tu przyiechał pokornie do
nóg upad ucałowawszy przeprosił ze łzami, ia zaś nadcho­

dzącego patrona twego prosić będę, żeby nauczył ciebie

lepszego stylu, abyś słuszney kobiecie i Damie de quarante
quartier impertinencii nie pisał — et que tu soit le plus

heureux de mortels et qui' il nemanque jamais rien, a te
souhail. Donoszę Ci, że onegday tuteysi włościanie złapah"
Daniela pięknego. Dałam im za niego 16 złt. Paradne dwie
pieczenie kazałam zamarynować, żebyś ich tu ziadał gdy
przyiedziesz. Dla tego proszę, nie zwłocz swego tu przy­
bycia, bo się zepsuią i ia będę płakać. Na św. Antoni miałam
gości Lewickich z familią, X. Muckowskiego z panną Urszulą
Morską, która tu dla kuracii iakiś czas siedzi w Rzeszowie,
lecz w przyszłym miesiącu iedzie do Warszawy na zimę.

Pani Łańcuckiey dotąd nie widziałam. Przyśley mi ko­

niecznie korespondencie Giełguda z Zubowem, bo ieżeli

iiego nieuczynisz to napiszę do Januszewicza który namoie

żądanie wszystko z ochotą czyni, bo grzeczny dla Dam

y przyiaciół kawaler nie tak jak ty mucyku, małpeczko,

chińczyku, mopsiku au plaisir dele voir le platôs adieu,
i nie mam czasu więcey pisać bo iadę do Zaczernia.

— 104 —

75. le 23. Juin 1802.

List Twoy Kochanku datowany 16. wczoray odebrałam,

lecz iak uważam z dystrakcią moie czytasz, gdy mi ra­

dzisz, abym się nie nudziła sprowadzić Rogalińską, iak
gdybym Tobie do społeczności dobierała Gordona, który
dziurą swoią w szercu szczyci się z swego męstwa, tak tamta
śmiałą wielomownością sądzi przekonywać wszystkich
o dobrey swey Edukacii. Nie moia Duszko, gdy sama iestem
nigdy się nie nudzę, tey choroby niedoświadczam, seule­
ment quand je suis obligée de me trouver permis le sots

le mauvais sujets ou avec des Allemands qui nous ecorche,

de bon gré étant ala campagne je portage mon tems entre

la lecture l'Economie et la promenade. Czasem obieźdźam
moich sąsiadów łub oni mnie nawidzają. Źe tęsknię bez
Ciebie to wina twoia Mucyku ześ mi swoim dowcipem głowę
zawrócił, lecz nie będę ciebie więcey chwalić, gdy mię oszu­
kał Napoleon: gniewam się na niego trochę, a ieżeli się nie
ogłosi Imperatorem, to Mu przebaczę: bo ieszcze wątpię,

aby tak pięknie nabytą sławę osobistą próżnością chciał

zmazać. Muszę ciebie także oświecić, że tylko krowy lub
buhaie są dobre chowu Hollenderskiego lub Szwaycarskiego
ale nie konie. Z niecierpliwością czekam od ciebie wiado­
mości kiedy mam posłać konie po Ciebie do Sendziszowa,
tylko wyraźnie napisz mi dzień tygodnia y miesiąca, o którey
godzinie maią stanąć na Pocztcie y czyli Bryczką przy-
iedziesz. A racz przed wyiazdem zobaczyć co się w moim

domu dzieje osobliwie czyli kłódki do piwnic są w całości
zapieczętowane. Ażebyś mi dostał drugiego dzieła Segura,
podobno w 2 iest tomach to będę ci obligowana ieżeli przy­

wieziesz. Proszę bardzo nie zapomnieć tego. Led wiem dokoń­
czyła tego listu, bo zawsze ktoś wchodził z róznemi kwestiami
a teraz widzę Bemowa zajeżdża na dziedziniec adieu mon
unique bien au plaisir de l'embrasser le plu dot vive voix.

— 105 —

76.

XXX. LISTY KAZIMIERZA BRODZIŃSKIEGO DO

SZCZĘSNEJ.

Idylla miłosna w najściślejszem kółku rodzinnem.

W smutnej i ciężkiej historji młodości piewcy,,Wiesława"

tworzy stosunek jego do stryjecznej siostry Szczęsnej jasny,

świetlany moment. A-przytem tak niepokalanie czysty,

tak idealny...

le 22. Juillet 1803.

Twoim listem datowanym 14., który w tym momencie

odebrałam zgryzłam się niezmiernie, a' mimo dobiiania się
trzech mocarstw o ciebie znayduię że masz mózg cielęcy,
mniemaiąc żebym Ciebie na jakie Fochy moiey familii wy­

stawiała, takie urojenia sądzę bydź skutkiem gwałtownego

bolu głowy: życzę więc z pilnością zażywać przepisane
Proszki — cher ami mon depart ńest pas une affaire d'etat,

y w tych dniach za powrotem Brata mego sama obiawię
mu ten układ, a stanąwszy w Zawiepszycach maman dowie
się o tym odemnie, nawet przygotowałam Ją do tego
w przeszłym Roku mais il sera plus sujet a caution gdybyś
ty nie był u mamy, a dowiedziała by się potem że razem
iedziemy. Życzyłabym nayprzód jechać do Badeniego,
ileże on także w tym czasie ma bydź w Warszawie, ieżeli

nie odmienił układu dawnieyszego wojażowania z synem,
donieś mi o tern. Jeżeli ten układ podróży robisz dla
oszczędzenia swoiey kassy to wolę ten koszt przyiąć na
siebie: abym ciebie prędzey widziała, y razem z Lubelskiego
wyiechaliśmy do Warszawy. Proszę mi na ten Ust finalnie
affirmative do Łąki odpowiedzieć. S'embrassant millions
de fouille plus tendrement adieu mon tout.

—

106 —

Z domu macochy ucieka Brodziński po śmierci ojca do

stryja, proboszcza w Wojniczu. Zastaje tam liczną, rodziną:

brata Andrzeja, czworo dzieci po drugim stryju, a jeszcze

po innym — córkę, Szczęsne...

Wiele lat potem, pisząc swe „Wspomnienia", widzi Bro­

dziński jeszcze żywo postać, do której młodzieńcem będąc

lgnął uczuciem najczystszej miłości:

„Ja najwięcej przywiązałem się do Szczęsnej — pisze

w „Wspomnieniach" — stryjecznej siostry, która zupełnie

była równego ze mną wieku i jednych skłonności. Z nią

chodziłem najczęściej na łąki zbierać zioła, któreśmy za­

suszali i układali z nich pewien rodzaj landszaftów. Ona

wkrótce wraz z matką wyprowadziły się o pół mili do wsi

Więckowie, gdzie bawiły przy państwie Miroszewskich,

w pałacu pięknie umeblowanym, a raczej trudniły się do­

zorem domowego gospodarstwa. Tam, niewidziany od

państwa lub gości, przychodziłem na sam koniec dużego

ogrodu, pod umówioną morwę, gdzie wybiegała do mnie,

przynosząc mleka kwaśnego i chleba, tudzież książki, jakie

z bibljoteki porwać mogła. Jeżeli dzień minął, gdzieśmy

się nie widzieli, nie obeszło się bez listu; kochaliśmy się

najczulszą miłością braterską, weseli w zabawach, a może

zbyt sielankowi i gesnerowi w naszych listach . . . Czuliśmy

do siebie nie tylko przywiązanie, ale pewne uprzedzenie

0 sobie; wszystkie nasze zdania były zawsze jedne i naj­

lepsze. Szacunek dla jej wyższego polóiu miałem taki, że

nigdy nie odważyłem się dać jej braterskiego pocałunku;

żyliśmy z sobą, jak bracia..."

Sielanka ta niestety krótko trwała: Kazimierz wyjechał

•na dalsze studja do Tarnowa, potem do Krakowa. Lecz

stosunek nie urwał się. Pisywali do siebie przez długie czasy.

Brodziński widział w Szczęsnej najideałniejszą powiernicę;

„czułe jego serce nie zapomniało nigdy tego szczęścia

1 uczucia wtedy zaszczepionego, przechowało przez długie lata

w całej pierwotnej ich sile i świeżości".

Listy do Szczęsnej znajdują się w zbiorach Bibljoteki

Jagiellońskiej (nr. 5628), a wydał je Aleksander ŁucM

(Przew. nauk. i lit. 1906).

—

107 —

77.

Kochana Siostruniu! Szczęsnym afektem rozlicznych

sukcesów, fortuny, szczęścia i zdrowia i po skończonym

życiu Korony niebieskiej życzy Waćpannie

Brat K. Brodziński.

Ale mi Cię żal, napiszę co jeszcze!
Żart ńa stronę, ale żyj tylko tak, jak zawsze, poczciwie,

mewinnie, niemasz Ci co więcej życzyć.

Bądź zdrowa — ej, jeszcze co

•W. Ciotuni D. i Babuni powinszuj odemnie.

Peter kiep, wytnij go odemnie.

Adres: JMCJ Szczęsna Brodzińska D. odbierze.

78. 11. I I . 1809 r.

Moja Siostruniu!

Chociaż tak blisko siebie jesteśmy, a jednak nie tylko

się nie widujemy, ale nawet tak rzadko pisujemy do siebie,
gdy może potem oddaleni od siebie będziemy, żałować
pewnie przyjdzie nam czasu, z którego tak mało korzy­

staliśmy; tak ja czuję i tego samego, pochlebiając sobie,
po Tobie się spodziewam. Na Ostatki bardzobym rad ode­
tchnąć, przyjechawszy do Wojnicza, ale niechaj, czy mogę,
sam Piotruś mię wyświadczy. Baw Ty się, jak możesz naj­

lepiej, siostro moja kochana, bogdaj Ci Bóg mnie zabraną
wesołością Twoją powiększył, a dla mnie byłoby to na­

grodą!... Gdybym kiedy znalazł okazyę, dostałbym się
ohociaż i w powszedni dzień na parę godzin do Ciebie...

Adieu, Twój brat Kazimierz Brodziński.

79.

Dan w Tarnowie, 23. lutego 1809 r.

Moja kochana Siostruniu!
Najprzód wypogodź Twoje czoło, jeżeli go (!) zmarszczyć

umiesz, iż nic prócz tego listu nie widzisz w ręku posłańca.

— 108 —

Skrupulatni moi przyjaciele powybierali mi wszystkie

książki z domu i ledwie pozwolili popieścić się z piórem,
wyrażającem Ci najczulsze pozdrowienie... Piszże do
mnie wesoła Siostruniu, bo ja wesół jestem pisząc do Ciebie,

a jakże nie będę czytając Cię? Zyj zdrowa! a ja Twój Cię
kochający brat K. Brodziński.

80. Kraków, 6. sierpnia 1810 r.

Dobra Siostruniu!

Radbym pisać cały dzień do Ciebie, ale mi interes ledwo

chwilę pozwala ucałować Cię i przeprosić za niedotrzymanie
obietnicy; przyczynę Siostruniu zgadłaś, ale Ty umiesz
zaraz wymówić! To mię tylko najbardziej cieszy, że spra­
wiedliwie wymawiasz mię.

Z nowin, chociaż z miasta, nic Ci nie donoszę, niegłęboki,

wiesz, ze mnie polityk; idę do Gazeciarza, pytam się, czy

wojna ? — odpowiada: nie zaraz! — wracam więc do domu
i piszę wiersze, od reszty wszystkiego dalekim —• tylko no­
wina o Tobie Siostruniu i wszystkich, do których przy­
wiązany jestem, mię obchodzi...

Donosisz mi, że wkrótce imienia Twego nie będziesz no­

sić*) — żal mi tego, ale Ci życzę, abyś nosiła imię tego,
którym byś się tak mogła szczycić, jak ja szczycę się Two-
jem, Siostruniu...

XXXI. LISTY KLEMENTYNY Z TAŃSKICH HOF-

MANOWEJ DO JOACHIMA LELEWELA.

W swej monografji o Lelewelu pisze Artur Śliwiński

(„Joachim Lelewel. Zarys biograficzny". Warszawa 1918):

„Przechowało się w tradycji żyjące wspomnienie, że młodego

*) Szczęsna wyszła niebawem za p. Szotarshiego.

— 109 —

uczonego próbowano wyswatać, i że Klementynę Tańska,

cieszącą się podówczas wielką sławą, miano na widoku'.

Cieniutkiego watka do tych starań dostarcza artykuł

Stanisława Lama „Z listów Klem. z Tańskich Hofmanowej

•do J. Lelewela" (Tygodnik Ilustr. 1921 nr. 30).

Me są to listy w ścisłem tego słowa znaczeniu miłosne.

Ani Klementyna Tańska ani tern mniej Joachim Lelewel

nie byli naturami kochhwemi.

Uprawiali flirt — uczony. Były to — jak pięknie określa

Lam — próby zbliżenia serc . . . przez książki, wspólność

prac i zainteresowań... Więc zamiast białych firaneczek

w oknie i rzędu lewkonji, z poza których poglądałyby stę­

skniona oczy kochanki na wybrańca umiłowanego — zbu­

dowano misterny dla amora parawanik z — książek...

Wciąż panna Klementyna ma jakieś zapytania literackie

wobec „Pana Lelewela", wciąż „wzywa jego pomocy",

wciąż prawi o „narzucaniu się" — a przy tej sposobności

podziwia jego — dobroć, oczekuje „niecierpliwie albo kilku

słów albo łaskawych odwiedzin", wypowiada — „uwiel­

bienie".

Kilka listów ogłaszam z rękopisów, będących w posia­

daniu Stanisława Lama i za tegoż zezwoleniem.

«1.

Pan Lelewel gotów klątwę rzucić na kobiety Autorki,

bo Mu pokoiu nie daią — oto i teraz dwie z nich koniecznie
wzywaią Jego pomocy; gdy więc iaką wolną chwilę upatrzy,

niech raczy przyiść do mnie. Prawdziwie trzeba tak bydź

zaufaną w Jego dobroci iak ia nią iestem, a raczey tyle iey

iuż doznać dowodów, żeby się tak narzucać.

K. Tańska.

d. 22. Stycznia 1824.

82.

Parę tygodni temu był u mnie młodzieniec, którego przy-

ięłam mile, bo mi powiedział, że go Pan Lelewel do mnie

przysyła — prosił o wiadomość iakie są pisma o Leszczyn-

— 110 —

skich w bibliotece Puławskiey ? napisałam do Sienkiewicza,
oto iest odpowiedź iego i wypis. Ponieważ nie darmo na
tym świecie prosiłabym Pana o wskazanie mi gdziebym
mogła znaleźć dokładną i zupełną wiadomość o Aryanach t
którey mi bardzo potrzeba. Polecam się przytem dalszey
Pana Lelewela pamięci i łasce

K. Tańska.

Dostały mi się w ręce stare rękopisma — to co zawieraią>

znane zapewne Panu — posyłam iednak spis rzeczy za­
wartych — na iakiś czas mogłabym ich użyczyć.

83.

Wybaczy Pan Lelewel, że chcąc, aby artykuł o Mała­

chowskim był godnym iego, przesyłam go Jemu. Chciey
Pan przeyrzeć czy niema omyłek, chciey dodać co ze swoich

trafnych i mistrzowskich postrzeżeń i uwag i myśli — będę
leszcze miała od familii Małachowskiego szczegóły o życiu
iego domowem, związkach — ale tego co od Niego żądam,
nikt prócz Niego udzielić mi nie może. Proszę mi nie od­
mawiać tey pokorney prośby. Tyle ufam w Jego dobroci,

że się spodziewam iż nie tylko mi nie odmówi, ale nawet
za pierwszą chwilą wolnego czasu życzenia mego dopełni.
Proszę przekreślać, mazać, iak się podoba — a nadewszystko

dopisywać wiele — każdy dopis będę miała za dowód nay-
większey łaski i przyiaźni.

Z szacunkiem i wdzięcznością

Klementyna Tańska.

84.

Proszona iestem iak nayusilniey o wyrobienie od Pana

Lelewela Dobr. iednego Egz. iego wyborney historyi dla
dzieci. Chcę nią związać mile małego iednego solenizanta
a nigdzie iey dostać nie mogę. Niech Pan nie odmawia tey

prośby, będzie to nowy dowód Jego tyle cenioney prze­
żeranie przyiażni i łaski. .

Uwielbienie i wdzięczność

K. z T. H.

d. 6. Lipca 1829.

XXXII. LISTY SALOMEI SŁOWACKIEJ-BECU DO

EDWARDA ODYŃCA.

W swej monografii o matce Juliusza Słowackiego po­

wiada Stanisław Kossowski, że „jak listy Słowackiego do

matki mają dla nas wartość biograficzną a niemniejsza jest

ich wartość jako utworów literackich — tak listy matki

poety są przedewszystkiem produktem epoki romantycznej,

w której żyła i w całej rozciągłości wchodzą w zakres t. zw.

epistulografji romantycznej (listy romantyków)... Nie

miała tajemnicy serca, którejby przed nim nie odkryła, nie

było wypadku lub nawet błahego zdarzenia, z któregoby

mu nie zdała sprawy. Cała jej dusza, ze wszystkiemi wah-

nieniami, drażliwość i subtelność natury, zapatrywania

towarzyskie i literackie — słowem to wszystko, co składało

się na tak barwne życie i i środowisko pani Becu, znalazło

odzwierciedlenie w tych Ustach... Listy te wobec drugich

uważa za pewnego rodzaju świętość, kryje się z niemi, od­

czytuje w samotności i samotności potrzebuje do ich pi­

sania".

Taką samą świętością były te Usty i dla Odyńca. Mówi

0 nich sam, że były dlań skarbem prawdziwie zaklętym.

Ile razy chciał je w późniejszych latach odczytać, tyle zaraz

1 takie spotykał w nich wspomnienia, że się oczom zaćmie­

wały Utery... (Wspomnienia o pani Słowackiej-Becu.

Swit, 1886 r. str. 180).

Odyniec, znający panią Becu jeszcze z swych czasów

studenckich, przeniósł się w r. 1826 z Wilna do Warszawy

dla pracy naukowej. Wtedy rozpoczęła się między nimi

wieloletnia korespondencja (wydana przez Leop. Meyeta

w Przew. nauk i Uter. R. 1898). Listy te — zaznacza wy-

—

112 —

dawca — pisane z dnia na dzień, sposobem djarjuszowym,

często na kilku nawet arkuszach, czasem z dopiskami panien

Becu lub innych osób, są ciekawym materyałem dla oby­

czajowych i towarzyskich stosunków Wilna, z jego naj­

świetniejszych, bo uniwersyteckich czasów... Listy pani

Becu do Odyńca pozwalają nam nadto poznać dokładnie

charakter i usposobienie matki Juliusza Słowackiego.

Podając kilka tych listów, wyrwanych z olbrzymiej ich

ilości, powstrzymuję się od przytaczania informacyi co do

mnóstwa osób, o których p. Becu pisała Odyńcowi. Musiał­

bym chyba tyle wprowadzić osób i naprowadzić stosunków,

iż ton zasadniczy tych listów, owa „miłość romantyczna",

wiążąca piszących, uległaby zamgleniu. Me o treść listów

p. Becu chodzi, nie o informacye, jakich udziela, lecz o ich

ogólny nastrój.

85.

Dnia 9. września. Dzień dobry, Panie! Jaki dzień śliczny!

J a k go dobrze zaczynam! Piotr poszedł po bułki do herbaty.
Ciekawa rzecz — powie Pan, że Piotr poszedł po bułki,

wszakże co dnia chodzi. To prawda, ale nie zawsze spotyka

pocztyliona, a ten nie zawsze ma listy z Grodna. Podają
mi herbatę i bułki — ach, bułki, bułki, nieoszacowane bułki!
Zachwycona jestem opisem wiejskiego kościółka. Moje
marzenia o nabożeństwie w kościółku wiejskim widział

Pan w rzeczywistości. 0, gdyby kiedy zaszedł tak mnie
Pan w moim kościółku, a przynajmniej u moich dzieci,
znalazłby mnie samą na chórze śpiewającą. 0 Boże! Boże!
Jak ja kocham tych państwa Parczewskich, będę się
starać poznać z niemi. Jakbym chciała być w tym samym

iościółku, gdzie... poczciwa Lebrunowa, dobry Edward.

Jak nagrodzona jestem za zachęcenie Olesi do napisania

listu do Lebrunowej i Pan miał kilka chwil przyjemnych
i my teraz ile przyjemności mamy. Gdybym sama roz­

porządzała wypadkami podróży Pana, nigdybym nic lepiej

— 113 —

urządzić nie mogła, jak to spotkanie. W kościółku wiejskim
przy pięknej muzyce myślał Pan o nas. Z osobą, która

jemu i nam tak sprzyja, mówił Pan o nas. Nigdym nie

wątpiła o opiekuńczem staraniu gwiazdy nad Panem, ale
teraz zdaje mi się, że ta dobroczynność aż do mnie się roz­
ciąga; o, jak miłe omamienie! oby mogło trwać najdłużej!

86.

Dnia 12. września. Wczoraj był dzień feralny, deszcz

padał, smutno mi było, nikt nie przychodził, nareszcie
w wieczór przyszedł Paweł Kukolnik. Po herbacie Olesia
długo grała, potem siadł Kukolnik do fortepianu i na moją

prośbę fantazyował dumki ruskie, co ja bardzo lubię. Długo
słuchahśmy w milczeniu, które ja przerwałam okropnym
płaczem. Rzucili się wszyscy do mnie, a mnie wstyd było,

żem im nie mogła wytłómaczyć się, czego płakałam, bo

i sama nie wiedziałam dobrze czego, jakieś czucie vague,
że mi jest źle na tym świecie, jakaś desperacya, że to prze­
istoczyć nie jest w mojej mocy. ' Byłabym, nie wiem, co
zrobiła, żeby mi kto był powiedział : będzie ci dobrze, ale
żeby te słowa były jaką wyrocznią, którejbym ja wierzyć
mogła, a toby mnie tylko uspokoić mogło. Czemu nie
egzystują Sybille, Delfy, albo czemu ja w tamtych czasach
nie żyłam? Nieprawdaż, że ja jestem waryatka?

87.

Dnia 28. września 1826 r. Wilno.
Dobry wieczór Panu ! Cały dzień byłam jak w odmęcie ;

dzieci wybierały się na wieczór do Pelikanów, wszystkie

byłyśmy zajęte ich tualetą. Teraz wyjechały na cały wie­
czór, zostałam sama i wcale się za to nie gniewam, bo wy­

pocznę sobie sfatygowana całodziennym szwędaniem się,
a potem quand je suis seul, je suis plus que jamais avec

Listy

miłosne. 8

—

114 —

le personnes que j'aime. Przepędzę więc ten wieczór w towa­

rzystwie wszystkich moich, a nie będę jednak zupełnie
szczęśliwą; ale kto wie, może też i będę, jeżeli potrafię wy­
stawić ich sobie takiemi, jak mi potrzeba. Może też to naj­
lepszy sposób, aby być zadowolnioną zupełnie. Dziś po­
wróciła Lebrunowa, o którąśmy byli niespokojni, bo nad
zamiar długo bawiła na wsi. Wpadła do nas na moment
tylko, bo szła dalej szukać listów od córki. Nie śmiałam
ją więc zatrzymać, a tak chciałam... Zapytana o Pana,
odpowiedziała: Il nous a ravie! quelle plaisir, qu'il nous
a fait! Comme il es aimable! il nous a ravie tous. Muszę
się tylko wykrzyknikami kontentować do jutra.

88.

Dnia 14. paźdz.
Wieczór. W tym momencie dowiaduję się, że to dziś

Edwarda. Cóż ja Panu powiem ? Smutno mi jest. Oby
Panu zawsze dobrze, miło i wesoło było, oby! oby! oby!!!

8,9.

Dnia 19. października 1826 r. Wilno.

Bon jour, mon prince! Wczoraj Lebrunowa przerwała

mi gawędę z Panem i dobrze, bo w złem byłam usposobieniu

do niej, płakałam i płakałam. Hersylia czytała mi swoją

odpowiedź — płakałam, przyjechała Ludwisia — płakałam,
bo jej od wiosny nie widziałam, przyszedł Uldyński, po­
cieszna nader figura, i Grocholski, byłam roztargniona,
nakoniec przyjechał Karp i ten mi powrócił dobry humor.
Śmiałam się i plotłam tak jak on, trzy po trzy. Co Pan na
to, że mnie potrzeba takiej głupiej persony do poprawienia
humoru % Vive la f olie ?... Qui... mais ça n'est pas la
folie, c'est une sottise. Dziś zaś byłam w dobrem usposo­
bieniu do gawędy, ale myśl, że to 6 czy 7 pół arkusza papieru
zaczynam bazgrać, zupełnie mnie zdekurażowała. Siedm

— 115 —

a może i więcej tak ogromnych kart listu jak ja będę śmiała
posłać — tego nie wiem; żeby to tak kogo znaleźć do za­

wiezienia tego listu, aby Panu po arkuszu co tydzień dawał,
to jeszczeby jako tako było, ale razem, to okrutnie się pan

przelęknie. Oj! oj! oj! co tu robić % Prosta rzecz — nie

pisać — tak; ale to dla mnie nie tak łatwo, jak się Panu

zdaje — Panu, co to jak miał awanturę w czółnie, to myślał
zaraz o napisaniu jej, ciesząc się, że nią z a p e ł n i j a k ą
s t r o n n i c ę l i s t u p r z y n a j m n i e j — s ą t o
własne słowa Pana. —<• Mój Boże, co to za różnica pomiędzy

człowiekiem zatrudnionym a, kobietą nieczynną, próżniacz­

ką! Wstydzę się!... pióro wypada mi z ręki... adieu,
donc a demain.

Po obiedzie. Nie! nie mogę wytrzymać, muszę jeszcze

dziś pogawędzić trochę z Panem. Podobała mi się skromność
i umiarkowanie Pana w rozmowie Z Koźmianem u Krasiń­
skiego. To 'ślicznie! to lubię! Najpierwsza rzecz, którą
w Bibliotece przeczytałam, była recenzya drugiego tomiku

Pana. Boh mnie to, że drugi tomik znajdują niższym od

pierwszego; pociesza to, że równy los spotkał Mickiewicza,
a bardziej jeszcze ta nadzieja, że w Panu się obudzi szla­
chetna emulacya i będzie Pan pisać z większą energią, nie

z taką niedbałością jak dotąd robił, że napisze'coś tak dobre­
go, że będzie lepsze od tego, co dotąd pisał; że przewyższy
nadzieje, oczekiwania wszystkich, ale nie moje, bo ja zawsze
spodziewałam się po Panu wszystkiego, co może być naj­
lepszego, i ta apatya, która się daje teraz spostrzegać, jest
tylko przemijająca. Niech się Pan obudzi, proszę Pana,
bo szkoda mi, szkoda wielka Pana — uśpienie nie jest sta­
nem właściwym dla Pana. 0 mój Boże, mój Boże! zdaje
mi się, że Panu nie jest dobrze, że Pan sobie złą obrał ka-
ryerę. Niech się Pan stara wejść w służbę publiczną, bo
prywatna nie będzie stosowna dla Pana. Zdaje mi się, że

8*

— 116 —

Pan jest abbatu, dégoûté, découragé ; comme je voudrai,
être une magicienne,

ażebym za dotknięciem różdżki mogła

wszystko przemienić w bycie Pana to, co mu jest przykre,
niestosowne do jego uczucia, sposobu myślenia. Ale może
ja się uprzedzam, może ja zwyczajnie jak ślepa, nietylko

fizycznie, ale i moralnie, więc zupełnie ślepa, źle widzę rzeczy
i niepotrzebnie się porywam sądzić je i troskać się niemi ?
Pardon! pardon! że się w nieswoje rzeczy wdaję. — Wracam
do recenzyi; drżałem o moją ulubioną „Górę", ale roz­
biór jej nie skrzywdził, jednak musiał jej oddać sprawiedli­

wość, że ładna, zacytował ładne wiersze. Może jej nie ocenił

-tak, jak my potrafilibyśmy ją ocenić, bo my się kochamy.

Zgadzam się na niewłaściwość tytułu „Góry", na niektóre

wytknięte niewłaściwe porównania i wyrazy, ale się nie
mogę zgodzić, aby to porównanie było złe: „o jak godzinę
zawiści itd.", bo mi się ta myśl podoba. Otóż i znowu wda­
łam się w rzecz nieswoja. Mnie sądzić o takich rzeczach!
Dosyć byłoby powiedzieć, że ja „Górę" lubię, kocham,
że mi ona miła, droga i koniec. —• Dzieci bawiła bardzo

awantura Pana z Anglikiem. Mnie frapowały: spuszczona
głowa, milczenie nieprzerwane, a spojrzenia obojętne po

lożach przypomniały mi samotne przechadzanie się i przy­

patrywanie łódce na Wilii w dzień św. Jerzego na bul­

warach . . .

Żeby Pan wiedział, jak wiele myśli i czucia te kropki za­

wierają. Nie wiem, czybym je wszystkie potrafiła dobrze
opisać, ale to pewna, że chęć była, lecz obawa pomnożenia
kartek wstrzymała pióro moje. Jadę z wizytami.

90.

Dnia 18. grudnia, 11. wieczór. Wstałam od okna i idę

spać, ale nie mogę się oprzeć dziecinnej chęci napisania Panu,
że u nas dziś niebo prześlicznemi, brylantowemi gwiazdkami

— 117 —

okryte. Miałabym jeszcze -wiele rzeczy tak ważnych, jak

te do powiedzenia, ale niestety, wstyd mi, bo i tak Pan
będzie się śmiał ze mnie. 0 7 wieczór nasi sąsiedzi wyjechali
na święta, tak się z nami mile żegnali, tak nam było miło
i smutno trochę, bo oni nas żałowali, choć się cieszyli, że
do rodzin swoich jadą. Dobrzy człowiekowie, lubią nas

i my ich także. Dobranoc!

XXXIII. LISTY ZOFII BALIŃSKIEJ DO UWIĘZIO­

NEGO MĘŻA.

Listy, które przemycano do więzienia... Dokumenty z ery

marterjołogji polskiej w Wilnie. Listy, odczytywane w je­

dnej z cel, opromienionych duchem filareckim. Listy

z r. 1831.

Córka Jędrzeja Śniadeckiego pisze do męża, działacza

i pisarza, Michała Balińskiego, od r. 1816 redaktora „Tygo­

dnika Wileńskiego" (w którym Adam Mickiewicz w r. 1818

ogłosił „Zimę miejską"), autora „Historji miasta Wilna",

„Pamiętników o królowej Barbarze", „Pamiętników o Janie

Śniadeckim". >

Listy te odszukałem w rękopisach Bibljoteki Jagielloń­

skiej (nr. 3083).

91. 9 Maia — w wieczór.

I dobranoc, i dobry dzień, razem ci daię, móy kochany

Michale, i dziękuię żeś napisał do mnie, bo to mnie trochę
do humoru wróciło — Posyłam tobie papieru, piór, i kała­
marz; może tyle nie potrzeba, posyłam na wybór, i proszę
gorąco Boga żebyś go nie tam wypotrzebował — Dzieci

cię ściskaią, dosyć zdrowe, Papa także, mnie się nic nie

stanie abym mogła bydź spokoyną o ciebie, a sam czuiesz
że na to trzeba bydź razem —Da Bóg że i to będzie, z tą myślą
lepiey spać będę; obyś i ty spał spokoynie — Ściskam cię
serdecznie móy drogi Twoia Zofia.

—

118 —

92.

Niedziela o 11 z rana 10 maia 1831

Kochany Michale, iadę do Kościoła Ś-go Piotra na mszą,

może cię zobaczę w oknie, ieśli broń Boże i tey pociechy
mieć nie będę, to choć te kilka słów odbierzesz — Generał

Gubernator chory, nie śmiem mu się naprzykrzać o widzenie

ciebie, wolę pocierpieć, a może za to późniey łatwiey- po­
zwolenie otrzymam — Ściskam cię serdecznie —

Twoia Z. B.

93.

13. Maia — w wieczór.

Kochany Michale, dobrey nocy życzę tobie, zapewne już

śpisz o tej porze — Jest godzina 10-ta, dzieci późno wróciły
ze spaceru, ledwo się teraz pokładły, i ia idę za ich przy­
kładem — Dałżeby Bóg żebyśmy iuż mogli skończyć to
pisanie do siebie; nadzieia ta tylko osładza to — Talerz od­
niosą iutro — Papa wyjeżdża, pisałam ci to, ani jednego

dnia tak chory nie był, żeby leżał; ale teraz chwała Bogu,

zdrowszy — Napisz do mnie iutro rano przez Jakuba, dobrze
choć to wiedzieć iakeś spał i żeś zdrów z samego rana —

Ściskam cię móy kochany, może też Bóg miłosierny połączy
nas, za dzieci też ściskam ciebie —

Twoia Z. B.

94.

13. Maia — we Środę.

Kochany Michale, spokoyna więc iestem, kiedyś zdrów,

i mam także nadzieię, że się bieda nasza wkrótce skończy —
Taki upał, że mieysca sobie znaleść nie można, biedne dzieci

muszą w domu siedzieć, chyba aż w wieczór wyszlę ich może
pochodzić — Piszę teraz do ciebie, i Jula koniecznie drugi
sznurek posyła tobie, nie chciałam iey odbierać tey po­
ciechy — Munio, Władyś i Jędruś, co się dopisać nie mogli,

ścistaią cię — Posyłam tobie Butelkę białego i Butelkę

— 119 —

czerwonego wina — Papa dziś zdrowszy, Antosi tu nie ma,
chyba na obiad przyidzie — Kiedyż to znowu u obiadu
znaydziemy się wszyscy razem ? Ściskam cię moy Kochany,
może da Bóg do zobaczenia

Twoia Z. B.

na osobnej kartce:
Kochany Papo! czy Papa zdrów? posyłam sznureczek

do lornetki. Całuię ręce papy. Jula.

Kochany papo! czekam iaknayprędzey przybycia papy

i całuię papę. Marynia.

Zasyłam Kochanemu Papie dzień dobry — Czy Papa

zdrów. Jaś.

95. 24. Maia — w południe.

Kochany Michale, bieda z tern że się widzieć nie możemy,

ale cierpliwości trochę, a wszystko się skończy — Mam

ciągłą nadzieię prędkiego twego uwolnienia, a że nam tak
się długi czas wydalę, to nie każdemu. Są, co znaydują,
że trzy tygodnie więzienia nie wiedzieć za co, to bagatela.
Myśl i ty tak, móy drogi, a Bóg dobry pomyśh o tern, żeby
nas pocieszył — Ufam w to i spokoynieysza dziś iestem —
Dzieci zdrowe ściskaią cię — Powiedz mi proszę co się należy
FranMewiczowey, bo ona biedna siedzi z dziećmi bez grosza,

a iabym iey mogła dać cokolwiek — Napis*, mnie o tern,

bo nie chcę żeby i ona cierpiała na biedę naszą a ieśli można
iey ulżyć to się należy — Papa zdrowszy, kłania się tobie.
Czy ty zdrów tylko? Dziś tydzień iakeśmy się widzieli!

Co robić, móy kochany, może się też zobaczymy prędzey niż
się spodziewamy — Niech ci tylko tęskno nie będzie —
Czytay i zabuay czas iak możesz — rciskam cię serdecznie
móy drogi — i serwety duże posyłam, za obrus i serwetę —

Pieniędzy czy ci nie trzeba ? napisz —

Twoia Z. B.

— 120 —

XXXIV. MARYLA DO ADAMA MICKIEWICZA.

Pozostała po Adamie koperta: „Listy z Litwy — " W niej

siedm bilecików Maryli, miniaturowy jej portrecik i zeschły

liść... (Odziedziczył je syn Władysław i wydał w I tomie

dzieła „Żywot Adama Mickiewicza")*)

Listy pani hrabiny Puttkamerowej do pana Tomasza

Zana. Nie! Listy Maryli do Adama...

Maryla już poślubiona — innemu. Stracona na wieki...

Leez: serce nie sługa, nie zna co to pany •. • Serce z kaj­

dan małżeństwa ulatuje ku Adamowi. Oto geneza tych

listów. „Kochankowie — powiada wydawca tych listów

— pisywali do siebie pod kopertą Zana, a dla większej

ostrożności Maryla zawsze przemawiała niby do pana To­

masza. Zan podjął się tej roli, aby nie dopuścić ze strony

drogiej mu pary rozpaczliwego jakiego kroku... Wydając

sąd o korespondencyi Maryli, wypada nie zapominać, że to

nie jest szereg listów miłosnych, w których wezbrane na­

miętności obalają wszelkie zapory w swym szalonym pędzie,

ale wiązka bilecików, bojaźliwie i dorywczo kreślonych

w wyjątkowych okolicznościach..."

96.

. „O 12 wieczór w tern miejscu, gdzie byłam raniona ga­

łęzią, a jeżeliby coś arcyważnego przeszkodziło, wtenczas
na granicy, w piątek o 5-tej godzinie".**)

*) Go do chronologii tych listów patrz rozprawkę. Szymona

Matusiaka „Chronologia listów pani Puttkamerowej do Zana

i Mickiewicza" (Pamiętnik liter. T. III str. 602). Listy

podaję w tym porządku, w jakim są zamieszczone w „Żywocie

A. Mickiewicza".

**) Bilecik, którym Maryla wyznaczyła Adamowi schadz­

kę. Szedł na nią pełen nadzieji — lecz jak srodze miał się

rozczarować! Oto usłyszał z ust Maryli wyrok okrutny...

Scenę tę opisuje w „Dziadach":

Oczy zwrócone w ziemię, nie spojrzała ku mnie,

Ale lica jej bardzo blade,

Nachylam się, zajrzę z boku,

— 121 —

97.

Stanęłam więc w Bolcenikach, niedaleko Wilna. Oddy­

chamy tern samem powietrzem, co wy, i gdy moja powłoka
ziemska przykuta tutaj, to moja stęskniona dusza rwie się

ku wam. Cierpienia moralne i fizyczne wciąż gonią za mną,
ale pewną ulgę mi przynosi nadzieja zobaczenia wkrótce
osób drogich memu sercu.

Jeżeli w życiu miewam niektóre chwile przyjemne, za­

wdzięczam je miłej waszej korespondencji, Panie Tomaszu,
bo nie możesz sobie wyobrazić, jaką mi sprawił rudość twój
list ostatni i śliczna poezya, Którą mi uprzejmie przesłałeś.
Odczytaliśmy ją z uwielbieniem.

Odebrałam list twój. Panie Tomaszu w Płużynach,

w dzień mojego wyjazdu w te strony. Tego dnia cała moja

rodzina była zebrana w Płużynach i poleciła mi oświadczyć
ci tysiączne czułości. Michel*) przyrzekł mi przyjechać
w tym miesiącu do Wilna.

Od Miku dni cierpię na straszny ból oczu. Ledwie mogę

nabazgrać te słów parę. Jeżeli Pan Zan będzie tak łaskawy

odpisać słów kilka, niech to uczyni eon molto di precauzione.

Polecam się waszej drogiej przyjaźni i waszej pamięci.**)

I dojrzałem łezkę w oku.

Jutro, rzekłem, jutro jadę.

Bądź zdrów, odpowie z cicha, ledwie posłyszałem.

Zapomnij...

Bądź zdrów, gałązkę odrywa, podaje.

Oto jest, rzekła, co nam (na ziemię pokazuje) zostaje.

Bądź zdrów i w długiej ulicy

Niknie nakształt błyskawicy.

W tej właśnie kopercie, zawierającej bilecik, spoczywały

przez całe życie Mickiewicza listy Maryli i Ustek, zerwany

przez nią...

*) Wereszczaka.

**) Listy Maryli są pisane w języku francuskim.

98.

Niedziela. Brażelec.

Dusza moja potrzebuje nowego zasiłku, gdyż już upadam

pod ciężarem zgryzot i tęsknoty. Chciej mię znowu wesprzeć
swemi radami, mój dobry Panie Tomaszu i pociesz mię,
jeżeli masz do tego środki, inaczej lękam się złych konse-
kwencyi, bo mi brakuje mocy do wytrwania.

Rachuję wiele na zwyczajną, dobroć Pana Tomasza i tak

się spodziewam, że nie odmówi mej prośby i zechcesz do
mnie napisać przez pewną, jaką okazyą, lecz adresuj swe
listy do Tuchanowicz, bo najdalej za ,trzy dni stąd wy­
jeżdżam. Opóźniałam swój wyjazd dla złej drogi.

Rozdziałek jego kategoryczny zrobił mi wielką przy­

jemność, odczytałam go po kilka razy, admirując talent
dobrego Pana Tomasza. Cieszy mię bardzo powolność
naszego nowego filozofa (lecz któżby nie słuchał rad dobrego
Pana Tomasza, który umie wejść w stan duszy człowieka
i obok surowości, jest często tolerującym). Jeżeliby pra­
widła nadane nie były dostateczne do zaspokojenia jego
umysłu, podaj mu nowe środki, mój szanowny Panie Toma­
szu, lecz nie dozwalaj nigdy się zachwiać filozofii, która
dopiero już wzięła górę. Nadewszystko proś odemnie, aby
szanował swe zdrowie. Niech Opatrzność najwyższa ma
go w swej pieczy!

Nie przestanę nigdy mieć wdzięczności za wszystkie

dowody szacownej przyjaźni p. Tomasza kochanego, ileże

czuję, iż ta więcej pochodzi z jego dobroci, aniżeli z mych

słabych zdolności zasłużenia na nią.

Chciej niekiedy wspomnieć, mój dobry Panie Tomaszu,

w czasach wolnych od zatrudnienia o tej, która nie prze­

stanie nigdy mieć dla niego najwyższy szacunek.

Życzliwa przyjaciółka

Marie.

— 123 —

Druga godzina po północy, któżby temu wierzył, iż o tej

porze na wsi jeszcze nie śpią i do pana Tomasza piszą.

Mam zamiar zabawić tutaj, aż do powrotu posłańca.

Spodziewam się więc, Panie Tomaszu, że zechcesz zaszczycić
mię przez tę okazyą kilku własnoręcznemi wierszami.

99. 6-go Marca.

Drogi Pan Tomasz nie zna mnie, dopiero tyle, jak da­

wniej, i nie czuje mnie, jeśli sądzi, że ta myśl może mię
zaspokoić, iż są istoty stokroć nieszezęśliwsze odemnie.
Łatwobym się z losem pogodziła, zniosłabym z pokorą
wszystkie jego pociski, gdybym widziała resztę ludzi szczę­
śliwymi i gdybym mogła własnem poświęceniem się przy­
nieść innym ulgę w cierpieniach.

Lecz próżne są moje usiłowania: dotąd do niczyjego się

szczęścia nie przyłożyłam.

Jedna tylko Rozalka, dziewczyna, którą wzięłam ze wsi,

powiedziała mi wczora, że tak jest jej dobrze u mnie, iż nic
więcej nie żąda i mnie kocha nad wszystkich ludzi. Nie­
zmiernie mię to ucieszyło, gdyż ta dziewczyna nie zna
jeszcze pochlebstw i sama szczerość zdaje się mówić przez
jej usta.

Nadużywam cierpliwości Pana Tomasza, trudząc go tak

często moją nudną bazgraniną, lecz tak jest zawsze dobry

Pan Tomasz, spodziewam się, iż zechce przebaczyć tej,

która największą w tern znajduje przyjemność, gdy może

„choć listownie z nim rozmawiać.

Proszę niekiedy wspomnieć o swojej przyjaciółce.

Marie.

100. 18-go.

Cierpisz, mój przyjacielu. Jesteś nieszczęśliwy, przybity.

Powiedz mi, co sprawia męki twoje i jakie na to lekarstwo ?

Zapomnij o mnie, przyjacielu, jeżeli tego trzeba dla twojego

—

124 —

szczęścia i spokoju. Gdyby do twego szczęścia wystarczała
moja miłość, byłbyś aż nadto szczęśliwy. Ale nie. Zamiast

przyczynić się w czemkolwiek do twojego szczęścia, ja
jestem jedyną przyczyną wszystkich twych cierpień. Mo­
żesz sobie wystawić, ile myśl ta mię trapi.

Bądź rozważny, przyjacielu mój, nie zaniedbuj twego

talentu. Zapomnij o miłości, która ci się stała klęską. Jeżeli
potrzeba do twego spokoju, abyś mnie więcej nie widział,
zgadzam się i na to. Daję ci pełnomocnictwo postąpić, jak
ci się podoba, bylebyś był szczęśliwy i spokojny. Zalecam
ci tylko dbać o zdrowie. Pamiętaj, że mi jest ono bardzo

drogie.

Bądź wielkim, przyjacielu. Pan Tomasz wyjeżdża. Mu­

szę kończyć tę bazgraninę. Na Boga, spal ten list i nie po­
kazuj go nikomu.

Raz jeszcze błagam, abyś szanował zdrowie, tak drogie

sercu mojemu.

Znajdziesz dużo nieładu w tym liście, bo się po kilka

razy doń zabierałam.

101, Niedziela, dwunasta w nocy.

Odesłanie dziennika biorę za pozór, żeby ci skreślić słów

kilka. Jest to krok za śmiały z mej strony i może naganny,
ale w położeniu, w którem się znajduję, wolno mi przy­
toczyć ustęp z twojej poezyi:

Chcąc mnie sądzić, nie ze mną trzeba
być, lecz we mnie.
Milion razy dziękuję.ci za boską poezyą, którą mi łaska­

wie przesłałeś. Śliczna: czytam ją i odczytuję po tysiąc

razy, podziwiając ciągle twój geniusz i twoje talenta.

Zazdroszczę bardzo tej bazgraninie, która dojdzie rąk

twoich. Dla czegóż nie jestem na jej miejscu. Miałabym
wielką słodycz widzieć cię, mówić z tobą. Ileż miałabym

—

125 —

ci do powiedzenia! Chciałabym bardzo wiedzieć, czy przy­
jedziesz w Lipcu w nasze strony. Kilka razy dopytywałam
się o to, aleś zawsze mi odpowiedział: nie wiem, z pozorną

obojętnością, co dowodzi, że się wahasz. Teraz nie domagam
się innej odpowiedzi na całą tę bazgraninę, jak jedno „tak"
w liście Henryka. Zegnam cię, muszę kończyć moję kor es-

pondencyą dla braku czasu. Przyślij mi twój adres, bo nie

wiem, gdzie teraz mieszkasz.

' 0! jak pragnę cię zobaczyć przed wyjazdem moim z tej

okolicy. Mam zamiar zostać tutaj do 2-go Lipca. Zegnam

cię raz jeszcze. Bądź zdrów i szczęśliwy. CD dzień życzę

ci szczęścia. Niech Bóg Najwyższy wysłucha me modły.

Bardzo już późno, wszyscy śpią i tobie życzę smacznego

snu i miłych marzeń.

W całem znaczeniu tego wyrazu

twoja przyjaciółka.

Spal ten szpargał. Oczy mię bolą i prawie nic nie widzę.

102.

Sobota, z mojego budoaru.*)

Przyjm, kochany Panie Tomaszu, te słów kilka jako

słaby dowód przyjaźni mojej dla ciebie i bądź przekonany,

że nic nie zmieni przyjacielskich uczuć, które mi na­

tchnąłeś. Pozbawiona jedynego szczęść a widzieć przy­
jaciół drogich sercu mojemu, gdybym przynajmniej wie­

działa, jaka chwila nas połączy i jaka przestrzeń nas roz­
dzieli! Nie zapominaj o mnie, kochany Tomaszu; pamiętaj

czasami, że istnieje istota nieszczęśliwa, która żyje jedynie
na to, aby cierpieć i której dni są tylko wieczną nocą. O !

jaka to męczarnia widzieć się rozdzieloną od istot, z któremi
chciałoby się życie przepędzić. Życzenia i myśli moje będą

*) Mickiewicz opuścił właśnie bazyliańskie więzienie.

—

126 —

ci wszędzie towarzyszyć, ale na miłość Boga szanuj zdrowie
twoje, kochany panie Tomaszu, które raz postradane, nie

daje się odzyskać. Po tej małej macierzyńskiej radzie muszę
zakończyć, bo się czuję bardzo źle, mam wielką gorączkę
z strasznym bólem głowy i od dwóch dni leżę w łóżku i ru­
szyć się nie mogę.

Żegnam cię więc, kochany Panie Tomaszu, bądź zdrów

i spokojny. Słońce jaśniejsze znów pokaże się po tern za­
ćmieniu. Żegnam cię raz jeszcze. Nie zapominaj nieobecnej
przyjaciółki. M.

XXXV. ADAM MICKIEWICZ DO MARYI PUTTKA­

MEROWEJ.

Jako pendant listów Maryli podaję list Adama. Ogłosił

go prof. J. Kallenbach, w książce „Nieznane pisma Adama

Mickiewicza z archiwum Filomatów" str. 363.

Cały ogrom cierpień, które Mickiewicz przechodził, ma­

luje się w tym Uście.

103. Kowno, dnia 17. paździer. 1822.

Maryo, potem wszystkiem coś mnie powiedziała w czasie

ostatniego widzenia się naszego, na wiele odważam się
pisząc do Ciebie! JeżeU spojrzysz na ten Ustek z taką po­
gardą, z jaką na mnie patrzyłaś, zdaje mi się, że aż tu będę
czuł to spojrzenie. Ale nie! droga Maryo, wybaczysz mnie,

wybaczyłaś mnie, chociaż dałem powód do takiego obejścia
się. O, gdybyś wiedziała, ile potem^uczułem, rozważając
moje dziecinne, dziwaczne i grubiańskie postępowanie.
Wtenczas, kiedyś mnie spotykała z niewinną anielską
radością, ja odpowiadałem jakąż postacią ? jakim tonem ?
tobie, nieprzywykłej do tego, niespodziewającej tego po
mnie. Cóż mam powiedzieć na moje usprawiedUwienie ?

- 127 —

a jednak czuję, że gdybyś mogła zajrzeć w głąb mego serca,
wtenczas nawet byłbym usprawiedliwiony, kiedym ciebie

obrażał, a kiedym sam sobie był nieprzytomny.

Kochana Maryo, ja ciebie szanuję i ubóstwiam jak nie-

biankę. Miłość moja tak jest niewinną i boską, jak jej przed­
miot. Ale nie mogę poskromić gwałtownych poruszeń,
ile razy wspomnę, że ciebie straciłem na zawsze, że będę
tylko widzem cudzego szczęścia, że o mnie zapomnisz;
często w jednej tejże samej chwili, proszę Boga, abyś była
szczęśliwą, chociażbyś miała o mnie zapomnieć — i razem

ledwobym nie wolał, abyś umarła — razem ze mną! —
Daruj mnie, nie możesz nigdy wstydzić się tyle, ile ja samego
siebie. Kto inny rozsądniejszy i cnotliwszy na mojem miej­

scu, byłby jeszcze bardzo szczęśliwy, ale mnie chyba Bóg
natchnąć zechce, chyba twój przykład poprawi. Cóżkołwiek

jednak czuć będę, nigdy ciebie nie zasmucę.

Jakże ja śmiałem ciebie zasmucić! ja tobie winienem,

jeżeli miałem w życiu kiedy chwilkę niebieską. Jesteś moim
aniołem stróżem, wszędzie obecna. Strzegę się, abym cię
nawet myślą nie obraził. A ja obraziłem ciebie wtenczas,
kiedym był powinien zebrać całą moją duszę dla uczucia
w całej sile szczęścia, które mię spotykało, które mię tak
rzadko spotyka! Prawda, moja Maryo, że powiększasz
sobie moją winę, często fałszywie tłumaczysz, albo nie
chcesz rozumieć tego, co mówię, nie zważasz na moje poło­

żenie. Dawno, po pierwszem poznaniu się, wyrzekłem coś
z pogardą o powszechnej opinii. Jakżeś to długo pamiętała!
jak brzydki i krzywdzący dałaś słowom moim wykład!

Kiedy po przyjeździe moim do Wilna nie chciałem a raczej
nie śmiałem widzieć się z tobą, nie wiem, jak to tłumaczyłaś,
ale wiem, że nie dobrze na moją stronę. Nie dziw, że i teraz,

com prędko wyrzekł, <iom w dzikim zapale, umyślnie dla
obrażenia cię (przyznaję się i do tego) dla pomszczenia się

—

128 —

za ostre często żarty, wtrącił — nie dziw, żeś mię za to na­
tychmiast potępiła.

Ostre żarty, kochana Maryo! ostre były, i często do głębi

duszy rażące. Powiedziałaś mnie, żem stracił czas przy­
byciem do Wilna, chcąc mi dać do zrozumienia, żem był
nadto dziecinny, szukając chluby przed tobą stąd, żem

przybył dla widzenia ciebie. Cóż miałem dalej odpowiadać 1
Chwytany za słówka, odsyłany do Kowna, wtenczas kiedym
chciał patrzeć na ciebie i mówić do ciebie! — Czy liż dawne
przewinienie, jakkolwiek brzydkie i rażące twoją myśl

anielską, daje prawo do wyrzucania mi go przed oczy?

a kiedym z tysiącznych zgryzot uciekając, chwilkę w Wilnie
niebieską myślał przepędzić, czyż litościwie jest, ciągle mi

powtarzać, żem na nią nie zasłużył! Jakże nudzę Ciebie
wymówkami i exkuzami! Zapomniałem o głównym celu

tego listu. Maryo! widziałem twój sposób życia, wnosiłem

o reszcie z twoich rozmów. Słyszałem o wielu szczegółach.

Ty nie szanujesz zdrowia, umyślnie chcesz je zniszczyć. Nie-
spokojność myśli, pomieszane uczucia, malujące się w twoich
wyrazach, często mię zimną trwogą przeszywały. Moja

najdroższa, jedyna! nie widzisz przepaści, nad którą stoimy!

Jak to straszny wpły* może mieć na twoje zdrowie, na

spokojność twojego umysłu. Ja ciebie nie przeżyję chwili.

Chcesz-że na mnie wrzucić okropną odpowiedzialność,

żem był sprawcą twego nieszczęścia ? Jeżeli chcesz, abym
był spokojny, abym był wesoły, abym ciebie kochał z uczu­

ciem szczęścia, a przynajmniej bez rozpaczy, daj mnie
przykład! odtąd przysięgam naśladować ciebie.

Bądź zdrowa! — Kiedyż obaczę Maryą? w pierwszem

spojrzeniu obym wyczytał przebaczenie!

Listek ten spalisz, nie śmiem prosić odpowiedzi.
Czy nie będzie Pani na Wszystkich Świętych lub Boże

Narodzenie?

—

129 —

XXXVI. ADAM MICKIEWICZ I MARJA SZYMA­

NOWSKA.

Nie są to właściwie listy miłosne w ścisłem tego słowa

znaczeniu. Lecz któż odmierzy sensu stricto, gdzie się

kończy życzliwość i przyjaźń, a poczyna miłość ? Co się

ukrywa pod igraszką słów swywolnych ? Czy na ich dnie

nie łka dusza ?

Toteż nie stosunek miłosny zapanował między matką

późniejszej żony Adama, M

ar

j% Szymanowską, lecz sto­

sunek szczerej, niekrępowanej życzliwości. A przecież...

W listopadzie r. 1827 przyjechała do Moskwy słynna

pianistka Mar ja Szymanowska. Rozwiedziona z mężem

w 1820 r., troje dzieci utrzymywała z własnej pracy. Sta­

nisław Morawski, przyjaciel Szymanowskiej i Adama,

opisuje ją w swych pamiętnikach: „Była piękną, miała wzrost

słuszny, kibić prawdziwej Muzy, cczy błękitne, włos blond-

ciemnawy, uśmiech polskiej szczerości".

Wkrótce Mickiewicz stał się jej domownikiem. Przy­

jaźń, poczęta w Moskwie, utrwalała się w Petersburgu

przez cały czas jego tam pobytu, aż do wyjazdu zagranicę.

Jak dobrem usposobieniem i humorem umiała pani

Szymanowska natchnąć poetę, dowodem jego list z ? listo­

pada, i odpowiedź pani Marji, w tymsamym tonie trzy­

mana.

A że pod tą figlarnością i żartobliwością kryła się nie­

jedna złota nić sympatyi — dowodem list z 10 czerwca,

po wyjeździe z Rosji.

104. Petersburg, 2. listopada 1828.

My Poeta Romantyczny z łaski prenumeratorów, autor

wielu książek drukowanych, przedav.anych tudzież dru­

kować się i przedawać mających, wszystkim i każdemu
z osobna komu wiedzieć należy wiadomo czynimy:

Od wielu miesięcy trwały między naszą poetycką nicścią

i Jej arcy-muzykalną maścią, pierwszą pianistką, autorką
kaprysów, warjacyi romansów i kontredansów, etc. sto­

sunki sąsiedztwa i przyjaźni. Wiadomo światu całemu.

Listy miłosne. 9

—

130 —

a przynajmniej dziesięciu ludziom, że nie raz jadaliśmy
obiad społem, a nawet w orszaku Jej arcy-muzykalnej

mcści przedsiębraliśmy dalekie, aż ku ogrodowi letniemu
podróże. Nieszczęściem te stosunki sąsiedztwa i przychyl­
ności zostały zerwane i potargane, albo raczej potargane
i zerwane zbiegiem smutnych wypadków, a mianowicie
dla deszczu i błota, dla drogiej ceny dorożek, i dla strat
okropnych, jakie ponieśliśmy w kaloszach i paraplujach.
Usiłując przecież ile możności dawne wznowić przymierze,
osądziliśmy za rzecz przyzwoitą, przyjąć na obiad ze strony

Jej arcy-muzycznej mości zaproszenie i do obiadu łako­

mego własną osobą zasiąść przyrzekamy.

Dla urządzenia cerem onjału zwykłego w podobnych

okolicznościach, wysłany jest do nas w charakterze posła
nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego JW. Nikifor*),
ex-kucharz dworu naszego, rzeczywisty tajny pijak, grand
valet de chambre et d'anti-chambre,

kawaler orderu Wie-

nika**) i rondelka, ozdobiony medalem dwugrywiennym***)
za wytrucie tarakahów i drugim medalem piaciałtymowym
za wypędzenie szczurów****), tytularny mąż i ojciec
kilkorga dzieci, etc. etc.

JW. Nikifor zawrzeć ma układy następującej treści:
1. Jego Romantyczna Mość uda się w podróż w sobotę

o godzinie trzeciej, piechotą lub w dorożkach według oko­
liczności, zachowując najściślejsze incognito i nie witając'
się z nikiem oprócz znajomych.

*) Lokaj Adama Mickiewicza.
**) Paczka rózeg nie pozbawionych liści, używana w ba­

niach dla chłostania rozgrzanego ciała.

***) Dmigriwiennik, moneta rosyjska wartości 40 groszy

polskich.

****). Moneta rosyjska wartości 30 groszy polskich.

— 131 —

2. Na granicy posiadłości Jej arey-muzycznej Mości,

Jego Romantyczna Mość powitanym będzie długiem

biciem we dzwonek podług dawno przyjętego zwyczaju,

3. Następnie przyjęty będzie przez kucharkę, pokojowe,

lub innego podobnej godności dygnitarza.

4. Jego Romantyczna Mość wejdzie bez straży i uzbro­

jony tylko parą epigrammatów, które dla uniknienia nie­
ufności, będą płaskie i niezaostrzone.

5. Ponieważ Jej Arcy-muzyczna Mość, zawsze zwykła

się ukazywać uzbrojona uśmiechem zdradliwym, spojrze­
niem przenikającem, przeto Jej arcy-muzyczna Mość da
słowo,- iż podobnych niebezpiecznych orężów przeciwko
osobie Jego Romantycznej Mości używać me będzie.

Równe przyrzeczenia wymaga się od osób składających Jej
Orszak.

6. W przypadku napaści, Jego Romantyczna Mość

ostrzega, iż natychmiast oszańcuje się za fortepianem i zacz­
nie grać i śpiewać swoje kompozycje, aż póki za pomocą
Bożą nie zostanie sam panem placu bitwy.

7. Po przyjęciu i powitaniach, Jego Romantyczna

Mość złoży podarunki jako to:

a) Kilka komplementów ciężkości i długości niesły­

chanej.

b) Des bons mots massifs d'une fabrique étrangère.

c) Plusieurs impromptus faits a loisir avec beaucoup

de peine et de travail.

d) Des anecdotes d'une antiquité respectable et bien

constatée.

8. Poczem

nastąpi obiad, którego rozporządzenie od­

daje się zupełnie na wolę Jej arcy-muzykalnej Mości.

Dan w rezydencji naszej pod N. 23.

1828, 2 listopada.

(L. S.)

9*

— 132 —

NB. Dla nadzwyczajnych wypadków obiad zapowie­

dziany na sobotę miejsca mieć nie może.

W niedostatku damy na sekretarza, obowiązek ten

sprawia JW. kandydat Wschodu i pierwszy aspirant do
haremu Aleksander Chodźko.

105.

W niebytności Naszej Arcy-Muzycznej Mości, autorki

kaprysów, fantazyi, waryacyi i t. d. został wręczony urzę-

downie przez JW. Nikofora, Posła Nadzwyczajnego, mi­
nistra pełnomocnego, ex-kucharza, tajnego pijaka, i t. d.
dworu Jego Romantycznej Mości, reskrypt pod datą 25-go
b. m. tyczący się zachowania formalności obiadowych.

Oświadczamy komu wiedzieć należy, iż takowe byłyby

przyjęte, gdyby obiad sobotni nie był odmówionym.

Nasza Arcy-Muzykalna Mość jest wielce obrażona, że

5-ta rota pułku Izmaiłowskiego nad Sadową wzięła prze­

wagę.*) Oświadcza więc urzędownie Nasza arcy-muzyczna
Mość, że ani:

a) kilka komplementów ciężkości i długości niesłycha­

nej, ani

b) des bons mots massifs d'une fabrique étrangère;

ani

c) plusieurs impromptus faits a loisir avec beaucoup

de peine et de travail; ani

d) des anecdotes d'une antiquité respectable et bien

constatée, ani na koniec wielka arya z recytatywami,
skomponowana,

śpiewana i akomponiowana przez Jego

Romantyczną Mość pozyskać nie potrafi przebaczenia.

Dan w Rezydencji naszej pod Nr. 37.

1828 r. 2 Listopada. | M. S. | (L. S.)

*) Aluzja do części miasta, w której mieszkali Szyma­

nowska i Mickiewicz.

—

133 —

Ja niżej podpisany sekretarz Jej arcy-muzycznej Mości

przyłączam na niniejszem żądanie Jej arcy-muzycznej

Mości, aby koszta odrzuconego obiadu były dobrowolnie
zwrócone w sumie r. 4 K. 29 h., w przeciwnym zaś razie

Jej arcy-muzyczna Mość zniewolona będzie drogą prawną
tę szkodę poszukiwać.

Zgodne z orginałem.

Helena Szymanowska.

Sekretarz Jej Muzycznej Mości.

XXXVII. KAROLINA JAENISCH DO ADAMA

MICKIEWICZA.

Zwykliśmy w osądzaniu uczuć słynnych, par zatrzymy­

wać wzrok jeno na tym osobniku, który promieniuje bla­

skiem sławy i uznania. Drugi osobnik zwykle w cień usu­

nięty, mrokami przysłoniony, często zupełnie zapomniany...

Pytamy zawsze: co odczuwał Słowacki, Krasiński, Mic­

kiewicz — a nigdy nie zapytamy o uczucia tych, które

w słynnych ludziach żar wywołały. Cóż nas np. obchodzi

rozdarte serce Karoliny Jaenisch ? Kto się niem zatroskał ?

Podczas pobytu w Moskwie poznał Adam 18-letnią

córkę profesora, nadzwyczajnie wykształconą i zdolną

niemkę Karolinę Jaenisch. Sama natura poetyczna*)

i wrażliwa, zakochała się na zabój w poecie. Krótko trwały

chwile złudy. Wkrótce Mickiewicz opuścił Rosję. Wpraw­

dzie napisał w imienniku Karoliny:

*) Zbiór poezji wydała w r. 1841, a zbiorowe wydanie

dzieł w r. 1863. W r. 1848 ogłosiła powieść „Ein Doppel­

leben". Ostatnią jej pracą literacką był przekład ballady

Trzech Budrysów: „Die drei Söhne des Lithauers Budzis

von Adam Mickiewicz. Übers, von Karoline v. Pawloff.

Feuilleton der Deutschen Roman-Zeitung (Wład. Mickie­

wicz: Żywot A. M. I str. 265).

Przed wichrami i szronem, gdy przelotne ptaki

Uciekając, rozstania nucą pieśń żałosną,

Nie wiń ich o niestałość! one z każdą wiosną

W jedne strony jednemi powracają szlaki.

Słysząc głos ich, wygnańca wspomnij, przyjaciela!

Ilekroć mu po burzach nadzieja zaświeci,

Tyle razy duch jego na skrzydłach wesela

Znowu na północ, znowu ku tobie uleci. .

— ale wyjechawszy wkrótce, i to raz na zawsze, zapomniał...

Nie zapomniała jednak'Karolina. W dziesięć lat póź­

niej wyszła za mąż za powieściopisarza rosyjskiego Miko­

łaja Pawłowa, ale w sześćdziesiąt lat później, jako 80-

letnia staruszka (w r. 1890) napisała do syna poety, Wła­

dysława: „Co mam powiedzieć o moich listach ? Nié mogę

dziś jeszcze myśleć o nich*bez wzruszenia. Tak, kochaliśmy

się rzewnie i wspomnienie tej miłości jest do dziś dnia

szczęściem dla mnie. Czas, zamiast osłabić, wzmocnił

moją miłość. To niezatarte wspomnienie zachowało mi

młodość serca, która zadziwia mię samą... Pozawczora

18 kwietnia sześćdziesiąt lat ubiegło, jak ujrzałam poraź

ostatni tego, który list ten skreślił, a on jeszcze obecny

myśli mojej. Mam przed sobą jego portret, a na moim stole

mały garnuszek z wypalonej gliny, darowany mi przez niego ;

na palcu noszę pierścionek, który mi darował. Dla mnie

żyć on nie przestał. Kocham go dziś, jak kochałam przez

tyle lat nieobecności. Jest moim jak był kiedyś"...

106. Moskwa, 19-go lutego 1829 r.

Piszę *) ci kilka słów błagalnych, abyś przyjechał do

Moskwy, jak tylko będziesz mógł. Widzę, że dłużej znieść
nie mogę tego ciągłego stanu niepewności, tego ciągłego

oczekiwania, tej wiecznej agitacyi. Trzeba, żeby tak lub

owak los mój rozstrzygnął się. Byłabym spokojniejsza,
nie mając już nic do tracenia.

*) Orginał po francusku.

Dziesięć miesięcy upłynęło od twojego wyjazdu. Roz­

myślałam dużo przez te dziesięć miesięcy twojej nieobecności.
Przekonałem się, że nie mogę żyć, nie myśląc o tobie, że
całe moje życie jest tylko ciągłem wspomnieniem. Mic­
kiewiczu! Jakkolwiek bądź, dusza moja do ciebie należy.
Jeżeli żyć dla ciebie nie mogę, to moje życie skończone,

ale i w tym razie skarżyć się nie będę. Nie byłamże tysiąc
razy szczęśliwsza, niż tegom mogła się spodziewać. Spot­
kałam cię, poznałam, zrozumiałam. Tak! mogę to powie­
dzieć, potęga mojej miłości pojęła duszę twoją. Pokochałeś

mię. Jakież nieszczęście może się równać temu szczęściu ?

Nie śmiem prawdziwie wierzyć w przyszłość pomyślną.

Zdaje mi się, że takie szczęście może tylko istnieć we śnie.
A przecież nadzieje moje są prawie niezawodne i te nadzieje
tak nawet piękne wstrząsają mną i dręczą. Często niepo­

dobna mi łez powstrzymać i płaczę nie wiem dlaczego.
Nie natrząsaj się z tego dzieciństwa, jest to słabostka mimo­
wolna. Dobrze mi tylko sam na sam z sobą. Przemawiam
wówczas do ciebie w tej pięknej mowie, która jest dla mnie
rozczulającą i czarującą muzyką. W takich chwilach bywam

wesołą, ale ta wesołość ma prawie zawsze łzy w oczach.

Odjazd Daszkiewicza bardzo mię też smuci. Czuję

dla niego wiele przyjaźni i szacunku. Mówił ci, co między
nami zaszło. Niezmiernie byłam wzruszona uczuciem
tak szlachetnem i tak bezinteresownem.*) Prosił mię o mój

portret. Nie mogłam mu odmówić tej jedynej prośby.

Spodziewam się, że mi za złe nie weźmiesz, żem mu go

darowała. Chciałam tobie drugi egzemplarz wysłać, ale

*) Zaznajomiony przez Adama z Karoliną Jaenisch,

świadomy uczuć obojga, Cyprjan Daszkiewicz szalenie

się w niej zakochał bez nadziei, bez chęci nawet podbicia

serca, należącego do najlepszego przyjaciela. („Żywot Adama

Mickiewicza" I. str. 267.)

—

136 —

byłam w zupełnej niemożności narysowania go teraz. Dam
ci go kiedy zechcesz. Jak smutno mi będzie tym czasem!
Nie będę już mogła o tobie z nikim mówić, zostanę sama
z własnemi myślami, które są często bardzo smętne.

Żegnam cię, szanuj twoje zdrowie, nie narażaj go, błagam

cię o to i prędko wracaj, dla Boga, abym ostatecznie wie­

działa co mię czeka. Żegnam cię. Myśl o tej, która cię

kocha nadewszystko w świecie. Wiem teraz, że gdybym

musiała wyrzec się niewypowiedzianie uroczej nadziei,

którą mi dałeś, nie byłoby już nigdy szczęścia dla mnie.

Bądź zdrów kochany.

Karolina.

107.

5-go Kwietnia 1829 r.

Żegnam cię*), przyjacielu. Dziękuję ci raz jeszcze za

całą twoją przyjaźń, za miłość twoją. Przysięgam ci za­
służyć na tę miłość, być zupełnie taką, jak sobie tego
życzysz. Nie przypuszczaj nigdy, abym mogła złamać tę

przysięgę, to moja jedyna prośba do ciebie. Ostatnie to
są zapewne słowa moje do ciebie. Wierzaj im i kiedy o nich
zapomnisz, odczytaj tę ćwiartkę i pomyśl, że dana ci obiet­
nica jest świętą i że jej dotrzymam, bo cię kocham. Przy­
jacielu mój! Wierzę, że wysłuchasz moją ostatnią prośbę,
a myśląc o mnie, nie będziesz sobie robił żadnych wyrzu­
tów, nie zechcesz zawieść mojej nadziei. Pewność, że nigdy
0 mnie nie zwątpisz, pozwoli mi być spokojną, zadowoloną

1 szczęśliwą, wszak nią jestem i teraz, rozstając się z tobą
może na zawsze. Wszystko zupełnie stało się dobrze.

Gdybym ciebie nawet nigdy już nie miała widzieć, jeszcze
życie moje będzie bardzo piękne. Często będę szukała

w głębi serca skarbów mych wspomnień, będę je prze-

*) Orginał po niemiecku.

— 137 —

glądała z weselem, bo każde z nich to brylant czystej wody.

Będę się modlić o twą. pomyślność, a gdy cię Bóg powoła

do nieba, podziękuję mu za to i miłość moja dla ciebie
stanie się jeszcze piękniejsza.

Żegnam cię przyjacielu! Nie mam ci nic więcej do po­

wiedzenia w chwili naszego rozstania, bo tego, cobym
chciała jeszcze powiedzieć nie mogę wyrazić i ująć w słowa;

lecz bądź co bądź rozumiesz mię i znasz moją miłość, cho­
ciaż jest niema.

A jednak, na myśl, że może nigdy już słowa do ciebie

nie przemówię, ciężko mi kończyć. Ale tak być musi!

Bądź zdrów mój przyjacielu. Wiem przecie, że mię kochasz.

Żegnam cię.

XXXVIII. HENRYKA EWA ANKWICZOWNA DO
ADAMA MICKIEWICZA.

W listopadzie 1829 r. przyjechał poeta do Rzymu i wszedł

w bujne życie towarzyskie, tętniące wówczas w mieście

wiecznem.

Poznał Henrykę Ankwiczównę i — że użyję słów naj­

lepszego monografisty twórcy „Dziadów" (Józef Kallenbach:

„Adam Mickiewicz". Poznań 1918) — „zapłonął spo­

ko jnem, niemal ojcowskimi uczuciem, dając Jjj w swem

sercu miejsce drugie, skoro pierwsze zajął kto inny dawnie]

i raz na zawsze. Nastała wiosna w Rzymie, wiosna w sercu

poety..."

I podobnie jak Tadeusz Kościuszko w swej miłości

natknął się Adam Mickiewicz na — veto ojca. „ D i u n a

pana polskiego, któremu związek córki z poetą nie bardzo

się podobał, trafiła na dumę Mickiewicza, nieskorego do

uniżań się i nadskakiwań. Rozpoczęła się cicha, uparta

walka dwóch magnatów, jednego z urodzeuia, drugiego

z ducha, walka, zakończona później porażką obustronną."

—

138 —

Dzieje tej nieszczęśliwej miłości są zbyt znane, iżym je

miał tu powtarzać. Wszak nie ma w Polsce nikogo, ktoby

nie znał refleksu postaci „Ewuni" na twórczość Adama,

refleksu, działającego w „Dziadach" lub spowiedzi księdza

Robaka.

List Henryki zamieszczony jest w Tomie I I I . „Kore­

spondencji Mickiewicza" (Wyd. IV.)

108. Z Rzymu, 11. marca 1833 roku.

Z smutkiem wyznać Panu muszę, iż nigdy nie spo­

dziewałam się, byś nas Pan tyle chciał martwić milczeniem

tak długiem, tak srogiem. Czyż Pan myślisz, że my mniej
od niego czucia mamy, i że takie zapomnienie od osoby,
od której najmniej spodziewać się go mogliśmy, nie jest

nam bardzo przykrem ? Ja już inaczej tłumaczyć go nie
umiem, jak przez nieregularność poczty, lub sądzę, że Pan
zajęty swemi interesami, nie chodzisz się na pocztę pytać
o listy, gdyż nasze trzy poprzednie koniecznie go powinny

do odpisu zmusić. P. Rzewuski przeciwnie chwali się, że

Pan. do niego pisujesz, więc tak my tylko nie możemy
tego szczęścia otrzymać, ani od niego listu doczekać się.
Od tygodnia mamy poezye Pana tu, i są dla nas nieprze-
branem źródłem pociech i przyjemności. W całem polskiem
towarzystwie o niczem innem nie rozmawiają, jednogłośnie
je uwielbiają, każdy inaczej tłumaczy ten prześliczny
kawałek: Xiędza Piotra widzenie: utrzymują iż Pan masz

w myśli jakiegoś nieznanego bohatera, mnie jednej to zdaje
się zupełnie do Polski stosowane, nawet czterdzieści cztery,
nazwisko, rozumiem być jakąś alluzyą do tyluż lat jej nie­
woli, które od trzeciego podziału jeszcz

c

. nie upłynęły, a więc

sześć lat zostawałoby do uwolnienia zupełnego naszej bie­
dnej ziemi. Czy tak jest, chciej Pan nam donieść ? Jabym
się mocno cieszyła, jeżelibym prędzej na myśl Pana trafiła,

jak wszyscy teraz w Rzymie zgromadzeni ziomkowie.

jak

P. Rzewuski na moje tłumaczenie nie chce przystać na ża­

den sposób, a to najwięcej ztąd,iż mu trentatre przepowie­
działy w Neapolu, iż on Polski zbawienia nie doczeka się.

Gdyby to więc za sześć lat nastąpić miało, termin życia

jego byłby już bardzo krótki. Z innej strony cieszy się,
bo taż sama przepowiednia co do Marysi powiada, iż pój

dzie za bardzo znakomitego w narodzie polskim rycerza
i wtedy już Polska będzie cała. Ach! gdyby to szczęście

Bóg nam dał widzieć. Odpisz nam Pan na ten list, najmoc­
niej upraszam o tę łaskę a jeżeli Pan nie będziesz to sądził
natręctwem, z Polski jeszcze ośmielimy się pisywać do niego
i przypominać się jego pamięci. Jeszcze raz proszę nie za­

pominać tak zupełnie o tej, którą Pan swą siostrą nazywał.

Marcelina śliczni ukłony dołącza Panu za broszury pierwej

przysłane i teraz znowu przez p. Montalembert obiecane

najserdeczniej dziękuje. Są to prawdziwe dla nas skarby.

Henryeta Ankwiczówna.

XXXIX. ADAM MICKIEWICZ DO ŻONY.

W końcu lipca 1834 r. ożenił się Adam Mickiewicz. Córka

Marji Szymanowskiej, Celina, która dzieckiem niemal była

wówczas, kiedy ją poznał w Petersburgu, została jego żoną,

matką jego dzieci, dzieliła z nim kłopoty i walkę o byt emi­

granta. Kiedy ciężka choroba Celiny przerwała współ­

życie obojga, wszystko, co ludzkiego było w poecie, rwało

się w strzępy. Nawet spokoju ogniska domowego musiał

się wyrzec. Żonę wysłał do zakładu, dzieci między dobrych

ludzi... Smutne są listy, które słał do lecznicy, gdzie żona

zwolna gasła...

109.

My zdrowi jesteśmy, ja i dziatki czekamy tylko żeby

tobie lepiej było, droga moja Celino. Bądź cierpliwa i staraj

się być spokojna. Władzio w tych czasach dostaje ząbki.

—

140 —

Posyłam ci trzewiki, przymierz czy dobre; robota z rue

de la Chaussee-dAntin. Zegarek znaleźliśmy. Ściskam

ciebie sercem całem: moja droga i biedna Celino.

Twój Adam.

110.

Kochana Celino. Miło mnie słyszeć, że tobie coraz lepiej.

Nie długo już będziemy rozłączeni. W domu mogłabyś
znowu zgryść się lub zirytować się, bo wiesz, że i ja jestem

humoru cierpkiego. Potrzeba tedy jeszcze trochę poczekać,

ażeby chorobę na zawsze odpędzić. My zdrowi wszyscy.
Władzio doskonale ma się, wesół zawsze i śmieje się. Misia
także dopytuje się ciągle o ciebie, jest teraz u pani Faucher.
Ja wziąłem stancyjkę na rue Saint-Nicolas. Bądź zdrowa

i spokojna. Twój Adam.

111.

Kochana moja Celino. Odebrałem twoje dwa listy,

z których widzę z niewymowną radością, że jesteś zdrow­
sza. Ja mam się lepiej. Zgadniesz, ile mnie kosztowało,
że musiałem zgodzić się na rozstanie się z tobą; ale taka

była wola i rada wszystkich bez wyjątku doktorów: bo
tobie potrzeba tylko trochę spokojności do zupełnego wy­
zdrowienia. Zaklinam ciebie: staraj się sama pracować
nad sobą i pomagać doktorom, którzy najszczerzej chcą
tobie pomódz. Marynia zdrowa, Władzio zdrów i wesół.

Twój Adam.

112.

Słówko ci tylko piszę, kochana moja Celino, żeby ci do­

nieść o sobie i dzieciach. Jesteśmy zdrowi. Byłem z Mary­

nią w gościnie u Władzia i bawiliśmy tam kilka godzin.
Władzio zawsze u Platerów. Misia zdrowa i bujna, tęskni

do ciebie. Wszyscy tęsknimy do ciebie. Staraj się, o moja

miła, prędko wyzdrowieć. Twój Adam.

—

141 —

113. Paryż, 1843 r.

List twój ostatni odebrałem, odpisuję krótko na dziś.

Jestem nieco słaby; od kilku dni cierpię bicie krwi, które,

jak wiesz, bywa u mnie uporczywe i gwałtowne. Mam
nadzieję, że później za to będę czerstwiejszy; tak przy­
najmniej ta choroba kończyła się była dotąd. Dzieci zdrowe.
Jaś dostał dwa zęby boczne, cierpi nocami i nie śpi, służącą

bardzo zmęczył i mnie, zwłaszcza nieco słabemu, nieraz

dokuczył. Pytaliśmy doktora, każe cierpliwie czekać,

zresztą chłopca znajduje zdrowym. Posyłam tobie, frankow

siedmdziesiąt, więcej nie mam; to coś zostawiła nie wy­
starczyło do końca miesiąca. Zastawiłem kopertę od zegar­
ka. Więcej nic już do zastawienia nie mamy. Tego miesiąca

dano już mi tylko pół pensji. Po opłacie chleba, mleka,

piwa, etc. zostało mi na tydzień życia: po którym tygodniu
zacznę troszczyć się i starać się, lubo nie wiem wcale gdzie

się udać. Wiesz, że ja się tern nie trapię więcej niż należy,
i ty bądź spokojna. Wszakże, dłuższy twój pobyt postawił­

by mnie w nowym kłopocie. Bądź zdrowa, nic w domu

nowego nie zaszło. Służąca bardzo ciebie wygląda, i Helenka
za tobą szczególnie tęskni. Adam.

XL. ADAM MICKIEWICZ DO HRABINY HENRYKI

Z ANKWICZÓW KUCZKOWSKIEJ.

Ostatni refleks miłości... Dwa listy z r. 1853 i 1855

Listy pisane w dwadzieścia kilka lat po poznaniu, u schyłku

żywota, które było „ciągiem grzebaniem kogoś lub czegoś"..

114. Paryż, Wielkanoc 1853 r.

Szczęśliwy dziś jestem, Henryeto, zaczynając w imię

twoje mile pierwszy dzień zmartwychwstania i wiosny.

Tę przyjemność winienem twojemu łaskawemu zgłoszeniu

— 142 —

się. Zawsze pewien byłem twoich życzliwych dla mnie
uczuć, ale dowód tej życzliwości, który po tylu latach,

pierwszy raz wprost od ciebie, wprost z ręki twojej ode­

brałem, przyszedł mi w sam czas i stał mi się wielka pociechą-

Od roku owego, kiedym ciebie poznał w Rzymie, życie

moje jest prawie ciągłem grzebaniem kogoś lub czegoś.
Z owego pokolenia, z którem żyłem i przywykłem biedować,
jedni już nas na zawsze porzucili, drudzy ciągną dni po­
grzebowe, nielepsze od śmierci. W ciągu tych lat takich*
ilekroć wspomniałem o tobie, starałem się pocieszać tą
myślą, że ty, Henryeto, nie należąc do tego smutnego po­

kolenia, przyszedłszy na świat znacznie później od nas,
żyłaś pod inną a więc może lepszą gwiazdą. Wszakże, znając
twoją duszę tkliwą i umysł wysoki, rozmyślałem się, że
i ciebie nieraz musiała dotknąć w tych czasach niedola,
jeśli nie osobista, to rodzinna i bliźnich.

Wielką mi sprawisz przyjemność, jeśli zechcesz dać mi

wiadomość o twojem teraźniejszem życiu i cokolwiek
szczegółów o sobie i twoich. Od lat wielu nie spotkałem
nikogo, coby mi o tobie umiał co powiedzieć.

Mnie po długich i różnych wędrówkach zatrzymały oko­

liczności w Paryżu. Zajmuję się w tej chwili pracami biblio-
tecznemi. Jestem ojcem licznej rodziny. Starsza moja
córka ma rok dziewiętnasty, syn piętnasty, reszta młodsza
po szkołach uczy się i dorasta.

Powtarzam prośbę, abyś mi udzieliła wiadomości o sobie

i w każdym przypadku choć słówkiem je dnem doniosła, czy
list niniejszy doszedł rąk twoich. Adam Mickiewicz.

115. Marsylia, 14. września 1855 r.

Nie będziesz mnie miała za natręta, jeśli co kilka mie­

sięcy odezwę się czasem do ciebie, wielce droga Pani. Zgło­
siłbym się był dawniej, gdybym miał coś pewnego donieść

— 143 —

o sobie. Ale w tych ostatnich miesiącach spadły na mnie
nowe i niespodziane kłopoty. Zanosiło się na to, że miałem
zmienić miejsce pobytu i przejechać gdzieindziej z całą
rodziną. Ten zamiar nie wziął skutku; rodzinę zostawiam,

tylko sam puszczam się w podróż. Stało się to wszystko
nagle. Odebrałem przed kilku dopiero dniami polecenia
naukowe od rządu, tyczące się Wschodu, a dziś już wsiadam

na okręt, płynący do Stambułu. Jak długo tam zabawię,
nie wiem jeszcze.

List twój ostatni, Pani, mocno mnie zasmucił. Nie wie­

działem wcale, iż tylu klęskami byłaś dotkniona osobiście.

Nie uwierzysz, jak mi było mile dawniej myśleć o tobie,
jako o istocie szczęśliwej. Owoż i to złudzenie znikło.

Bądź łaskawa od czasu do czasu pisz do mnie.

Adam Mickiewicz.

XLI. ZYGMUNT KRASIŃSKI DO AMELJI ZAŁU­

SKIEJ.

„9-letni Krasiński — pisze Hoesick w swej monografji

„Miłość w życiu Z. Krasińskiego" — miał swoją Beatrice!...

Była to panna Amelja Bronikowska, córka jenerała wojsk

polskich, po którego śmierci, gdy została sierotą, wychowy­

wała się i mieszkała, jako pupilka, w domu Wincentego

Krasińskiego... Z natury egzaltowany chłopiec, owładnięty

urokiem czarującej kuzynM,rozkochał sięwniej bez pamięci".

W r. 1822 Amalja wyszła za mąż za Romana Załuskiego

i Zygmunt Krasiński traci ją z oczu.

W r. 1827 Roman Załuski zostaje oskarżony o zbrodnię

stanu i osadzony w więzieniu Karmelitów w Lesznie, zaś

pani Amelja chroni się do pałacu Krasińskich. Dawne

dziecięce uczucie budzi się znów w 16-letnim Zygmuncie...

W r. 1829 poeta opuszcza Warszawę i wyjeżdża do Genewy.

Po czteroletniem rozstaniu spotyka Amelję, gdy 15. sier­

pnia 1832 wrócił w dom ojcowski, d o Opinogóry. •

—

144 —

Następuje recydywa miłości ku Amelji. „Satan me couve

sous ses ailes..." — pisze do Henryka Reeve'a. „Les pas­

sions sont les bouffons, qui se raillent de m o i " . . .

Pani Załuska tych namiętności nie odwzajemniała.

Traktowała wszystko jako pewnego rodzaju ,,amitié

amoureuse".

W Opinogórze wpisał Zygmunt — tuż przed wyjazdem

z ojcem do Petersburga — do sztambucha Amelji szereg

fragmentów, które właściwie były oświadczynami miło­

snymi, ujętymi w formę listów, zamieszczonych w pamiętni­

ku umiłowanej.

Przytaczam ostatni z tych fragmentów, napisany

9. września 1872, w wieczór pożegnalny.

116.

„Żegnam" jest zawsze pewnością, ale słowo „powitam"

jest marą: a więc pierwszym odzywam się do ciebie, słabo,
po cichu, drżąc z rozpaczy. „Żegnam cię na dzień, na dwa

dni, może na rok, może na zawsze".

Teraz jeszcze twa muzyka obwiewa mnie dokoła. Teraz

jeszcze siedzisz przedemną, gdyby duch, co odlecieć ma
i nie wrócić więcej; ale jutro o tej samej godzinie gdzież
będzie twoja twarz, twój głos, twoja czarna szata ? Dla

mnie już nie będziesz na tej ziemi — Oto jest łoże śmierci
teraz, na którem konam, a ty przyśpiewujesz mojemu zgo­
nowi. Śmierci się nie boję; niechaj kula piersi przeszyje,
niechaj gorączka przepali ciało; ale tak umierać jak w tej

chwili, ale konać bez nadziei, wśród ludzi, którzy mnie
nie rozumieją, wśród czterech ścian białych, i nie jęknąć
i nie westchnąć, tylko milczeć i patrzeć na ciebie, i wiedzieć,
że cię nie ujrzę już więcej, jest losem, którym Bóg karze

potępieńców piekła... . A twój głos tymczasem się rozlega,

wznosi, zapełnia komnatę, płynie w dźwięcznych fałach,

oni cię słuchają i myślą : „Ona pięknie śpiewa", a ja słucham

i myślę: „To dzwony mojego pogrzebu". Ale nie chcę na-

—

145 —

rzekać: trzeba być podłym, by się żalić, że czekają męczar­

nie, kiedy minęło szczęście.

O, gwiazdo tej, którą kocham, przyświecaj lubo Jej drodze!

O, aniele stróżu Tej, którą kocham, roztocz skrzydła i zlej
na Nią oasis cieni wśród tej pustyni świata. O, ciernie, które
kaleczycie me stopy, tde zarastajcie nigdy Jej ścieżki. O,
róże, które nigdy nie kwitniecie na moich szlakach, otoczcie

ją waszym rumieńcem i wonią!

Skończyła się modlitwa, czegóż czekać dłużej ? Wyrzecz-

my ostatnie słowo, słowo, które jest całą duszą moją: „Że­

gnam ciebie! Bądź zdrowa!" Mój głos już nie wydoła moim

uczueiom; słabieję, rozprzęgam się, krew mi od serca od­
biega, a serce gdzież się podziało ? Serce gdzie ? Jeszcze

raz powiem: „Żegnam Ciebie!"

Jakieś marzenie nadeszło. Ot, tam, widzisz są lody i wyspy

z lodu i lądy ze śniegu i trochę mchu na nich; i dali mi lampę

do ręki i rzekli: „Oto słońce twoje". Ja błądzę... Cóż to się

znaczy? Jeszcze trwają dźwięki, z jakowej ś opery piosnki
słyszę, ty jeszcze stoisz przedemną, śmiejesz się i radujesz.
Bądź błogosławioną i za twoje łzy, i za twoje uśmiechy!
Szaleństwo przymila się do mnie, ono ciągnie mnie do siebie,

aż mi się mózg zawraca. Ta świeca, która się pali prze­

demną, dłuższe ma życie odemnie, bo już zagasłem od chwili,

kiedy rzekłem: „Żegnam ciebie!" Zaśnijmy snem, którym

zasypiali męczennicy w więzieniach starego Rzymu...

XLII. LISTY ZYGMUNTA KRASIŃSKIEGO DO

JOANNY BOBROWEJ.

W „Przewodniku nauk.-Iiter." R. X X X I I I ogłosił te

listy Leopold Meyet.

Dzieje miłości twórcy „Irydjona" do Joanny Bobrowej

zostały już po ujawnieniu tych listów zawarte w szeregu

monograf ji literackich i do nich odsyłam czytelnika.

Listy miłosne. 10

— 146 —

Dla orjentacji zaznaczam tylkój że Joanna Bobrowa,

umiłowana dwóch genjuszy poetyckich — Krasińskiego

i Słowackiego, — córka Franciszka Moszkowskiego, mar­

szałka żytomirskiego, w r. 1824 poślubiła Teodora Bobra-

Piotrowickiego, jednego z najbogatszych podówczas po-

sesjonatów na Wołyniu.

Zmuszona za poradą lekarzy szukać zdrowia w ciepłym

klimacie Włoch, pojechała wraz z mężem do Rzymu.

Zygmunt Krasiński został wprowadzony w dom państwa

Bobrów w sam dzień Wielkiej Nocy 1834 r.

22-letni poeta oczarował panią Joannę darem swej

wymowy, wzniosłością ducha, potęgą poetyckiego talentu.

A ona — według słów poety w liście do przyjaciela —

„uwieńczyła czoło jego miłością kochanki, siostry, matki

i dziecka". (Listy do Henryka Reeve'a T. I I . str. 74).

Z listów, ogłoszonych przez Mśyeta, przytaczam w ob­

szernych wyciągach kilka bardziej charakterystycznych.

Listy te pisał Krasiński w języku francuskim. Są one

tłomaczone z orginału.

Ostatni list, który podaję, poczynający się od słów „Ile

razy sięgniesz", napisał poeta po polsku. Jest on bez daty

i miejsca. Prof. Kallenbach określa czas jego powstania

na ostatnie dni maja 1838 r., po spotkaniu Zygmunta

z Joanną w Salzbrunn, o którem oboje nie wiedzieli, że

będzie ostatniem...

117. 28 października 1834 r.

Medjolan

Pani!
Czemuż nie mogę Ci przysłać garści tych kwiatów, które

wokoło mnie wykwitają, skrawka tego bezchmurnego

błękitu, który lśni nad mą głową. Sprawiłyby one może
Pani przyjemność kontrastu w smutnem pod szaremi
chmurami mieście, w którem Pani obecnie zamieszkuje,

a dla mnie te piękności mało mają pożytku. Niegdyś pobu­

dzały one moją myśl, nadzieję, wspomnienia; lecz minęły

te czasy naiwnych wrażeń, wiary dziewiczej w piękne

—

147 —

położenie, w piękny dzień. Wszystko pochłonął pierwiastek
goryczy, oschłości, pragnień daremnych, które z dniem
każdym wzrastają we mnie i sprawiają, że rzucam na błę­

kit nieba włoskiego równie smutne spojrzenie, jak i na
zadymiony sufit mego pokoju w oberży.

Jestem w Medjolanie. Me podejrzewają tu jeszcze

zbliżania się zimy. Słońce nie rzuca tu jeszcze takich dłu­

gich, żółtawych świateł jak te, które już widzieliśmy razem
we Frankfurcie, gdy kładły się na wioski z obumarłymi

liśćmi, zmiatanymi przez wiatr, z liśćmi, które nie mogły

trwać dłużej niż prze? jeden *ezon. Przeciwnie ono świeci
z całą siłą ponad Katedrą, która nie wiem dla czego przy­

pomina mi wodospad Terni....

. . . Cóż Pani jeszcze powiem ? Powiem Pani, że często

z wielkim żalem myślę o chwilach, które przebyłem w Pani
towarzystwie, nawet wtedy, gdy byłaś nieruchoma, blada,
milcząca — bo więcej jest szczerości w najgorszym Pani

humorze, niż w chwilach najpogodniejszych u innych,
a ztąd pochodzi, że i więcej jest powabu.

Co do mnie jestem o tern najmocniej przekonany, że

bardzo często musiałem nudzić Panią. Wybacz mi Pani, mó­
wią, że nieobecni są jak umarli. A Pani wie, że nie można od­

mawiać przebaczenia zmarłemu. Mój Boże! wchodząc w życie,
bynajmniej nie zapowiadałem tego, czem się stałem. Oto
widzi Pani, wierzyłem mocno w piękną przyszłość, a dziś
ta przyszłość rozchwiała się wprzód, nim tchnienie moje
mogło jej dosięgnąć. Czemże jestem 1 tułaczem, rzuca­

jącym się na kanapy setek oberży, co wieczór na inną, kopią­

cym sobie codziennie własnemi myślami coraz głębszą
mogiłę, pojmującym dobrze, iż wśród innych okoliczności,
mógłby sobie wytknąć inną drogę, nieco szerszą i szybszą,
lecz że wśród tych, którzy dziś kierują jego istnieniem,

trzeba spać, chrapać, wreszcie — zasnąć na wieki!

1 0 *

— 148 —

Kobieta nie potrzebuje sławy — lub raczej sława jej

zamyka się w ciaśniejszych granicach. Dla niej szmer
salonu jest pieśnią, zwycięstwa, lecz gdyby go była pozba­
wioną na długo, może na zawsze — ach, niech Pani pomyśli,
czy nie wytworzyłby się w niej wstręt i rozgoryczenie ?

Otóż moim salonem przestrzeń dwóch tysięcy mil kwa­

dratowych, — mojem towarzystwem czternaście milio­
nów ludzi, a niema już w tym salonie uroczystości, mu­
zyki, śpiewów, tańców. Draperje spadły na ziemię, światło
lamp zbladło wśród zapadających cieniów, kobiece stroje
zniknęły i tylko kilka mężczyzn pozostało nieruchomych
przy swoich wywróconych do gry stolikach. Cóż robić!
Trzeba przełamać serce na dwoje, jak zgina się kartę,
która zawiedzie w faraonie.

Lecz źle czynię, mówiąc Pani o tak smutnych rzeczach.

Pani i bezemnie dość ma czarnych myśli. Przeciwnie,
chciałbym Panią natchnąć wiarą, którą straciłem. I cze­

muż przyszłość nie miałaby uśmiechnąć się Pani ? Lolly
stanie się kiedyś kobietą, jakich mało będzie na świecie,
Zosia będzie słodkiem stworzeniem i — pewny jestem
tego — szczęśliwem. W dzielności jednej, w szczęściu
drugiej znajdzie Pani radość i pociechę. . . .

. . . Pozwoli Pani złożyć u swych stóp moje najgłębsze

uszanowanie. •

Oddany Pani

Zyg. K.

118.

p Rzym 1834. 11. listopada
Wczoraj otrzymałem list, który Pani była tak dobra

do mnie napisać, natychmiast po mojem przybyciu. Przy
odczytywaniu go zdawało mi się, że słyszę dźwięk tych
samych dzwonów, o których Pani mówi. Doprawdy, jest
coś gorzko smutnego w przeczuciach Pani samej o sobie

— 149 —

i w opinji, jaką, Pani sobie o mnie wytworzyła. Niech Bóg
broni, aby się pierwsze kiedykolwiek spełniły, niech Bóg
broni, aby Pani drugą długo zachowała. Że ja mogę leżeć
w łóżku, że mogę być oddzielony od świata— to naturalnie,
to dobrze; lecz co do Pani, o którą cały świat się upomina
i ma prawo się upominać, to straszne wiedzieć, że Pani
jest w łóżku, to straszne wiedzieć, że Pani jest cierpiącą,
myśleć, żeś sama, zupełnie sama w cierpieniu, a potem
jeszcze przyjdą fałszywe przyjaciółki zasiąść u Pani wezgło­
wia, przyjdą z radością w sercu, że już nie możesz ich

zaćmiewać, oświadczać ci zainteresowanie się i współczucie

— a Pani będzie wiedziała o tern wszystkiem i będzie
zmuszona dziękować im dla zachowania konwenansu.

Niema nic okropniej szego nad te ludzkie konwenanse

wtedy, gdy się leży na łożu boleści. Nie uwierzy też Pani,

jak cierpię z tego powodu, że Pani cierpi. »

Jednakże Sauvan pociesza mię trochę, utrzymując,

że niedomaganie Pani długo trwać nie może i nie ma w sobie

nic groźnego.

Teraz chciałbym powrócić do tego, co Pani mówi o mojej

wyobraźni, o fałszywości taj wyobraźni i o tern, że ja sam
wiem doskonale, iż moje idee są fałszywe.

Za, każdym razem, kiedy Pani dotknie mojej miłości

własnej lub moich, myśli takich, jak je wynurzam, będę
miał dla Pani jak najgłębszą wdzięczność, bo wówczas
albo wytknie Pani coś śmiesznego we mnie, a ja postaram
się pozbyć tego, lub wskaże mi Pani błąd, a ja postaram
się z niego poprawić. A wówczas jeszcze mi zostanie coś

głębszego, szlachetniejszego niż śmieszność, coś praw­
dziwszego niż błąd — to jest głąb mej duszy i tam będę
mógł cofnąć się z uczuciem pociechy.

Lecz oskarżając mię, że sam wiem, iż moje idee są błędne

i że je podtrzymuję tylko przez zamiłowanie mistycyzmu

— 150 —

i potęgi złowrogiej wróżby — czy wie Pani, co czynisz ?
Zarzuca mi Pani złą wiarę, podkopujesz grunt we mnie,
zstępujesz w najgłębsze tajniki mego serca i mówisz:

„Tam jest tylko wyrachowanie — ten człowiek stworzył

sobie doktrynę poetyczną, której nie odczuwa, z której —
być może — sam się wyśmiewa, a idzie za nią, aby tylko
oszukiwać innych."

Otóż widzi Pani, gdyby ktoś przyszedł z bardzo daleka

i powiedział mi, że Pani tak o mnie myśli, nie uwierzyłbym
w to. Me pojmuję, jakim sposobem mogła powstać w Pani
podobna myśl o mnie. Wzbudzać tego rodzaju opinie
u tych, których się nad wszystko poważa, na których nam
najwięcej zależy — jest to prawdziwe nieszczęście. To
jedna z najdotkliwszych przykrości, jakich doświadczy­
łem w mem życiu.

Bo przecież zna mię Pani dobrze, jak mało osób na tym

świecie. Żadnego z mych błędów, żadnego z dziwactw,
niczego, co tylko złem jest we mnie, nie ukrywałem przed
Panią — lecz z drugiej strony spodziewałem się, że Pani
wie o jedynej, być może, dobrej rzeczy, którą zawiera

dusza moja — o mojem sercu — bo ono właśnie zawsze
powstrzymywało mię od. uciekania się do fałszu względem

Pani, bo zawsze okazywałem Pani jak największy szacunek

i jak najszczersze uwielbienie. I właśnie dlatego, że uwiel­
białem i szanowałem Panią, nie mogłem nigdy mówić
Pani nic innego, jak tylko to, w co sam mocno wierzyłem.

To, co by mi Pani sprawiedliwie zarzucić mogła, to chyba

coś nieokreślonego w myślach moich, w przeczuciach,
w opowiadaniu tego, co mi cięży zawsze i wszędzie — ale
czy taka nieokreślność jest złą wiarą ? . . .

. . . Jeżeli Panią znudziłem, daruj mi. Tak, czuję to,

znudziłem Panią. Mech Pani przeczyta to, co piszę, jako
dowód wysokiego poważania, najszczerszego, najwięk-

— 151 —

szego szacunku, jaki dla Pani odczuwam; — bo gdyby
było inaczej, starałbym się odpowiedzieć w tonie lekkim
i żartobliwym, nie poruszyłbym aż do głębi mej duszy
wszystkich bolesnych prawd, które tam się rozpościerają,
i złożone są na zawsze — lecz nie śpią.

O Pani, jakże jest smutnym dla mnie obraz Twych cier­

pień! Jakże chciałbym być w Dreźnie, chociażby dlatego,
by codziennie zasięgać o Pani wiadomości, aby rozżarzać
węgle na Jej kominku, lub od czasu do czasu opowiedzieć
Pani jaką starą opowieść. A co do czarnej wyobraźni,
to sądzę, że i Pani także jest bardzo wrażliwą.

Pocóż Pani myśli o swych ostatnich godzinach ? Dla

kobiety tyle jest uśmiechów rozsianych po świecie, tyle

codziennych drobiazgów, zdobiących byt jej do woli;
tymczasem dla mężczyzny jest tylko pole bitwy i trybuna.
Nie, Panią jeszcze otoczą objawy szacunku, czci i hołdów.

Jeszcze na drodze Pani rzucać będą wieńce kwiatów. Bę­

dzie Pani miała^chwile, w których poczujesz całą świeżość

młodości i najpiękniejsze nadzieje. I jeżeli w jednej z takich
chwil spotkam Panią wesołą, wielbioną, z uśmiechem na
ustach, królową wśród szmeru zachwytu, to, tak jak i dziś
mało elegancki, mało mający nadziei, powiem Pani: „Kto
z nas miał słuszność ?", a jednak wówczas szczęśliwym
będę, widząc Panią w chwili pełnego wdzięku poddania

się i radości. Bo ileż razy, gdym Parną widział omdlewającą
na kanapie, pragnąłem w duszy, chociażby zdaleka, zobaczyć
Panią świetną i olśniewającą wśród ciżby, tłoczącej się za nią.

Postanowiłem pozostać w Rzymie, by przepędzić tu

cały karnawał. Długo nienawidziłem Rzymu — teraz

kocham go. Niech Pani będzie tak dobra i napisze mi
kilka słów, abym wiedział, jak się Pani miewa. Będę w naj­
większym niepokoju, dopóki nie otrzymam o Pani wiado­
mości. Zyg. K.

— 152 —

119. Rzym, 10. stycznia 1835

Bywają chwile zniewalające pisać do tych, którzy są.

od nas daleko, to prawie instynkt, prawie natchnienie,
którym musimy być posłuszni. Chciałoby się wtedy odsłonić

swą duszę przed nimi, dać im ją, że tak powiem, do trzy­
mania w ręku, do kołysania na kolanach, tak bardzo się
czuje, że jest ona przenikniona ich wspomnieniem, że
zlała się z nimi i z przeszłością . . .

. . . Gdzie Pani przebywa ? co porabia ? Jak zachodzi

dzień w Pani salonie — jak zarysowują się tam cienie

wieczorem ? Kto Panią odwiedza — komu Pani odpowiada ?

kto Panią nudzi ? jakiego koloru suknię nosi Pani naj­

częściej ? Jaki jest ten most, te ulice, te aleje, przez które
Pani przechodzi ? z jaką myślą budzi się Pani, a jaka jest
ta, która sen Twój poprzedza ?

Muszę to wszystko odgadywać, — jest pewna gorycz

w odgadywaniu, a wątpliwość — to sam szatan!

Cierpię temi dniami dość silnie na piersi. Sauvan mówi

mi, abym pozostał przez całe lato i jeszcze jedną zimę
w Neapolu i brał morskie kąpiele. Utrzymuje, że przepiszą
je i Pani z pewnością. Och! przybądź Pani do Neapolu,
do Livorno, bo mówią, że w Genui kąpiele są najmniej
dobre. Zresztą mało się troszczę o moje oczy i piersi;
nie umiałaby Pani wyobrazić sobie, czem noce stały się
dla mnie. Nigdy snu, nigdy spoczynku, wieczna gorączka,
pożerająca ciało i ducha. Ciągle rozpaczliwe wysiłki, aby

zapełnić przepaść, która dzieli osobę od jej widma, aby

zatrzymać to widmo, aby z niego stworzyć człowieka.

Pigmalion niegdyś tak się męczył u stóp swego posągu.
Podczas tych godzin, których jednakże nie chciałbym za

nic na świecie zamienić, rozdziera mnie niepokój, nie­
pewność, żale, nadzieje. Tam jedno słowo, tam spojrzenie,
tam jedno dotknięcie fortepianu, tam wyraz twarzy —

— 153 —

wszystko to odosobnione następujące z kolei, porozdzie­

lane, falujące w ciemności. A ja staram się połączyć to
razem, uczynić z tego całość harmonijną, lecz na to po-
trzebaby być Bogiem. Czy pojmuje Pani to udręczenie,
tę mękę Tantala, to dzieło ciągle rozpoczynane, zawsze

niedokończone; powiedz mi Pani — czy to pojmujesz,

czy zaznałaś kiedy czegoś podobnego 1 Oh! niech aniołowie
spokoju błogosławią Twój sen — niech wspomnienie będzie

dla Pani kwiatem bez kolców! Zostaw Pani cierpienie

i tortury daremnych pragnień, dalekich nadziei, życzeń
niespełnionych, tym, którzy zostali stworzeni na to, by
się sami pożerali, by żyli ogniem i ginęli w płomieniach..
Farewell — i przez miłosierdzie odpowiedz mi Pani!

Zygm. Kr.

120.

Ile razy sięgniesz do tey czarney siateczki, by dać grosz,

biednemu — wspomniy na mnie, bo ia także biedny — ia
takżem żebrał i Tyś mi niegdyś iałmużnę serca rzuciła!

W tey chwili mrok iuż pada, ledwo mogę dostrzedz

liter, które piszę, a patrzę w stronę Iwoią — w niebo za
górami, gwiazdka tam wschodzi i kocham ią, bo niby
przyszła od Ciebie.

Leniwo mułem mętne ciekną życia fale

I na nurtach potoku wszędzie słychać żale —

Z tylu śpią bladem zmierzchem przypruszone tonie,
Z przodu niebo w oddali krwawą łuną płonie,
A z stron obu pływamy tak zimno i ciemno,
Że każdy płynąc woła: „przekleństwo nademną".

Wśród takiego życia bądź mi ty błogosławiona, coś

iedynym ty mi była Aniołem! A wspomniy o mnie, ile razy
dasz grosz ubogiemu!

— 154 -

XLIII. LISTY ZYGMUNTA KRASIŃSKIEGO DO
DELFINY POTOCKIEJ.

Gdy Krasiński w r. 1838 poznał Delfinę Potocką, liczyła

31 lat i była w pełni rozkwitu, w kulminacyjnym momencie

życia.

Dzieje tej kobiety są zbyt znane, iżbym je tu musiał

przytaczać. Wystarczy przypomnieć, że rozwódka ta, matka

pięciorga dzieci, przyjaciółka — i to nie zawsze platoniczna

— księcia d'Orleanu, hrabiego Flahault, Delaroche'a, „Don

Juan w spódnicy" — jak się sam Krasiński wyraża —

weszła w krąg życia dwóch genjalnych ludzi, Zygmunta

Krasińskiego i Fryderyka Szopena.

Czem była dla Krasińskiego? Powiada prof. I. Pini:

„Delfina Potocka odegrała w życiu Krasińskiego rolę

ważną, a w otoczeniu je^o zajmowała stanowisko wyjątkowe,

uprzywilejowane. Pochodziło to stąd, że autor „Irydjona"

widział w niej nietylko piękną i ponętną kobietę, ale prze-

<łewszystkiem duszę subtelną, wrażliwą na piękno i po­

krewną sobie. Czy to pojęcie było słuszne, czy nie, czy

pani Delfina była pod tym względem równie daleką od ideału,

jak pod innymi względami, o to mniejsza . . . Faktem jest,

że w pojęciu poety była taką i że ta urojona czy rzeczy­

wista braterskość uczuć była najsilniejszym z węzłów,

które ich łączyły. Z tego też pojęcia wynikło, że p. Delfina

była powiernicą najskrytszych myśli Krasińskiego,

je^o planów społecznych, politycznych i religijnych, ba

nawet filozoficznych t^oryi. To też listy, do mej przez

poetę pisane, są dziwną mieszaniną wylewów miłosnych

uczuć i uczonych traktatów, a przytem najdokładniejszym

i najwierniejszym pamiętnikiem duszy poety".

Korespondencja między Krasińskim a Delfina Potocką

jest dotychczas zaledwo w drobnym wyimku ujawioną.

Listów jest blisko 700. Znajdują się w posiadaniu rodziny

poety i mają być niebawem ogłoszone.

W r. 1898 część ogłosił S. R. Kamiński w „Tygodniku

Ilustrowanym" p. t. „Zygmunt Krasiński i Delfina Po­

tocka". Listy poety — pisze on — są pisane zwykle na

cieniutkim listowym papierze, szczelnie, drobnem pismem,

łecz bardzo czytelnem, z archaiczną pisownią . . . Mieszczą

—

155 —

się w pięknej teczce z fioletowej ,,moire antique": czuć,

że to w tę oprawę ujęła je, jako cenne pamiątki serca,

wykwintna ręka wielkoświatowej damy.

121. 16 lutego w wieczór, Roma.

Kiedym już był rzucił mój na pocztę, Twój list odebra­

łem. Choć kilką słowy pozwól, bym Ci podziękował za
niego. Jakżeś dobrą dla mnie! Jakiem słowem wypowiem,
o ile dobrą dla mnie jesteś!

Mój Boże! mówisz o próżności, pytasz, czy mojej pod­

chlebia, że wszyscy zasnęli bezemnie, o, zapewne żartu­
jesz, musisz wiedzieć, że w moim sercu byłoby coś gwał­
towniejszego, gdybyś o mnie zapomniała. Musisz wiedzieć,
że w tym wielkim salonie jedna tylko postać jest dla mnie.

Inne się snują, z innemi tylko gadałem, ah ! i długo czasem

musiałem gadać, czekając aż przyjdziesz. . . .

. . . Na końcu listu Twego — daruj mi, przebacz mi tę

uwagę — na końcu listu Twego co znaczą te słowa : „Et

surtout que Vous ne nous oubliez pas". Sama powiedz,

czy to nie frazes ? A może kiedy mówisz „nous", to podob-
nem do prawdy, choć nigdy w życiu za najdrobniejszą

dobroć niewdzięczny nikomu nie byłem. Gdybyś była
zamiast tego „nous" imię swoje, wtedybyś dopiero nie­

podobieństwo, szaleństwo i szyderstwo wyrzekła.

Nazywaj mnie bratem swoim, bo czuję się bratem

Twojej duszy, czuję, że albo nigdy Cię widzieć nie powi­

nienem był, albo się nigdy z Tobą nie rozstać! A ja czy

nazwę Cię: „siostro"?, czyż ja zupełnie Cię jak siostrę
kocham ?

Czyż mogę rozdzielać to, co czuję dla Ciebie, na klasy­

fikacje, na imiona ? Ja tylko wiem, że Ciebie ukochałem.

Nazywaj mnie, nazywaj mnie bratem swoim. Siostry

' życiu nigdy nie miałem, nieraz myślałem : „Gdybym miał

—

156 —

siostrę " — ale Twoje imię niech w duszy mojej tajemni-

czem zostanie, tak jak te czarnoksięskie słowa pełne po­
tęgi, co raz wymówione, zaklinają tego, które je wyrzekł,

I proszę Cię, pisz do mnie, nie zostawiaj mnie samym,

niech czasem wiem, że o mnie myślisz.

Kiedyż Cię ujrzę? W ten dzień będę wiedział, że jest

Bóg dobry.

Nie bądź smutna, oddalaj ponure myśli, nie zapadaj

w letarg duszy, bo ile razy marzę, ile razy widzę Cię prawie

na oczy w tym salonie rozmarzoną, smutną, z owym wy­

razem zawarcia się w sobie na twarzy, serce mi się roz­

dziera.

Gdybym przynajmniej zdołał wtedy być przy Tobie

i milczeć, gdybyś nie chciała mówić, milczeć, gdybyś nie
chciała słuchać; ale tam, obok Ciebie, przynajmniej wie­
działabyś, że cała dusza jedna stoi na rozkaz myśli Twojej

— i czeka, aż słowo powiesz, aż podniesiesz oczy . . .

122. Sobota, Roma 20 marca

Droga Didysz! Co przepowie Siżyś*), sprawdzi się.

Oto już Ludmiła chce jechać z Tobą do Rzymu. Niech
jedzie, bylebyś Ty przyjechała prędzej. O przyjeżdżaj,

przyjeżdżaj, przyjeżdżaj! Proszę Cię, nie daj się łudzić

bałamuctwami i odkładaniami żadnemi, nie 2-go, ale 1-go

wyjedź i wracaj, tak już dawno jakieśmy się nie widzieli,

bardzo dawno już . . .

. . . Wczoraj w nocy wracając do domu, mossami il

antico dessio e summo amore, żem wszedł w czarną bramę

grobu Augusta i przez dziedziniec czarny przemknąłem

się do tych jeszcze czarniejszych wschodów kręconych,

i niemi zacząłem wstępować w górę, a tam, gdym stanął,

*) Zdrobniałe imię, które sobie Zygmunt Krasiński na­

dawał; Dełfinę zwie: Dialy, Didysz.

—

157 —

wśród snu wszystkich, wśród ciszy, jakby na pustyni,
tara gdym się oparł o zakręt muru, a nic oczyma nie widział,
jedno stopami czuł te same stopnie, rękoma tych samych

chłodnych ścian, co niegdyś, się dotykał, zacząłem Ciebie

wzywać w gorączce, pewny, że Ty tam jesteś o piętro jedno
wyżej nade mną, że Ty tam czekasz z lampą w ręku, z roz­

wianym włosem ubłękitniona! a gdy przeszła ta chwila

gorączki i złudzenia, przytknąłem usta do muru, i ustami
odpoczywałem na murze, znękany i drżący od stóp do głów,
z takiem serca biciem, że to jedno bicie tylko słychać było
w tym pałacu czarnym.

Dialy moja, wracaj do mnie. Niech tak dzień po dniu

marnie nie przepada bez Ciebie, bo gdy z Tobą, wlicza się

między dni pamiętalne i nie cały do przeszłości należy.

<My Ciebie niema, na nic niszczeje i ginie na wieki . . .

123.

Dziś 25 marca. Czy pamiętasz, jakem przeszłego roku

Cię zostawił w Albano i przez śnieg ogromny darł się do

Rzymu, a potem wieczorem wrócił czytać Ci Szyllera ?

' O moja Droga, o moja Dialy, nie mów, że przeszłości

pamiątki są trucizną, owszem, są tern, czego nikt nie zdoła

obalić, są własnością naszą na wieki, a przeszłość nie

umiera nigdy, lecz rozwija się coraz dalej — i przyszłość
z niej rodem jest — i przyszłości miłość na jej miłości

opiera się, jak na granitowej podstawie. Twój Zygmunt.

XLIV. LISTY JULJUSZA SŁOWACKIEGO DO JO­

ANNY BOBROWEJ.

„Pani Bobrowa była w przeciągu lat kilku, od 1833—1838,

przedmiotem miłości Zygmunta Krasińskiego. Młoda,

piękna, bogata, wyszła za mąż za człowieka, który był także

158 —

bogaty i cieszył się znaczeniem wśród swoich współziemian

wołyńskich, ale wykształceniem i usposobieniem nie odpo­

wiadał bynajmniej romantycznemu nastrojowi młodej

żony. Wyjechawszy dla zdrowia do Włoch spotkała się

z Zygmuntem Krasińskim...

.. .W roku 1840 pani Bobrowa, która wzorem wielu

bogatych rodzin polskich, próżniacze wiodących życie,

przebywała prawie ciągle zagranicą, przyjechała na dłuższy

pobyt do Paryża, a ponieważ trzymała dom otwarty, więc

łatwo było Słowackiemu dostać się do jej salonów...

.. .Na Słowackiego p. Bobrowa wywarła silne wrażenie

nie tylko swoją pięknością, nie tylko posągowym wyrazem

smutku, ale i artystycznie dobraną do tego smutku

dekoracyą, na co tak czułym był zawsze autor Kor-

djana —

.. .Pani Bobrowa pielęgnowała ciągle w sercu miłość dla

Krasińskiego, choć już dwa lata upłynęły od ostatecznego

zerwania między nimi... Tego się zapewne nasz poeta nie

domyślał i skłonny do brania wszystkiego na swoją korzyść,

ze szczególnej uprzejmości gospodyni dla siebie wnioskował

o szczególnych jakichś uczuciach, które w niej obudził".

(Tretiak: J. Słowacki, T. 1 str. 205—208).

Tak przemawia srogość, niemal zawziętość.

W delikatniejsze,- miększe struny uderza Stan. Wasy-

lewski w swem studjum o „Miłości romantycznej", na­

świetlając postać, którą umiłowali dwaj wielcy nasi

poeci...

Listy ogłaszam z „Dodatków" do 3-go wydania mono-

grafji Małeckiego o Słowackim. T. I I I 280—308.

124.

Około godziny czwartej szedłem do Pani w dwoistym

zamiarze, naprzód — aby powinszować Pannie Zosience*)
której Patronka Zofia z trzema córkami stoi w polskim
kalendarzu; a ponieważ i w niebie agitować sic; musi kwestya

*) Później małżonce Juljusza hr. Dźieduszyckiego.

— 159 —

0 niebieskiej słodyczy, Medy na ziemi agituje się kwestya
cukru, chciałem to z mojem miłem dzieciątkiem przemienić
w kwestyę cukierków. Tak idąc, spotkałem Pani służącą,
która mi powiedziała, że Pani pojechałaś tam, gdzie się

woda leje. Wyrażenie tak było materyalne, że zrazu pewny
byłem, żeś Pani pojechała do pompy Grenille czyli studni
Artezyjskiej, i zdziwiony, chciałem Jej cze"kać aż do obiadu,
lecz powiedziała mi służebna, że obiad gdzieindziej jest
obstalowany; wtenczas obróciłem kroki moje do domu
1 w tym to odwrocie przyszła mi nagle idea jasna, że wody
się dziś leją w St. Cloud, że Pani musisz być w St. Cloud
z Panią Audlej, z Panem Audlej, z doktorem Dagobertem,
z Manem i z połową Paryża, jeżeli nie z czem więcej...

I dobrze się stało, że się tak stało... bo to, co byłbym po­

wiedział ustnie, powiem na piśmie. Oto żegnam Panią! —

Nie w mojem sercu niema, coby- się mogło przydać Pani,
owszem, wszystko może odwiodłoby Ją od egoizmu, od
szczęścia... Jam ciągnął za Panią dawny jęk przeszłości,
ze mną do salonu wchodziła wieść, wspomnienie, boleść

dawna. — A iłem ja osobiście, jako środkowy kamień, cier­
piał, tego trudno zliczyć i tej nuty może nigdy Pani między
różnemi tonami wspomnień nie znajdziesz. Lepiej więc,

że się rozstaniemy, że ja zniknę, jak gdybym nigdy nie
egzystował, nigdy nie żył. Wszystko zniknie! i wszystko,

się znajdzie w łonie Bożem, ale biada ludziom, co nie zry­
wają prędko ostatnich bolących łańcuchów. Znikajmy
więc, abyśmy się odnaleźli... Na ostatnią pamiątkę za­
improwizuję Pani, jak gdybym żył jeszcze.

O! gdybym ja wiódł Panią do kaskady!

To tak, jak ludzie przyjaciołom wierni,

Aż tam bym zawiódł, gdzie pył leci blady

Śród leszczyn w Gisbaeh, a śród laurów w Terni.

—

160 —

Dzikiebym zrywał na murawie kwiaty,

A Pani w skałach siadłabyś myśląca,

Jak Anioł, skrzydłem kaskady skrzydlaty,

Czekając z nad skał śpiewu —• i miesiąca.

Gdybym ja Panią do kaskady woził

Możebym wieczną tam zatrzymał siłą —

Śpiewem skamienił i lodem zamroził.

I kazał tęczom świecić nad mogiłą.

Dzisiaj siedzącej przed kaskadą w koczu

Sumienie Pani powie samo głuche...

Że

niegdyś łzy się tak sączyły z oczu!
A dzisiaj! oczy patrzą — takie suche.

•Czyś tern przeklęta, czy błogosławiona,

Że serce zimne — oczy łez nie leją \

Powie ci kiedyś mogił druga strona,

Gdzie serca pękną albo się rozgrzeją.

Co do mnie — wiem ja, jak to praca pusta

Serce kobiece na czas przeanielió! —

Dla tego odtąd — wiecznie zamknę usta,

I wolę nie być z Panią — niż zgon dzielić.

Gdybym był duchem Wersalskiej natury,

A taką Ciebie między tłumem zoczył,

Zleciałbym na Cię jak kaskada z góry,

Porwał i rzucił w przepaść — i sam skoczył.

O! dosyć już, trzeba się rozstać — bez groźby ze smutną

-cichością odchodzącego człowieka... Żegnaj mi Pani —

do jaśniejszych i wyświetlonych czasów. Lolly*) i Zosienka,

niech będą zdrowe. Juliusz.

Dnia 4 maja 1842. Paryż.

*) Później Maurycowa hr. Potocka.

—

161 —

125.

Listy miłosne. 11

Paryż d. 6 czerwca 1844. Ponthieu 30.

W Dreźnie, niedaleko kościółka Panny Maryi, blisko

także Grüne Gewölbe, i od Elby nie bardzo odlegle, zosta­

wiłem ja część mego tchnienia, — tchnienie to nie tak święte,
jak powietrze kościoła, i nie tak tęczowe, jak emaliowane
złotem kruże i urny, w skarbcu saskim stojące, i nie tak
spokojne, jak Elba, a jednak coś z tego wszystkiego w sobie

mające, zmieniło się w jednego z tych duchów familijnych,
które za Panią chodziły i latały, rozwiewając włosy i szepcąc

dawne wspomnienia. — Pani temu może nie uwierzysz, ale

ja mocno przekonany jestem, że Skierce winienem drogie

dla mnie wspomnienie Pani, — z drugiej zaś strony winie­

nem je tu będącemu we mnie duchowi, sercu, które tęskni,

myśli tej, która ściga za Panią, oczom moim, które dziś

jeszcze patrzały przy blasku brylantowym rannego słońca
na zamknięte głucho okna dwóch domów Elizejskich. Po­
mimo wymówek w liście Pani, czuć w nim, że Pani wierzysz
w słonecznikową pamięć serca mojego, i dla tego ten list
jest mi darem nad wszystkie dary, głosem nad wszystkie

harmonie (nawet Liszta), słowem, prawdäwem mi jest
szlachetnem dawno-polskiem udarowaniem. Ludzie świata
zbliżają się teraz do kobiet jak drewniane figurki, ubrawszy
się zupełnie w fajerwerki; oko pierwszej kobiety, czy

czarne, czy błękitne, zapala odrazu te wszystkie młynki,
sypiące skrami tęczowemi dowcipu, kręcące się na piersiach

po szalonemu... znajdzie się czasami i słońce fajerwerkowe,
palące się na czole u takiego człowieka, a Panie zaraz
krzyczycie, że to wulkan, że to człowiek z gwiazd,
że to istota, która przez całe życie będzie się

różnokolorowym ogniem paliła. Jeżeli w Dreźnie spotkasz
Pani takie widmo, spróbuj go i każ mu pierwej
skoczyć do Elby, nim w nieśmiertelność tych ogni uwierzysz;

—

162 —

jeżeli z Elby wyjdzie równie jasny, to wtenczas możesz go,
Pani, użyć za latarnię. Ale dlaczegóż ja Pani daję tę prze­
strogę ? Pani, która już o tern przedemną wiedziałaś.
Wszakże mnie samego przeprowadziłaś Pani przez pod­
wodne otchłanie, zostawiłaś mnie w nich tak długo między
wielorybami, ślimakami, śród gwiazd morskich nimfom
świecących, żem zapomniał o ziemi i przywykł żyć w ciemni,
śród fal kołyszących ducha mego... Po takiej próbie co
ja mogłem uczynić ? Oto zbliżyć się znów do Pani, pełny
milczenia i zaklętej we mnie tajemniczej braterskiej mi­

łości . . . To uczucie we mnie wezbrane działało na ducha

Pani, jak natchnienie, jak siła wspierająca, karmiąca,
ożywcza; nie wiedziałaś Pani, co czynię, i nie opierałaś się
wpływowi ducha mojego, to też nabalsamowałem niektóre
ranne części serca Pani, i rany się pozamykały — i powietrze
wspomnień, chwytane ustami, już je nie tyle rani, niż

przedtem. Taka jest zasługa moja pokorna u Pani i taka.
postać moja przed Panią, i takie powinno wspomnienie

zostać o mnie na wieki. Przekonałem się teraz, że wszystkie

prace nasze na ziemi, choć pod różnemi formami pokazują

się, nie są czem innem w głębi* tylko zdobywaniem duchów,
których jak największa girlanda za nami idąca moc naszą
stanowi, a mówię tu o umarłych i żywych. Gdybyśmy
bowiem umarłych nie mieli, któżby nam dopomógł u osób
dalekich ? Któżby nam listy od osób, będących daleko,
otrzymywał? Bez tego podszeptu tych, którzy mię na nie­
biosach kochają, Pani mogłabyś była żyć dwa lata w Dre­

źnie i nigdy o napisaniu listu nie pomyśleć, albo nie zdecy­

dować się na rzecz, która dla Pani jest tak małej wagi, jest
tak bladym epizodem życia Pani nawet w Dreźnie, a dla

mnie jest taMem wielkiem szczęściem, nawet śród wielkiego
Paryża. Widzę więc, że moi niebiescy usłużyli mi, i tylko część
jedną wdzięczności za Ust Pani posyłam, a drugą Im oddaję.

— 163 —

Pierwszego lipca wyjeżdżam znów nad Ocean do Pornik,

i nie tyle dla zdrowia, ile dla pewnego Druidycznego monu­
mentu, gdzie przeszłego roku zakląłem dawne cienie krwa­
wych kapłanów... Uczucie to, z którem w noc miesięczną
od tych ogromnych, na pustym polu leżących kamieni
odszedłem, przywołuje mnie do nich napowrót. Sądzę,

że nie krwi chcą te duchy, ale chcą człowieka, który przez

lat tysiące nawet miłością przelecieć mnie, i cienie bez imion
przywołać... Me strach mi tych krwawych kamieni, które
mi się w myśli pokazują z całą czerwonością przedwieczną

— owszem tęskno mi do nich, jak gdyby między krwią
w dole, a smętnym ołowianym księżycem na górze mój duch
stanąwszy pośrodku najlepiej się harmonizował z temi

bładościami. Ale cóż ja piszę!... jeśli Pani tego duchem
nie uczujesz, to zwierzenie się to z uczucia weźmiesz za
akord waryackiej muzyki, za chromatyczną gamę ogromną
ręką schwyconą w dwóch różnych światach tonów... A
propos ręki — jest tu ręka jedna, nawet są obie ręce, prawa
i lewa, z gipsu odlane i za oknem sklepowem leżące na uli­

cznym widoku... jedni mówią, że są to ręce fortepianisty,

drudzy, że są fragmentem statuy nieodszukanej i nie od­
żałowanej, która wystawiała olbrzyma Goliata, czy też
króla Katarachesa w naturalnej wielkości; dziesięć stóp
miał w biodrach! Aleksander P. zapisał je sobie
z przyczyny, że są wielkie, a Pani ?... kto wie,

może już leżą na Pani stoliku ? Zresztą nic więcej
interesującego z Paryża — i ja i Małachowski bez
listów jesteśmy. Plotek także niema. I dlatego list
mój będzie się może pustym wydawał, i za dobroć
Pani niewdzięcznym. Ale prawdziwie, że ja z całego
serca służę i calem sercem radować się będę, widząc Panią

rozweseloną, szczerą, dobrą, wierną wspomnieniom małym

;

wielkim, słowem odrodzoną podług natury dawnej i podług

1 1 *

—

164 —

nowej już świtającej przed nami piękności, widząc Panią
zawsze niezmienną a jednak przemieniającą się.

Nowina o pannie Lolly bardzo mnie pocieszyła, dobry

przykład dla Sofinetki i dla mnie, którzy się nie możemy
zaokrąglić... Upadam do nóg panienkom.

Nie opuszczaj mię Pani i nie rwij tej cudownej, jakiejś

małej niteczki, która podług listu Pani związek nasz stanowi
i bez nieświętości zerwaną być nie może; ile razy pocią­

gniesz Pani za tę nitkę, to odezwę się jak dzwonek, nawet

z poza świata i po wiekach.

126.

Pani! Aż z nad fal zielonego Oceanu, aby dowiódł, że nie

śą one wodą Letejską, ale owszem słonemi łzami Nimf

wodnych, piszę ten list. Bo Pani jesteś jedną z tych osób,
których wspomnienie, nie wiem dlaczego, sięga mię w naj-
odludńiejszych chwilach życia. Wczoraj, na pustych i wie­
trznych polach, zbierałem kwiaty dla Pani, nie naśladując

w tern nikogo, tylko poddając się myśli jakiejś marzącej
i niewytłumaczonej... Potem ten bukiet tysięczno kolo­

rowy niosąc nad głucho szumiącem i błękitnem morzem,
chciałem, aby mi ono dało korali i pereł, aby te w bukiet
być mogły wplecione... i zaprawdę, że taki bukiet ze stepu
i z morza, stojący przed Pani oczyma, oczarowałby po­

dwójną siłą dwojga królestw natury. Wystaw go sobie Pani
myślą i niech duch tęgo bukietu zjawi się Pani we śnie,

lub w marzeniu, w oczach na pół .przymkniętych, w tern

półdziennem świetle, w którem jawią się nam wspomniane

osoby... Co Pani robisz ? Czem jesteś zajęta ? Gdzie

jesteś ? Czy to jest dziełem farfadetów, a sług Pani, że tu
zajechała do Pornik jedna osoba, trochę postacią i oczu
błękitem i czarnem ubraniem Panią przypominająca 1 Po
co egzystują na świecie te fałszywe semitony podobieństw,

— 165 —

które jak muchy brzęczą około ducha i ciągle go utrzymują
w niespokojności ? A ja — czemu ja zupełnie nie mogę

obronić się od wszystkich brzęczeń i promyków, i łechtań
jakiejś próżnej imaginacyi, a może skutków serca próżnego.
Królestwa nie straciłem, a jak król Lear włóczę się po wie­
trznych wrzosach i polach ciernistych. Nikt mię nie
zdradził, jak córki Leara, a ja jednak, jak gdyby za zdradę
jakąś, wiatr wyjący przeklinam, i nic nie straciłem, a jednak
za wszystkich tęsknię, wszystkiego pragnę, a nic nie wziął­

bym, choćby mi wszystko dawano. Wytłómaczyibym

ja Pani te wszystkie dyssonanse, gdybym mógł był Pani
jeden tylko klucz muzykalny mojego ducha wytłumaczyć,

ale teraz muszę być względem Pani także dyssonansem.

Smutno mi w Pornic, smutno, że wrócę do Paryża i tam

Pani nie znajdę, bo pókim był w Paryżu, tom się był z tą
myślą oswoił, a teraz podróż ta moja, mało tak do przeszło-
rocznej podobna, gorzej mi czuć daje, że ten jedyny dom,
gdziem się ja chronił z taką ufnością, gdziem szedł z taką
wiarą po trochę ciszy i współczucia, zniknął i uleciał gdzieś

do wschodu, jak chata Loretańska. A tu w Pornic nic się

nie zmieniło: ten sam żebrak siedzi na drodze i każdy
łachman jego jest taki, jak dawniej. Moje druidyczne ka­
mienie nie osunęły się do ziemi, mój doktor nie postarzał,

oberżysta nie został deputowanym, sługi mnie poznali,
żebrak, oberżysta, doktor nie zapomnieli, dla tych ludzi rok

jest mgnieniem oka, chwilą; anieli jacyś przeprowadzają ich
po ziemi, zmianę rzeczy zakrywając im skrzydłami. Nie
tak dla nas, Pani moja, czy prawda ? a dlaczego ? bo sami
jesteśmy własnemi aniołami, ciągle sami, za wszystko od­

powiedzialni, zawsze cierpiący, ja dosyć spokojnie, Pani,

rzucająca się jak płotka w kryształowej rzeczce Litewskiej.
Powiedz mi Pani, ale szczerze, czy jeszcze są takie chwile,
że się Pani rękami chwytasz za włosy, gładzisz je, a z takim

— 166 —

gestem, jak gdybyś je wyrwać chciała? Opisz mi Pani

szczerze stan serca swego, i wymaluj mi wiernie swoją osobę;
ja zdałeka lepszym może będę doktorem niż zblizka; ja
jestem dla Pani człowiek daleki, w perspektywie niby jakiejś
alei ciemnej, tam gdzie się ciemność kończy, widziany...
idź Pani zwolna i licz wszystkie drzewa alei, i zatrzymaj
się czasem, czytając na korze ich suchej napisy — te drzewa
to ludzie, a Pani właśnie między nimi teraz jesteś, a ja
jestem daleko od nich, wszystkiemi siłami duszy mojej
z pośrodka nich wyrwany, co dzień więcej czujący, że choć
dla ludzi, ale zupełnie ludzki nie jestem. Czemuż ja Pani
pisać nie mogę o tych duszach, których tłum znajomy coraz
mię wyraźniej otacza, i ziemię zamienia w jakieś niewi­
dzialne królestwo, w którem ja jestem sługą i królem %
Gdybyś Pani widziała te sprężyny, które ruszają czło­
wiekiem, te dusze, które przez ducha jednego objawiają
chęci swoje, tych umarłych, którzy przez jednego żywego
są żywi; pojęłabyś Pani jaka to rzecz straszna być człowie­
kiem — i zrozumieć, że jest w powietrzu mnóstwo, które

kocha lub nienawidzi, Ale co to wszystko Panią obchodzi ?
Dlaczego ja to piszę — dlaczego ten list cały napisałem ?

Ja nie wiem Pani — nie wiem prawdziwie. Dalibóg nie
wiem, bo ja z Panią nie powiązałem żadnej nadziei, bo mi
Pani żadnej gwiazdy nowej nie zapalisz, ale nie wiem dla­
czego — chciałbym — ot, abyś Pani tu się zjawiła na dzień

jeden... abyś usiadła na płycie granitu, który kościół po­
dziemny Druidów pokrywa, abym ja stanął ze strony,
gdzie włosy Pani powieją, aby tak na nas cicho tam będą­

cych psy pasterskie zaszczekały jak na mnie szczekają;

abyś Pani słyszała i zlękła się na szelest trącej o kamienie

paproci... abyś okiem obejrzała ten okrągły i smętnie

blady horyzont, pełny morza i pustej ziemi. Takiej jednej
chwili chciałbym teraz, albowiem pusty jestem jak te stepy,

— 167 —

i rozkochany w pustyni'serca mojego, która ńą ani poddało

ani pękło.

Skarżę się i skarżę się bez końca, jak muszla z wymarłym

w sercu ślimakiem. Ale Pani mi ten szum i te szumowiny
wybaczysz, — chcąc widzieć w liście moim to, co jest w nim

na dnie — szczerą i wielką i pokorną przyjaźń, która nigdy
nie przyrzeka więcej, niż chce dotrzymać, ale dotrzymuje
czasem więcej niż przyrzeka.

Juliusz Słowacki.

Pornic, d. 18. lipca 1844 r.

XLV. JULJUSZ SŁOWACKI DO ZOPJI WĘGIER­
SKIEJ.

Zetknięcie Słowackiego — pisze Zygmunt L. Zaleski

w swem doskonałem studjum „Kobieta i kobiecość w po­

ezji Słowackiego" (Przegl. Naród. 1910) — z duszą kobiety

rzeczywistej odbywało się w kilku płaszczyznach życia i ma­

rzenia. Matka, Ludka Śniadecka, pani Bobrowa, Zof ja Wę­

gierska i Ludwika Reizenheimowa, wreszcie Makryna Mie-

czysławska — oto szereg zetknięć i oddziaływań różnych

typów i kategorji. Jeśli jednak pozostawić na boku Ma-

krynę Mieczysławską i matkę — to z pozostałemi kobietami

styka się Słowacki przedewszystkiem w płaszczyźnie życia

towarzyskiego i. uczuciowego — od najdelikatniejszych

półtonów (Wodzińska, Pasterka z Pornic itd.) do barw

wyrazistych i natężonych (Bobrowa).

Jednem z ostatnich natchnień twórcy Anhellego była

Zofja Wodzińska. Córka pułkownika Kamińskiego po­

ślubiła Mielęckiego, z którym się rozeszła po krótkiem po­

życiu, poczem po raz wtóry wyszła za mąż za Feliksa Wę­

gierskiego. Pisywała z Paryża kromki literackie do pism

w kraju. Zenon Przesmyski w studjum „Sofos — Atessa —

Helois" (Chimera T. X.) mówi, że była to „piękność wonna,

magnetyczna, wlokąca za sobą nieustanną smugę zachwytów

i rozkochań; jednocześnie wszakże twórcza, zapładniająca,

— 168 —

zdolna budzić najżywsze koncepcje — i przeto, przede-

wszystkiem nieodparcie pociągająca duchy głębsze, które

w sferze jej się znalazły."

Żadna z dawniejszych miłości — pisze Przesmycki —

nie zostawiła tylu a tak wyraźnych śladów w poezji Sło­

wackiego, jak ta tajemnicza kochanka. Ona była modelem,

z którego poeta stworzył Sofosa w t. zw. „Teogonji," dzie­

wicę w „Eoljonie" t. j. pierwszej części „Zborowskiego",

Atessę w t. zw. „Poecie i natchnieniu", Helois w t. zw.

„Wykładzie nauki" i w „Liście do Rembowskiego".

Przepiękny list Słowackiego do Zof ji („Sofossa") ogłaszam

w brzmieniu, podanem w T. I I I . Listów Słowackiego (wyd.

Manfred Kridl. Tow. Nauk. Warsz. 1915).

127.

Bracie Najmilszy Sofossie *) — dla czegoś wątpił ?

Temi słowy, któremi Pan Jezus zgromił tonącego Piotra

odpowiadam ci — bom cię spotkał także w morzu świata
tonącą — i rzekłem do ciebie: Chodź — i stań ze mną razem
na fali najwyższej żywiołów ,— zapatrz się ze mną razem,
w światłości ostateczne — a niewzruszeni i święci prze­

trwamy na Wieki — coraz większych dolatując zachwyceń

— ale ty najmilszy bracie zwątpiłeś — i niby obumarłeś
był i próbowałeś sił moich ziemskich — a grożąc mi, że

toniesz, wyzywałeś mię, abym cię ratował — co więcej,

ciekawą cię widziałem i patrzącą we mnie z ciekawością —
czyli znajdą się we mnie cnoty bohaterskie dawnego świata,
z któremi na ratunek się rzucę — czy nareszcie ciebie zginio-

nej płakać będę?

Dla tych to przyczyn z wielkiej i prawdziwej miłości ku

tobie poszło, żem cię opuścił nierozgrzeszoną. Nie uwolniłem
ducha twego, nie zostawiłem pokoju w domku twoim, ska­
załem cię na smutek równo dzielony z kwiatami jesiennemi

*) ZmasJculinowane imię Zofji.

— 169 —

— na zatrwożenia senne, na czczości serdeczne — na nie­

moce anielstwa oddałem ciebie — a to dla tego, abym cię
miał wróconą, Duchowi świętemu przez boleść.

Bogu więc niech będzie chwała, żeś przełamała dumę

kobiecą — żeś rozjaśniła schmurzenie się ducha twego
spojrzawszy w moją stronę. Bo zaprawdę, że w świętem
tylko rozweseleniu się duchów ku światłu wędrujących
wolno nam zbliżać się do siebie — i spotykać się — pókiśniy
oboje smutku i boleści wzajemnej zdolni.

Dobrym więc sądzę list twój najmilszy bracie — nic

przez to z prawdziwej piękności ducha nie utraciłaś —
owszem woń wdzięczną — owszem światło przyjemne do­
rzuciłaś aż do mnie, tak że niby w pół śnie — iv otchnieniu
przyjemnem ducha twego pogrążony — odpisuję.

Tę widząc dobrość twoją i wspomniawszy na piękność

twoją — nazwę ciebie Jasnym bratem — u chłopka pol­
skiego pożyczywszy tego tytułu — którego on — smukłej-
szym i widniejszym od siebie paniczom udziela — ani
braterstwu prawdy, ani elementowi piękności nie ubliżając.
A tak ja — dla któregoś ty jest święta pięknością — przed
którym za tą zasługą ducha twego' stoisz, jak za tarczą
dyamentową — nieobrażona.

Pamiętając na to wiedz — że się uniżyć nie możesz jako

kobieta... a jednak przez prawdę możesz być spioruno-
wana — i spalona — aż — aż do garsteczki prochu. Panuj
mi więc — ale się bój — jak dzieciątko.

Ton listu twego wysoki i przyjazny napełnił mię

serdecznością nieopisaną — powiedz, co mogę dla ducha

twego ?

Ty najmilszy Sofossie — wiele możesz dla mnie — pod­

nosząc się do tych sfer transfigurujących postacie —
w których trwająca piękność staje się nam elementem
światła. Wjaśnić się w ciebie chciałbym tak — aby olśnione

— 170 —

moje oczy nieraz ślepemi zostały, spojrzawszy na inne

niższe cielesne sprawy i kształty.

O taką, wysokość więc, w duchu trwającą, proszę —

mego Jaśnie Brata Sofossa — któremu zasyłam tu pozdro­
wienia najserdeczniejsze.

Juliusz.

Paryż, Rue Ponthieu 30.
D. 8. Września 1848 r.

XLVI. LISTY CYPRJANA NORWIDA DO MARJI

TREMBICKIEJ.

Gdzie kończy się przyjaźń, a zaczyna miłość? Czy można

te uczucia oddzielić? Czy możliwą jest tylko przyjaźń?

Czy na dnie każdej przyjaźni nie kryje się kropla miłości?

Nie wierzę, by Cyprjan Norwid, ślący z swej via dolorosa

po starym i nowym świecie swej Marji przepiękne, to

tęsknotą przepojone, to głębią myśli nabrzmiałe listy —

był tylko przyjacielem.

Cyprjan Norwid spotkał w swem życiu dwie bujne indy­

widualności kobiece: Marję Trembicką i Marję Kalergis.

Obie silnie, lecz różnie, podziałały. Gdy fascynująca

Marya Kalergis spowodowała wybuch żaru miłosnego,

przepotężnego, rozbujałego — to miłość ku Marji Trem-

bickiej oparta jest o podstawę inną:, był to pociąg ku

dobrej, drogiej duszy kobiecej... Mówi o Trembickiej

w swej książce o Norwidzie Adam Krechowiecki:

„Musiaio to być wielkie, szlachetne serce tej Marji Trem­

bickiej, umiejące koić, łagodzić, uśmierzać. Dobroć, często

niewieścia, w połączeniu z niepospolitą inteligencyą, sta­

nowiła urok, który oddziaływał na Norwida z nieprzepartą

siłą, a i w późniejszych życia kolejach był mu dźwignią,

jedynym wśród mroków jasnym promieniem..."

Lecz kim była Marja? Krechowiecki biografię jej za­

wiera w słowa: „Córka generała brygady, wcześnie po­

zostawiona sierotą (ur. 1821, um. 1896) wcześnie też samo­

dzielnie myśleć i działać zaczęła, uzupełniając wykształcenie

— 171 —

swoje podróżami po obcych krajach, w towarzystwie jednej

z najbardziej świetnych i wykształconych niewiast onego

czasu, pani Marji Kalergis. Później żona znakomitego

poety, Felicyana Faleńskiego, dała się też poznać na polu

łiterackiem, nietylko ze wzorowych przekładów obcych

arcydzieł, lecz i z powieści i prac oryginalnych. Już w bardzo

młodym wieku musiała objawiać niezwykłe zdolności i sa­

modzielność sądu. W podróżach swych, w epoce, w której

spotkał ją Norwid, liczyła zaledwie lat dwadzieścia parę,

a umiała zawiązywać i utrzymywać znajomości z takimi

ludźmi, jak: Humboldt, Jules Janin, Ida Hahn-Hahn,

kardynał Mezzofanti, Liszt, Rossini, Edmund Chojecki

i inni."

Listy tu przytoczone, opublikowane zostały z rękopisu

Biblioteki Jagiellońskiej nr. 4285 przez dra Stanisława

Kossowskiego w T. VIII „Chimery."

128. 16. Grudnia 1845. Berlin.

Nie lękam się nadużyć dobroci twojej —• Pani — bo ta

(lubo, śmiem sądzić, niedosyć jeszcze oceniona) ma granice

szerokie — pochlebiam sobie — mnie znajome. A mam
prośby dwie jeszcze, o których nie mówiłem — nie żebym je
zapomniał, ale że w dzień odjazdu tak mało mogłem mówić.
Pani sobie zapewne przypominasz, że wspomniałem, iż
może — w pewnych razach — do kraju będę musiał spie­
szniej niż zamierzałem wrócić; — do tych wypadków
familijnych, a może nad nie wszystkie, zechciej Pani do­
łączyć — że jeśliby — o zachowanie od czego Boga proszę —

Pani naszej zdrowie lub inna jaka okoliczność stanęła

groźnie na przeszkodzie — siostra moja natychmiast mi

doniesie, a jeżelibym w razie nie był w stanie wyjechać —

siostra moja ku temu mi pomoże, niżli będąc w Warszawie

potrafię to załatwić. Druga prośba — ażeby w Miku wy­

razach donieść, czy interesa pani S. dobrze lub źle się
skończą. — Wiem, że to trudno jest z familią, zwłaszcza
w razie podobnym — proszę więc tylko mi napisać, czyli

jest podobieństwem, że ukończy swój proces, dla którego
tak nagle powróciła — czyli ten na złej stanie stopie ?

Wiem, że mało mogę być użytecznym, bo dwa są źródła

siły ludzkiej — Umiejętność i Czucie, jeśli zaś pierwszej

prawie nie mam, drugich można nie cierpieć, a pogardzić

jest rzeczą przyzwoitą — cóż mi tedy zostaje ?

Niech pani nigdy nie potępia tej kobiecości swojej

(Weiblichkeit), która ma szersze nieco pole, niżeli wiele

osób sądzi. Niech Pani uczuć nie niecierpi, bo sam Pan Bóg

przyjmuje je bez wstydu. Niech Pani o tern chce przekonać
dobrych swoich przyjaciół, jeżeli zdarzy się sposobność,
bo tak jest niezawodnie, że, uczuciami pogardziwszy, musi
jedno pozostać, to uczucie — pogardy, z którego wysokości
na wszystkie inne się patrzyło. — Książki nie odebrałem,
ale mnie to nie dziwi, bo tak wiele drobnostek było do pa­
miętania, pakowania etc, że, jak to zwykle przy wyjeździe,
można było zapomnieć. Zresztą, uczuciem niewzgardziwszy,
mam jeszcze drogę nieczytelną modlenia się za swoich i za
siebie, co tyle, tyle już błędów popełniłem.

Jestem bardzo spokojny, zdrów e t c

129. Berlin, II. IV. 1846.

Śmiem sobie wyobrazić, że nie zasłużyłem na ukaranie

mię milczeniem blisko dwa miesiące już trwającem. Nie
chcę tego tłumaczyć niepowodzeniem łub słabością, bo
mam w Bogu nadzieję, ale przypuszczam, że nadeszła ta
epoka korespondencyi, w której się trudno wziąć do pióra

po niepisaniu długiem — i w której nie bez wstrętu przery­
wa się milczenie — znam to, bo kilka ciągłych koresponden-
cyj miałem, i jestem zdania, iż w podobnych zdarzeniach
któraś strona powinna obowiązek wznowienia przerwanych
rozmów uczuć. Jakoż czynię zadosyć i śmiem prosić o słowo

— 173 —

odpowiedzi. Pani mię znasz zanadto, żebym jej musiał
przypominać to położenie moje w Rzymie, w czasie którego,

do Neapolu pisząc, odniosłem się do Pani i pierwszy raz
dobroć jej przeczułem. Pani, mówię, znasz dobrze, jak

byłem słaby w całej mocy i podwójnem znaczeniu tego

słowa. Pani znasz moje listy, które pod ów czas byłem

pisał — przeto nie sądzę, żebym Ją obraził jakiem niespo-
kojnem wyrażeniem w którym z uprzednich hstów moich. Ta

wiara w przyjaźń Pani, którą Pani mieć mi pozwoliłaś,

mogła być ich powodem. Wiem, że zbyt wielkiem może
byłoby szczęściem na tej ziemi, ażeby być zupełnie zrozu­
mianym od ludzi, ale też tego się spodziewa, że nie powiem

wymaga, od małej bardzo liczby. Proszę mi więc od­

pisać, że Pani zdrowa jesteś i nie więcej smutna jak dawniej

— słowem, ażebym tylko widział kopertę listu, znak, że

przecie korespondencya nasza niezupełnie przerwaną.
Zresztą, co Pani się podoba i o kim Pani się podoba — po­
zwalam sobie prosić o to, jak dobrej siostry mojej, a mogę
i powinienem i mam wszelkie prawo — jak kuzynki.

C. K. Norwid.

130.

Zacny list Pani zastał mię w stanowisku, z którego tyle

tylko mogę i śmiem Pani odpowiedzieć. Boleść, wiek, do­
świadczenie, nauczyły mię, iż przyjaźń w moim i Pani wieku
jest niepodobieństwem. Słowo Pani, iż ode mnie tylko

o mnie dowiadywać się można, dało mi raz jeszcze zaufanie...

Powiem więc mało, bo praca, epoka, myśl, nauczyły mię

skąpstwa w mowie. Powiem —

że od Pani wszystko zależy — mogę już oddać
tylko wszystko, co jest, niestety, mniej niż
mało — albo nic.

Ufam charakterowi Pani, iż w razie przeciwnym list

ten milczenie i płomień ognia strawi— i że odpowiedź o tem

będę mieć, bo bez tej nie mógłbym swobodnym być...

I, nareszcie, dodaję, że nie jestem wolny od nieprzyjaźni
ludzkich bo to może być potrzebną wiadomością — czekam,

w Zbawicielu ufny, jak zawsze. N.

131. 8 kwietnia 1856.*)

Gdybym miał kiedykolwiek nową z kim znajomość robić

bezpośrednio, czego nie robię już od lat kilku, — wtedy po­
wiedziałbym osobie takiej wielką prawdę następującą:

3 są istoty, które nigdy mię nie raczyły opuścić, a przeto

w następującym porządku pojęć pierwszeństwo mieć muszą
— mogę więc tylko czwartem rozrządzać miejscem — 1-sza
jest religia, 2-ga jest sztuka, 3-cia jest przyjaźń p. Maryi Tr,

Te trzy rzeczy nie opuściły mię, i tak nie opuściły, kiedy

na drugim biegunie świata znajdowałem się w położeniach,

o jakich •romansiści pisują tylko, bo żaden z nich nigdy
w takich nie był położeniach.

Wszystko inne i wszyscy inni, nie wyjmując nikogo i ni­

czego, zapominali mię tyle razy, ile razy podobało się powo­

dzeniu zapomnieć mię lub mnie zapomnieć powodzenie,

co może i równą też ma proporcyę wypadków. Chociaż
na polu koleżeństwa, jest jeszcze jeden poeta, który mi
wierną kolegą pozostawał, ale to inne pole życia i nie w ta­
kich położeniach.

Ktoś z krewnych moich, kiedy do Europy powróciłem,

powiedział mi, że myślano, iż zatonąłem, z powodu, iż dwa
okręty współcześnie rozbiły się — i miał racyę; prawda —
ja sam na moje oczy jeden rozbity widziałem.

Cóż mam więcej napisać ?
Na najważniejsze pytanie w liście zawarte, gdybym od

kogo innego wyszło, nicbym nie odpowiedział.

*) Już w Europie, po powrocie z Ameryki.

— 175 —

Tobie, Pani, — odpowiem —i to jest, odpiszę:
Nikt zapewne nie miałby więcej prawa do Zadośćuczy­

nienia pytaniu temu, jak ja go mam — pod każdym
względem — to jest, ze strony swoich i nieswoich, wschodu
i zachodu — doświadczyłem tego na wszystkich kościach
moich, dotykalnie — kiedy dla braku ziemi pod stopami
poszedłem jej poszukać na zachodzie-zachodu, za oceanem,
ufny — że Pan nie uczynił planety za szczupłą rzeczą dla
człowieka. — Ale jeżeli kto, napoleona jednego w złocie
w kieszeń biorąc na 62-dniową podróż morską, z resztką
zdrowia, bez pożegnania jednej poczciwej ręki, udaje się,
aby ziemi garść pod nogą znaleźć, — zaiste, dał on dowód,
iż sądzi, co czyni.

Jestem nieprzyjacielem harmonii w kwestyach sumienia,

par conséquence je me trouve également déplacé lâ
et

l à . . .

Mówię rzecz, jak jest — kolor biały nie rozwija się przez

niuanse.

Otóż — któż to lepiej od Ciebie, Pani, pojmie, że oto

nareszcie : nie jestem w stanie tego pomyśleć, nawet dla
tego, że miałbym najzupełniejsze prawo to uczynić.

Czy Pani ^oddałabyś rękę swą człowiekowi, któryby to

robił, w czem jest najzupełniej usprawiedhwionym przez
Ogół otaczający go ?... cóżby to wart był taki mąż ? —
Dajmy na to, że w całym świecie niema i jednego umysłu
i serca, któreby oceniło, co ja żyłem, robiłem, początko­
wałem — cóż ztąd ? Ktoś powiada, że ogół jakiś niewart
jest poświęcenia jakowego — cóż ztąd ? To nic nie dowodzi,

jak n, p. w Trybunale handlowym nie rozwiązują się prze­
cież sprawy dogmatyczne — to nie rzecz rozwiązana, ale
en compétence okazana.

Albo ja wart jestem przyjaźni Pani ? — i to wielkie także

pytanie — i cóż z tego ? — kiedy wierzę w nią, chwała Bogu.

— 176 —

Dziękuję najserdeczniej — więcej — dziękuję sumiennie

za niepytanie o mnie nikogo, bo to niewarto. Ja z mej
strony wiedzieć nic nie mogłem, bo od lat pięciu nie widuję
dawnej Towarzyszki i Przyjaciółki Pani — czasem z gazet,
że jest w mieście, doczytując się szczerym przypadkiem
niech jej Pan nasz J. Ch. da wszystko dobre.

Także — od lat trzech nigdzie nie bywam w świecie —

a że przytem ściśle z pracy mej żyję, nie mam też i czasu na to.

Przy zdarzonej sposobności nie bądź Pani od tego, aby

poznać ciotkę moją, żonę brata męża siostry Deotymy —
jest mi ona ciotką przez jednego z dziadów mych, Sobie­
skiego, a dziadów z matki mej — zresztą nie mam nikogo
z

bliskich, ktoby w waszym świecie eleganckim żył albo

onemuż jako tako przecież niedalekim był. To zacna dziew­
czyna, chociaż prędzej córką niż ciotką mogłaby mi być —
bo dziad mój ś. p. po dwakroć był żonaty, a ona z drugiej
żony rodzi się, w sposób, iż ciotkę mą dzieciakiem maleń­
kim znałem. Oni w Warszawie mieszkają — nazwisko dzi­

siejsze siostry Deotymy ich nazwiskiem.

Że też nigdy mi Pani nie pisałaś, że Henryk Podchorski

zeszedł z widzialnego świata i przypadkiem musiałem tę
wieść spotkać, a jestże kto z miłych mych, kogo zapomnia­
łem 1 Bóg zapłać.

Chaillot 107. Cypryan.

Jak zdrowie ? mnie Pan Bóg raczył niem o tyle udarować,

o ile stradałem moje zupełnie nerwy, albo nie wiem, w co
się zamieniły, słowem, że zdrów jestem nadspodziewanie.

Proszę zawdzięczyć mi posłane fotogramy wzajemną

przesyłką. Nie opłacam listu, bo pewniej, a przytem Pani

bogatsza jesteś niż ja. SUStl*'

S P I S .

Strona

1. Pierwszy w Polsce list miłosny 1

. 2. Do „Kachniczki miłej wdówki najwyborniejszej'' . . 2

3. List żaka krakowskiego do panny Heleny 2

4. List na końcu, odpisu statutu wiślickiego . . . . . . 4
5. List uczonej panny 5
6. List żaka do „namyleyssey" 7

7. List kochanka przy posłaniu jabłek 11
8. Zygmunt August i Barbara Radziwiłłówna 11
9. Listy Jana Zamojskiego do żony 17

10. List kasztelanowej Stadnickiej 21
11. List kochanka do N 24
12. Listy Jana Kazimierza do Marji Ludwiki 27

13. Listy Jana Sobieskiego do Marysieńki . . . . . . . 32
li.

Ime Pan Korniakt do wojewodzianki 40

15. List hetmana Józefa Potockiego 42
16. Listy matki księcia „Panie Kochanku" 44
17. Do margrabiny Myszkowskiej 47

18. Wiersze przy końcu listu 52
19. Listy J. M. P. z Jabłonowskich Ossolińskiej do Fr.

Maksym. Ossolińskiego . 54

20. Listy starosty drohobyckiego do księżniczki woje­

wodzianki wileńskiej 58

21. List konsyliarzowej*wołyńskiej do męża 63
22. Rzewuski, chorąży W. X. L. do żony 65
23. Listy panny do „Pranulka" 66
24. Listy karła Żużu (Bóruwławskiego) 70

Listy miłosne. . 12

— 178 —

Stron*

25. Listy T. K. Węgierskiego i paryskiej jego kochanki

Julji 72

26. Listy Franciszka Karpińskiego do Franciszki Pu-

zyniny 88

27. Listy Tadeusza Kośeiuszki do Tekli Żurowskie] . . . 93

28. Ludwika z Sosnowskich Lubomirska do Tadeusza

Kościuszki 98

29. Listy Antoniny Chołoniewskiej do Jana Śniadeckiego . 101
30. Listy Kazimierza Brodzińskiego do Szczęsnej . . . . 105

31. Listy Klementyny z TańskichHofmanowej do Joachima

Lelewela 108

32. Listy Salomei Słowackiej-Becu do Edwarda Odyńca . 111
33. Listy Zofji Balińskiej do uwięzionego męża . . . . 117
34. Maryla do Adama Mickiewicza 120
35. Adam Mickiewicz do Marji Puttkamerowej 126
36. Adam Mickiewicz i Marja Szymanowska 129
37. Karolina Jaenisch do Adama Mickiewicza . . . . . 133
38. Henryka Ewa Ankwiczówna do Adama Mickiewicza . 137
39. Adam Mickiewicz do żony 139
40. Adam Mickiewicz do hrabiny Henryki z Ankwiczów

Kuczkowskiej . . . • 141

41. Zygmunt Krasiński do Amełji Załuskiej 143
42. Listy Zygmunta Krasińskiego do Joanny Bobrowej . 145
43. Listy Zygmunta Krasińskiego do Delfiny Potockiej . 154
44. Listy Juljusza Słowackiego do Joanny Bobrowej . . 157
45. Juljusz Słowacki do Zofji Węgierskiej 167
46. Listy Cyprjana Norwida do Marji Trembickiej . . . 170

dych, toteż każdorazowe wyczerpanie nakładu daje się odczuć

bardzo dotkliwie. 'Dajemy przekład nowy, niewątpliwie lepszy,
wolny od „nieporozumień", jakie wcisnęły się do poprzednich,
absolutnie wierny i współtwórczy. Tłumacz zdawna pracujący
w zakresie starej kultury Indji, zakochany w tem środowisku,
zdołał wyczarować z oryginału określenia i obrazy nietylko

nie słownikarskie, ale takie, jakich użyłby niezawodnie autor,
gdyby pisał po polsku. Poetycka strona „KSIĘGI DŻUNGLI"
stoi też na poziomie, jakiego nie osiągnięto dotąd. Mauii
i przyjaciele jego wstają na nowe życie w postaci właściwej,

prawdziwi, żywi, bliżsi nam i zapewne zrozumialsi sercom
i umysłom naszym.
Dając wielkie dzieło w takiem opracowaniu dopełniamy
zobowiązania, jakieśmy podjęli w prospekcie naszego wy­
dawnictwa.

TOM 6.

RABINDRANATH TAGORE. R O Z B I C I E . Po­

wieść. Przełożył z oryginału Jerzy IBandrowski.

„ROZBICIE", dzieło gienialnego Tagorego, jest jednem
z arcydzieł przebogatej powieściowej literatury bengalskiej,

w Europie jednak znane jest od niedawna, bo dopiero 1921 r.
zostało przetłumaczone na język angielski, a 1922 r. na język
niemiecki. Jak żaden inny utwór Tagorego wtajemnicza on
czytelnika w psychologję hinduską, pokazuje mu przedziwną
hinduską duszę, złożoną, zamkniętą w sobie, opanowaną

niesłychanie subtelną i wrażliwą. W tej powieści, świetnie
przetłumaczonej przez powieściopisarza, którego plastyka
słowa jest znana, mamy przed sobą na cudnie malowanem tle
Indji ludzi, takich jacy tam żyją, prawdziwych, rysowanych
z bezprzykładną precyzją, a wplątanych w niesłychaną przy-

jS9dę.i istotnie tylko w dwustnmiljonowych Indjach możliwą.

Jestto jedna z tych książek, które czyta się z zapartym,
tchem, a których każda karta przynosi coś nowego i niespo­
dziewanego. Gienjalny liryk bengalski staje tu przed nami

jako epik niezrównany i głęboki znawca duszy ludzkiej, którą
wprawdzie przenika nawskroś, ale dla której zawsze ma swój
promienny i życzliwy uśmiech miłości. Książkę poprzedza
krótka przedmowa tłumacza, wyjaśniająca niektóre nieznane
powszechnie instytucje bengalskie.

ТОМ 7.

SELMA LAGERLOF.

T Ę T N I Ą C E S E R C E .

Powieść. Przełożył F. Mirándola.

Jan ze Skrołyki nie kochał nikogo, a serce jego uderzyło

poraź pierwszy, gdy trzymał w ramionach córeczkę swą

której ojcem chrzestnym uczynił słońce. Ideał ten rośnie,

Klara Fina Gulleborga oddala się, a tętniące serce Jana

wyczarowuje dla niej cesarską koronę nieistniejącego na

świecie imperjum portugalskiego. Umysł jego się mroczy,

a Bóg zapala inne, wnętrzne światełko. Jan zostaje cesarzem,

jasnowidzem, dobrodziejem swojej wsi, zapowiada nową erę

dobra, szczęścia i sprawiedliwości, karze winnych, podnosi

zwątpiałych, staje się rzeczywistym władcą dusz... Oto

ideał, oto ukochanie podniosło go na tron. A tron to wysoki,

zaziemski... tron człowieczy u podnóża tronu Boga Kto

nie dozna głębokiego, trwałego, świętego wzruszenia czytając

tę książkę, ten niema serca i dla tego pisać — nie warto.

TOM

8.

ANATOL FRANCE. P O G L Ą D Y KS. H I E R O ­

NIMA C O I G N A R D A . Przełożył F. Mirándola.

Jest to satyra cięta, wesoła, zjadliwa, rubaszna, wykwintna

i tak aktualna, że stosuje się — wprost do czytelnika i na­

szego własnego środowiska, a pełne lubej rozwiązłości

dyskusje z dziewczętami, opisy justyfikacji winowajców, sceny

rodzajowe, pijatyki, starcia i omyłki czynią owe „Poglądy"

zwierciadłem nieprześcignionej doskonałości, w którem prze­

gląda się wiek XX. Autor jest tak zwięzły, kąśliwy, cięty,

że gdyby nie mistrzowski przekład, nie umiejący po francusku

(i to bardzo dobrze) czytelnik nigdyby sobie rady nie dał ze

zrozumieniem całego znaczenia dzieła

TOM 9.

RABINDRANATH TAGORE. S A D H A N A . —

S Z E P T D U S Z Y . — Z B Ł Ą K A N E P T A K I .

Przełożył Jerzy Bandrowski.

Możnaby bez przesady powiedzieć, że SADHANA została

napisana ku większej chwale Boga. Jest to właściwie pieśń

a Bogu, jedna wielka, wciąż zachwyceniami wybuchająca
modlitwa. Tagore dokonał nią cuda. Dzieło jego, tłumaczone
na liczne języki, rozchodzi się po świecie w tysiącach i ty­
siącach egzemplarzy — iluż to dziś już językami śpiewa

poeta bengalski pieśń o swym Bogu! A niepodobieństwo,

aby dusza, przez którą przejdzie gorący prąd jego wiary,

bodaj na chwilę nie rozżarzyła się blaskiem zachwycenia,
nigdy później nie gasnącego na zawsze.

TOM 10.

KAROL SPITTELER. I M A G O . Przełożył F. Mi­
rándola.

Nie znają czytelnicy polscy tego autora. Wprowadzamy go
do Polski i to — słusznie pod łukiem tryumfalnej bramy.

Tak mu się należy. Cóż uczynił ? Zaprawdę, rzecz trudną

wielce. Oto ponownie stworzył to, co nazywa menażerją
duszy własnej — iw sposób zgoła nowy ukazał, jak nikt
dotąd twory boskie i zwierzęce tej prastarej arki. Jeśli
autora, niedoścignionego w koncepcji i formie nowej, zwiemy —

oryginalnym, to Spitteler (Szwajcar) jest królem tych autorów,
a jeśli cierpienie rodzi talent, to posiada on tę zdolność
cierpienia w mierze niezmiernej. Jest to współczesny Werter

i przejdzie jako taki do dalekich pokoleń.

TOM 11.

HENRYK PONTOPPIDAN. D J A B E L D O M O ­
W E G O O G N I S K A . Przełożył F. Mirándola.

Autor wprowadza nas w kraj dziwny. Zasypana lotnym pia­

skiem Jutlandja. Morze rzuca coraz to nowe zwały jałowych

wydm, winhura szaleje przez ток cały, a ludzie uginają się
przed potęgą natury i toczą z nią walkę o byt codzienny.
Z wysiłkiem niezmiernym sadzą drzewa, by stawie opór morzu.
Kraj ten wydaje typy ludzi zgoła nienapotykane gdzieindziej.
Napoły fantastyczne, napoły tylko realne pociągają jakąś
bohaterską zaciętością, w której korzy się atoli strach przed —
djabłem. Djabeł krąży po całej Jutlandji od wieków i siada
raz poraź u każdego ogniska domowego. Niema niemal dpmu

gdzieby nie było kąta starannie mijanege przez mieszkańców.

W kącie tym obwiesił się dziad, ojciec, syn, czy wogóle ktoś

z rodziny. Ten pobożny, cichy, uległy i pracowity lud nie­

zmiernie łatwo przenosi się na tamten świat Przyczyna tego

zjawiska jest nieznana. A trwa od wieku, wiemy bowiem, że

już w Hamlecie szekspirowskim spotykamy się z tragizmem

przepajającym lud duński i książąt jego. Książka Pontop-

pidana, pisana wprost porywająco, zapoznaje nas z mnóstwem

ludzi tą niedolą dotkniętych. Są tu chłopi, mieszczanie, księża,

studenci, właściciele rolni, kupcy, urzędnicy, słowem, całe

społeczeństwo. Przeczytawszy to dzieło stajemy się bogatsi

o znajomość typu ludzkiego, o którym nie mieliśmy wyobrażenia

Nikt nie jest winien, mimo dokonywania złych czynów, wszyst-

kiem bowiem rządzi owa siła przeludzka, symbolizowana

djabłem.

TOM

12.

KNUT HAMSUN. B Ł O G O S Ł A W I E Ń S T W O

ZIEMI. Powieść. Przełożył Czesław Kędzierski.

Jedna z ostatnich ksiąg Hamsuia, najpotężniejszego ducha

twórczego piśmiennictwa norweskiego, a zarazem jednego

z najpotężniejszych twórców w literaturze światowej. „Błogo­

sławieństwo ziemi" — to nie powieść w pospolitem tego słowa

znaczeniu, to nie literatura, lecz wspaniała, wielka epopea

życia, a zarazem ewangelja nowego życia, nowej pracy, odro­

dzenia. Imię bohatera — Izak, przypadkowe ozy celowe, wpro­

wadza nas odrazu w nastrój jakby biblijny. Człowiek to mocny,

spiżowy, człek niestrudzony, dla klórego podpisanie imienia

swego na dokumencie — to praca najcięższa pracowitych

rąk jego. Człek pierwotny o sercu gołębiem, niedźwiedź po­

siadający duszę, dusza subtelna z instynktami zwierzęcemu

Zmartwychwstały z dawnych wieków, ukazujący przyszłość.

To Izak, chłop twardy, rolnik z krwi i kości, budowniczy

nowego życia w dziewiczem, górskiem Pustkowiu, praojciec

nowego pokolenia. A obok niego Inger — biedna, zajęczą

wargą oszpecona dzieciobójczyni, mocna, wielka, a przecież

słaba i do głębi wzruszająca, nic nie znaczący okruch w wirze

świata, a przecież dostojna westalka, stojąca na straży znicza

Izakowego. I ta cała przesuwająca się przed nami galerja

ludzi pierwotnych i tęgich, lub przez cywilizację nagryzionych^

łub blagierów, lub duchowo ułomnych i przewrotnych. Każdy

z nich żyje swem własnem życiem indywidualnem, a wszyscy

złączeni jedną wspólnotą: ziemią. Ci, co swej ziemi wierni,

ostoją się, ci zażywają obficie z bogosławieństwa ziemi. Nie­

wierni zaś ziemi, odpadają, tych porywa wir świata, pochłania

i niszczy. A nail całością unosi się to wielkie hamsunowskie

serce, to bezgraniczne hamsunowskie współczucie, to dobre

litościwe a wszystko widzące oko Hamsuna — upostaciowane

w sołtysie Geisslerze, romantyku z krwi i kości. Hamsun nie

zna nienawiści, do wszystkich i wszystkiego odnosi się z ser­

cem, serdecznem współczuciem, wszystkie przewiny przeba-

czającem. Wszędzie odnajduje serce i duszę; cały wszechświat

-r- zwierzęta, drzewa, skały — wszystko żyje u niego swem

własnem tąjemniczem życiem, pełnem uroku i roahoworów

tajemnych i dziwów... „Błogosławieństwo ziemi* — to prze-

mocny hymn na cześć ziemi i życia, to wielka księga, w któ­

rej każda stronica, każde niemal zdanie porusza naszą du­

szę i do myślenia przymusza. Księga, do której się wraca

ustawicznie, z którą trudno się rozstać. W literaturze nowo­

czesnej wszystkich narodów niema drugiej podobnej.

TOM

13.

MAURYCY MAETERLINCK. I N T E L I G E N C J A

KWIATÓW. Przełożył F. Mirándola.

Maeterlinck, mistyczny poeta i znany dobrze autor dramatyczny

stał się w najnowszej swej przemianie niezwykle znanym
przyrodnikiem i filozofem natury.- 0 ile zawsze ceniła go

Francja i Europa, to teraz stał się wprost umiłowanym autorem
całego świata. Z bezprzykładną zdolnością syntezy i cudowną,
iście łatwością szeregowania faktów, łączy takie mistrzostwo
formy, iż rzeczy niezmiernie trudne czyni popularnemi. Książka,
której przekład podajemy, to obok „Życia pszczół" największe
bodaj dzieło tego okresu twórczości wielkiego mistrza. Zdu­

miewające dowody inteligencji kwiatów ich niepojęta wprost
wynalazczość w zakresie celów gatunku, sztuczki zmierzające
do zniesienia skutków przysadnej nieruchomości, oraz metody
rozwoju, to istny romans tem ciekawszy, że — prawdziwy.
Dalsze rozdziały przynoszą zdumiewające wprost rzeczy
o woni kwiatów, o działaniu przypadku, o mierze czasu,

o kwestjach etycznych, a wreszcie o nieśmiertelności. Nie

sposób przypuścić, by inteligentny czytelnik pozostał obojętnym
na tę treść bogatą, oraz na styl polskiego przekładu, który

bez przesady jest niezmiernie piękny, pełny i godny wielkiego

autora oryginału.

TOM 14.

KAROL GJELLERUP. P I E L G R Z Y M KAMA-

NITA. Romans starohinduski. Przełożył F. Mi­

rándola.

Nowość zupełna, bo romans starohinduski z czasów Gotamy

Budy. Prastare prawdy hinduskiej literatury świętej jawią
nam się tu w postaci powieściowej przepojonej satyrą, hu­

morem, wiedzą, sceuami rodzajowemi, słowem przenosimy
się do odwiecznych Indii i bierzemy udział w ich życiu.
Mało tego. W połowie książki kończymy wraz z bohaterką
i bohaterem życie i przenosimy się do raju, a potem gdy
1 on uległ po lat miljonach śmierci, udajemy się w krainę
stutysięcznego Bramy, by być świadkami zapadania się
w nicość i nowego odrodzenia się wszechświata. Problem
tego rodzaju nie był, zda się, jeszcze podjęty przez żadnego
autora, z powodu niezmiernych trudności samego ujęcia

W dalszym eiągu pojawią się następujące tomy:
EUDYAED KIPLING —

DRUGA

KSIĘGA

DŻUNGLI

SELMA LAGERLÖF —

LILJECRONA — POWIEŚĆ

PAWEŁ HEYSE -

L'ARRABBIATA

GERHARD HAUPTMANN -

KACERZ Z SOANY

„BIBLIOTEKA LAUREATÓW NOBLA" wychodzi w odstępach

mniej więcej miesięcznych i każdy tom obejmuje od 15 do
25 arkuszy druku.

Do nabycia we wszystkich większych księgarniach, gdzie
takiej niema, zamawiać można wprost u wydawey.

WYDAWNICTWO POLSKIE

Sp. z ogr. por.

w POZNANIU, ul. Zwierzyniecka 6.

Równocześnie wyszły z druku:

LISTY MIŁOSNE

SŁAWNYCH LUDZI

' OPRACOWAŁ

DR- BERTOLD MERWIN

K

SIĄŻKA ta obejmuje epistulografję erotyczną narodów

romańskich, germańskich i słowiańskich od czasów

renesansu po czasy najnowsze. Francuzi, Włosi, Anglicy,
Niemcy, Skandynawowie, królowie i poeci, wodzowie i dyplo­
maci — są przedstawieni w swych intymnych związkach.
Od Boccaccia do Ibsena — archiwum serc. Byron i Goethe,
Musset i Heine, Napoleon i Nelson, Henryk VIII i Ludwik XV.,
Beethoven i Mozart, panna de Lespinasse i George Sand i i.

— najsłynniejsze osobistości wypowiadają swe uczucia w ory­

ginalnych listach.

Tom obejmuje 32 adresatów i zawiera stokilkadziesiąt listów,
przełożonych z kilkudziesięciu wydawnictw zagranicznych.

Jest to w języku polskim pierwsze tego rodzaju wydawnictwo,

dające pogląd na rozwój epistulografji erotycznej najwybi­

tniejszych narodów europejskich w ciągu sześciu stuleci.

12*

WYDAWNICTWO POLSKIE

SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ PORĘKĄ

LWÓW

ULICA ZYBLIKIEMOICZA

L. 15

POZNAŃ

ULICA ZWIERZYNIECKA L. 6.

PROSPEKT

BIB LJ O TEKA

LAUREATÓW NOBLA

POD REDAKCJĄ DM STAN. LAMA

P

O RAZ pierwszy w Polsce ujęto w tern wydawnictwie lite­

raturę przekładów w pewien system, dając dzieła o wysokiej

wartości artystycznej z wszystkich plśmiennictw zagranicznych.
Każdy z laureatów fundacji Nobla będzie tu reprezentowany
szeregiem swych dzieł, tak iż z czasem cała bibljoteka obejmie
kwiat dorobku kulturalnego wszystkich narodów. Że zaś zarząd
fundacji przy rozdawaniu nagród bierze pod uwagę nie tylko
stronę estetyczną utworów, ale także ich wartość" społeczną
i moralną — przeto wydawnictwo skupiając w jedną całość
te wszystkie prace — posiadać będzie również pewien podkład
ideowy.

„BIBLJOTEKA LAUREATÓW NOBLA"

jest pierwszem

tego rodzaju przedsiębiorstwem wydawniczem w Europie i dla

tego też redakcja dołoży wszelkich starań, aby całe to przed­
sięwzięcie stanęło na wysokim poziomie. Główną więc troską

jest dobór przekładów, któreby mogły godnie oddawać w słowie

polskiem arcydzieła nowszej i najnowszej literatury zagra-

nicznej. Nie o poprawność tylko — do której zresztą daleko

było dorywczym i przygodnym tłomaczeniom polskim — ale

0 artystyczne walory, odpowiadające wysokiej mierze oryginałów

w tych przekładach iść będzie. Słowo bowiem jako wyraz

treści jest z nią ściśle związane, a takie lub inne jego użycie

obojętnem być nie może. Tłomacz, przyswajający piśmien­

nictwu ojczystemu obce dzieło — musi być jego współtwórcą.
1 o tę współtwórczą pracę zabiegać będziemy jak najusilniej.

Dotychczas wyszły z druku następujące dzieła:

• TOM

1.

ROMAIN ROLLAND. C O L A S B R E U G N O N .
Powieść. Przekład autoryzowany Fr. Mirandoli.

. ; „Książka ta nie tylko jest przepojona słońcem. Jest

ona słońcem samem, które działa dobroczynnie, krzepi

i uzdrawia. To słońce pijemy pełnymi haustami a ono

rozchodzi się nam po tętnicach, dopływa do serca, sięga

w samą głąb duszy i godząc z życiem, wywołuje na usta

uśmiech i pozwala w mózgu kiełkować radości . . .

Życzyć sobie należy, aby „COLAS BREUGNON" rozpo­

wszechnił się jaknajszerzej i trafił do rąk jaknajliczniejszych

czytelników "

ZDZISŁAW DĘBICKI (Kurier Warszawski Nr. 3U/921).

TOM

2.

RABINDRANATH TAGORE. NOC Z I S Z C Z E ­

NIA. W przekładzie Fr. Mirandoli.

Niema ani jednej nowelki w zbiorze „NOC ZISZCZENIA"

wydanym w nienagannem tłumaczeniu F. Mirandoli, o której

możnaby powiedzieć, że jest zlą co do konstrukcji, bladą co

do charakterystyki, nieciekawą co do akcji. Każda z nich

odsłania nam delikatną rękę, nową strunę duszy, nową strunę

życia tych ludzi, co do których w Europie najdziwaczniejsze

panowały wyobrażenia. Osią akcji we wszystkich jest kobieta

i jej stosunek do mężczyzny.

C H W I L A z dnia 9.kwietnia 1922 r.

ТОМ 3.

MAURYCY М AETERLIN CK.

ŻYCIE PSZCZÓŁ.

W przekładzie F. Mirandoli.

Twórca „Ślepców", przywykły do badania najbardziej sub­

telnych przejawów duszy ludzkiej — z niemniejszą ruch­

liwością potrafi śledzie byt istot żyjących wokół nas. Naj­

bardziej zajęły go pszczoły, jako organizacja najbliższa

społeczności ludzkiej. Im też przygląda się w swem spania-

łem dziele — opisu;ąc nie tylko zewnętrzne bytowanie pilnych

pracownic — ale całą ich „logikę istnienia". A logika ta

przedziwnie zbliżona jest do ludzkiej walki o życie. Te same

tu konflikty — takie same troski i kłopoty, taki sam ustrój

pracy i hierarchja wartości. Istotnie trzeba być wielkim

poetą, aby wżyć się w ten mikrokosmos i opisać go tak

subtelnie, jak to Maeterlinck uczynił.

TOM 4.

BJÓRNSTJERNE BJÓRNSON. SYNNÓWE SOL-

BAKKEN. MARSZ WESELNY. W przekładzie

F. Mirandoli.

Potężna indywidualność Bjornsona, której wpływ daje

się odszukać w całej literaturze europejskiej — stworzyła

karty nieprzemijającej wartości — nie już artystycznej, co

ulegać może modzie i nakazom chwili — ale pod względem

tendencji bardzo szczytnej. Do takich należy właśnie

„Synnowe Solbakken" — opowieść o prostej dziewczynie,

której miłość szczera i wielka dokazuje cudu przemiany

charakteru popędliwego młodzieńca. Psychologicznie bardzo

prawdziwa — jakby z życia wzięta fabuła — rozwija się

naturalnie i okazuje, jak wielki pisarz, bez żadnych sztucznych

efektów buduje dzieło naprawdę piękne.

TOM 5.

RUDYARD KIPLING. K S I Ę G A D Ż U N G L I .

Przełożył na nowo F. Mirándola.

„KSIĘGA DŻUNGLI" zalicza się do stałego dorobku lite­

ratury świata całego. Ogarnęła od lat umysły wszystkich,

zdolnych odczuwać naturę. Jest to przyjaciel starych i mło-