2012-10-10

1

Wykład 1

Etyka ogólna – Etyka zawodowa

Czym jest etyka?

nazwa „etyka” obrosła w wiele znaczeń,
nie zawsze ze sobą możliwych do
pogodzenia
w różnych kierunkach myśli filozoficznej
i humanistycznej zagadnienia etyczne są
rozmaicie przedstawiane i nierzadko
odmiennie interpretowane

współcześnie mianem etyki określa się ogół
– całokształt refleksji nad moralnością,
doktrynami etycznymi i poglądami
moralnymi, nad wartościami, normami
i ocenami etycznymi

Czym jest etyka?

łac. Ethica; gr. Ethos - „zwyczaj”
dział filozofii, nauka o moralności
zajmuje się m.in. problematyką wartości i norm
moralnych, obowiązujących w danej społeczności

system norm moralnych jakiejś osoby czy grupy
norm uznawanych w pewnym okresie np. etyka lekarska

etykę jako trzeci dział – obok fizyki i logiki –
wprowadził do filozofii starożytnej Arystoteles
(384 – 321) i nazywał ją filozofią praktyczną

Pojęcia kojarzone z etyką

Fundamentalnym pojęciem, którym
posługuje się etyka we wszystkich jej
działach jest moralność

pojęcie to jest wieloznaczne i nieostre

Moralność

kiedy o kimś mówimy, że jest „moralny” lub „niemoralny”,
przypisujemy mu pewne predyspozycje psychiczne lub
behawioralne
w potocznym rozumieniu za moralne uchodzi wszystko
to, co nie jest niemoralne – i odwrotnie

np. tchórzostwo, czy okrucieństwo są niemoralne, bo taka
jest powszechna opinia, to moralne są odwaga i dobroć

moralne jest to, co ma wartość umoralniającą,
moralizatorską

np. przypowieści moralne, czy maksymy moralne

2012-10-10

2

Moralność

Przykłady te pokazują, że słowo „moralność”
bywa używane w dwóch zasadniczo
odmiennych znaczeniach:

w sensie opisowym
w sensie wartościującym

Moralność w sensie opisowym

oznacza dominujące w danej

epoce i środowisku społecznym
przekonania o tym:

Jakie postępowanie jest

moralnie wskazane?
Jakie jest niewłaściwe?

Moralność w sensie wartościującym

moralne jest to, co jest oceniane
moralnie dodatnio (+),
co jest uznawane za absolutne
dobro etyczne, co powinno być
pożądanym celem ludzkich
dążeń

Moralność - definicja

sposób postępowania jednostki ludzkiej
przyjęty przez większości za normę,
częścią dziedzictwa kulturowego danej
organizacji kulturowej,
wywołuje negatywne lub pozytywne emocje
innych jednostek,
nie jest lub jest sprzeczna z naturą człowieka
nie jest lub jest szkodliwa z punktu widzenia
organizacji kulturowej danej społeczności

Czym jest moralność?

zespół ocen, norm i zasad określających zakres
poglądów i zachowań uważanych za właściwe

dobre, prawidłowe, nieszkodliwe
złe, nieprawidłowe, szkodliwe

całokształt zachowań i postaw jednostki lub grupy,
oceniany według jakiegoś społecznie
funkcjonującego systemu ocen i norm moralnych

Teoria rozwoju moralnego
Lawrence Kohlberga

skonstruował teorię moralnego
rozwoju dziecka
ujmuje rozwój moralny na
3 poziomach, z których każdy
obejmuje 2 stadia rozwoju
moralnego dziecka
rezultatem końcowym jest
ukształtowanie człowieka
dojrzałego z klarownym
poczuciem dobra
i sprawiedliwości

2012-10-10

3

Teoria rozwoju moralnego
Kohlberga

Poziom moralności

przedkonwencjonalnej

Poziom moralności

konwencjonalnej

Poziom moralności

pokonwencjonalnej

Moralność przedkonwencjonalna

wiek przedszkolny i młodszy wiek
szkolny
dziecko:

kieruje się „chceniem”, bo coś jest
przyjemne
unikaniem, bo coś jest przykre

Moralność
przedkonwencjonalna

1.

Moralność unikania kary – człowiek
uzasadnia sądy z punktu widzenia
irracjonalnego strachu przed karą

posłuszeństwo i kara
ludzie postępują moralnie ze strachu przed
karą
to, czy czynność jest dobra, czy zła zależy od jej
skutku
inni nie są brani pod uwagę

Moralność
przedkonwencjonalna

2.

Moralność własnego interesu – człowiek uzasadnia
sądy z punktu widzenia nagród i przewidywanych
korzyści osobistych

instrumentalizm - postawa naiwnie egoistyczna

człowiek postępuje moralnie, gdyż widzi, że leży to w
jego interesie (relatywizm moralny)
zachowanie dobre to działanie, które ma na celu dobro
własne, a nie innych
potrzeby innych są brane pod uwagę, jeśli rezultat ich
działania jest korzystny dla własnego dobra

Moralność konwencjonalna

wiek - 13-16 rok życia
osoba zaczyna orientować się
w konwencjach społecznych i dopasowuje
swoje pragnienia do nich

Moralność konwencjonalna

1.

Moralność harmonii interpersonalnej – człowiek
uzasadnia sądy z punktu widzenia przewidywanego
braku aprobaty ze strony osób pozostających
w bezpośrednich relacjach oraz na podstawie
wyobrażeń o „znaczących” i „grzecznych” osobach

orientacja "dobrego chłopca/dziewczyny"
czynność jest oceniana jako dobra albo zła ze względu na
intencje człowieka
cenione są społecznie akceptowane standardy zachowania
działania moralne, to takie, które odpowiadają
oczekiwaniom rodziny, czy innej ważnej grupy

2012-10-10

4

Moralność konwencjonalna

2.

Moralność prawa i porządku – człowiek uzasadnia
sądy z punktu widzenia uznanych autorytetów,
obowiązujących norm i pełnionych ról społecznych

pojawia się szacunek dla autorytetów oraz przekonanie,
że reguły społeczne muszą być przestrzegane
zwraca się uwagę nie tylko na motywy działania
człowieka, ale również na standardy zewnętrzne

Moralność pokonwencjonalna

wiek powyżej 16 roku życia
zasady moralne, ideały
człowiek:

jest w stanie spoglądać na to, co w danym
społeczeństwie jest konwencjonalne
może być autonomiczny moralnie
może porównywać własne zasady moralne
z zasadami innych

Moralność pokonwencjonalna

1.

Moralność umowy społecznej – człowiek
uzasadnia sądy z punktu widzenia ogólnych norm,
które są uznane i zweryfikowane przez ogół
członków społeczeństwa przy uwzględnieniu
relatywnej wartości osobistych opinii jednostek

to, co jest słuszne, zależy od opinii większości
w danej grupie społecznej

Moralność pokonwencjonalna

2.

Moralność uniwersalnych zasad etycznych –
podmiot uzasadnia sądy z punktu widzenia
ustalonych i uogólnionych przez siebie zasad
etycznych

o postępowaniu decydują wybrane przez osobę zasady
etyczne
gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi
zasadami człowiek postępuje zgodnie z tymi drugimi

Teoria rozwoju moralnego
Kohlberga

1

• posłuszeństwo i kara

2

• instrumentalizm

3

• szukanie aprobaty

4

• zgodność z prawem

5

• kontrakt społeczny

6

• uniwersalne sumienie

Kolejne pojęcie to obyczajowość

ogół obyczajów, ogólnie przyjętych tradycyjnych
sposobów postępowania, zachowania się
w określonych sytuacjach, charakterystycznych
dla danej społeczności, terenu, okresu itp.
obyczaj jest elementem kontroli społecznej -
jego naruszenie powoduje zazwyczaj negatywną
reakcję ze strony grupy
obyczaje są przekazywane z pokolenia na
pokolenie i ulegają zmianom bardzo powoli

2012-10-10

5

Moralność vs. obyczajowość

moralności nie należy mylić z obyczajami
pytanie:

normy obyczajowe - „Co wypada robić/nie
robić?”
normy moralne - „Co jest źle robić/nie robić?"

łamanie zasad wiąże się z pojawieniem:

normy obyczajowe - poczucie wstydu
normy moralne - poczucie winy

Etyka vs. moralność

etyki nie należy mylić z moralnością
moralność to z formalnego punktu widzenia zbiór
dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju:
„Nie zabijaj", których słuszności nie da się dowieść ani
zaprzeczyć, gdyż zdania rozkazujące niczego nie oznajmiają
celem etyki jest:

dochodzenie do źródeł powstawania moralności

badanie efektów, jakie moralność lub jej brak wywiera na
ludzi
szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych,
na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób
tworzyć zbiory nakazów moralnych

Etyka vs. moralność

poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii,
na którą składa się zespół pojęć i wynikających
z nich twierdzeń, na podstawie których można
formułować zbiory nakazów moralnych
teorie etyczne mogą być zarówno próbą
udowadniania słuszności funkcjonujących
powszechnie nakazów moralnych, jak i mogą
stać w ostrej opozycji do powszechnej
moralności, kwestionując zasadność części bądź
nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w
danym społeczeństwie nakazów

Podział etyki (1)

Etyka

normatywna

Etyka

opisowa

Metaetyka

Etyka normatywna

dyscyplina filozoficzna, która zajmuje się :

formułowaniem i uzasadnianiem reguł postępowania
analizą norm i ocen w innych wypowiedziach etycznych

obszar zainteresowania:

Czy istnieje / czym jest najwyższe dobro? Jak można je poznać?
Jakie jest powołanie człowieka? Co powinno być celem ludzkich
dążeń?
Co to jest szczęście?
Na czym polega odpowiedzialność moralna?
Jakie warunki musza być spełnione, aby dane działanie mogło
być uznane za spełniające wymogi etyczne?

2012-10-10

6

Etyka opisowa

naukę o moralności, zwana także etologią

zajmuje się badaniem moralności jako takiej - norm,
ocen, wartości uznawanych przez ludzi za moralne
docieka:

Jak kształtują się poglądy moralne?
Jaką odgrywają rolę w relacjach międzyludzkich?
Jakie są przyczyny uznawania jednych, a nieuznawania
innych poglądów moralnych?
Pod wpływem jakich czynników poglądy te ulegają
zmianie?

podejmowane są głównie badania socjologiczne,

psychologiczne i historyczne

Metaetyka

jako trzeci podstawowy dział etyki ukształtowała się
stosunkowo późno, bo dopiero w XX wieku
zajmuje się logiczną analizą języka etyki, a więc:

opisem znaczenia terminów etycznych , ich funkcją

w języku oraz sposobami definiowania terminów
etycznych
zagadnieniem prawdy w etyce - Czy sądy etyczne są
zdaniami w sensie logiki?
sposobami uzasadniania ocen, norm i wartości
etycznych

Stanowiska na gruncie metaetyki

we współczesnej metaetyce zarysowały się 3
przeciwstawne stanowiska

kognitywizm

emotywizm

intuicjonizm

Kognitywizm

uznaje, że zdania zawierające
terminy etyczne takie jak dobro,
zło, sprawiedliwość, słuszność,
mają charakter poznawczy,
można więc dowodzić ich
prawdziwości lub fałszywości

Intuicjonizm

zakłada, że człowiek posiada pewną
wewnętrzną zdolność, zmysł
moralny, czy właśnie etyczną
intuicję, która pozwala mu
stwierdzić, co jest moralnie
dobre, a co złe

Emotywizm

głosi, że sądy etyczne są tylko wyrazem osobistych,
subiektywnych doznań, preferencji i ocen, które nie mogą być
poparte żadnymi logicznymi i empirycznymi racjami
sądy te nie mogą być ani prawdziwe, ani fałszywe, ponieważ nie
stwierdzają niczego obiektywnie istniejącego, o niczym nie
komunikują; są jedynie sprawozdaniem z przeżywanych
stanów emocjonalnych
bezowocna jest próba rozstrzygnięcia podstawowych kontrowersji
etycznych - można je co najwyżej opisywać poprzez wskazanie:

do czego dążą strony sporu?
co jest jego przedmiotem?
co go wywołało?
jaki będzie jego prawdopodobny skutek?

2012-10-10

7

Podział etyki wg T.Kotarbińskiego (2)

Według Tadeusza Kotarbińskiego (1886 – 1981), na
fundamentalne zagadnienia etyki, tak jak ona
była uprawiana w ciągu stuleci, składają się 3
działy:

1.

1.

Felicytologia

Felicytologia

2.

2.

Prakseologia
moralna

Prakseologia
moralna

3.

3.

Deontologia

Deontologia

Felicytologia

bywa określana także hedonistką, eudajmonologią,
a współcześnie biotechniką
jest nauką (wiedzą) o życiu szczęśliwym, wolnym od
cierpień
konstruuje ona reguły postępowania prowadzące do
wypracowania osobistej satysfakcji, zadowolenia,
psychicznego dobrostanu
szczęście jest najwyższą wartością i ostatecznym
celem ludzkich dążeń, dlatego etyka powinna wskazywać
ludziom sposoby osiągnięcia tego celu - etyk powinien
nauczać sztuki życia szczęśliwego

Prakseologia moralna

nauka o praktycznych walorach różnych działań
tworzy ona strategie postępowania z punktu
widzenia ich sprawności, racjonalności
i skuteczności
zajmuje się technicznymi aspektami ludzkich
działań i ich zgodnością z istniejącymi normami
moralnymi, „dobrą robotą” w sensie materialnym,
technicznym i etycznym

Deontologia

wiedza o powinnościach, które należy spełniać,
występując w rozmaitych rolach społecznych
np. studenta, nauczyciela, matki, ojca
wskazuje, jak zasłużyć na miano porządnego

człowieka, osoby uczciwej, odpowiedzialnej,

wiarygodnej, takiej na której można polegać
celem refleksji deontologicznych jest formułowanie
zasad powinnościowego – właściwego, słusznego

postępowania, dlatego mieści się w niej znaczna część

problematyki odnoszącej się do kodeksów etycznych

i etyki zawodowej

Podział etyki wg R. Carnapa (3)

Ze względu na zakres

obowiązywania norm

moralnych

Ze względu na źródło

pochodzenia norm

moralnych

Ze względu na ocenę

zachowań ludzi

Podział ze względu na:

zakres

obowiązywania
norm moralnych

teorie

obiektywistyczne

teorie

subiektywistyczne

źródło

pochodzenia

norm moralnych

naturalizm

antynaturalizm

emotywizm

ocenę

zachowań ludzi

motywizm

efektywizm

nominalizm

2012-10-10

8

•

teorie obiektywistyczne

•

teorie subiektywistyczne

Teorie obiektywistyczne

zakładają, że normy etyczne mają
charakter uniwersalny
można je wywieść z ogólnych założeń,
a następnie zastosować do wszystkich
ludzi

Teorie subiektywistyczne

zakładają one, że normy etyczne są
wytworem poszczególnych ludzi
prowadzi to do wniosku, że:

jeśli istnieją jakieś wspólne normy, to są one

wynikiem podobnej zawartości umysłów
większości ludzi
nie ma czegoś takiego, jak wspólne normy
i każdy posługuje się swoim prywatnym
systemem nakazów moralnych

•

naturalizm

•

antynaturalizm

•

emotywizm

Naturalizm

systemy takie próbują wywodzić
normy moralne
z nauk przyrodniczych
i społecznych

Antynaturalizm

systemy takie starają się dowodzić,
że normy moralne muszą pochodzić
z „góry” np. od Boga lub z przesłanek
ściśle racjonalnych bez odnoszenia
się do danych eksperymentalnych

2012-10-10

9

Emotywizm

systemy te traktują nakazy moralne jako:

wyraz i przedłużenie ludzkich emocji lub

efekt działania ludzkiej psychiki
i w związku z tym nie ma sensu szukać ani
naturalistycznych, ani antynaturalistycznych
źródeł tych nakazów,
a moralność jest po prostu jednym
ze zjawisk psychologicznych

•

motywizm

•

efektywizm

•

nominalizm

Motywizm

systemy motywistyczne zakładają,
że o moralnej ocenie danego czynu decyduje
przede wszystkim motyw, intencja
według tych teorii nie można uznać czynu
za moralnie słuszny, niezależnie od jego
końcowego efektu, jeśli nie został podjęty
z dobrą intencją

Efektywizm

systemy efektywistyczne zakładają,
że o moralnej ocenie danego czynu decyduje
wyłącznie jego efekt, konsekwencja
jeśli czyn został dokonany bez intencji
lub nawet ze złą intencją, ale przyniósł
dobry efekt, to można go uznać za moralnie
słuszny

Nominalizm

systemy takie abstrahują zarówno od motywu,
jak i efektu
traktują one dobro i zło jako niedefiniowalne
pojęcia pierwotne
dobre w obrębie danego systemu moralnego jest po
prostu to, co jest zgodne z nakazami tego
systemu
wobec tego ani motyw, ani efekt nie mają znaczenia
w ocenie moralnej danego czynu, lecz po prostu
zgodność tego czynu z nakazami moralnymi

2012-10-10

10

Stanowiska w etyce

problem uniwersalności norm etycznych
i norm moralnych jest jednym
z donioślejszych zagadnień
pytanie, czy istnieją takie normy, które
powinny obowiązywać wszystkich ludzi
zawsze i wszędzie?, oraz – w przypadku
odpowiedzi pozytywnej – jakie są to
normy?

4 stanowiska w etyce

• skrajny

absolutyzm

1

• skrajny

sytuacjonizm

2

• umiarkowany

sytuacjonizm

3

• immoralizm

4

Skrajny absolutyzm -
pryncypializm

zakłada, że zasady etyczne mają uniwersalny, ponadczasowy
charakter
do głównych reprezentantów skrajnego absolutyzmu etycznego
zalicza się Immanuela Kanta, który głosił, że źródłem zasad
moralnych jest rozum, a normom etycznym przysługuje
walor powszechnego obowiązywania
naczelna dyrektywa moralna, nazwana przez niego
imperatywem kategorycznym, nakazuje, by każdy postępował
tak, jakby jego postępowanie miało stać się prawem
powszechnym – czyli obowiązującym wszystkie istoty rozumne
absolutyzm etyczny uznaje istnienie wiecznych,
niezmiennych, niezależnych od człowieka prawd etycznych

Skrajny sytuacjonizm

relatywizm
głosi on, że z etycznego punktu widzenia każda
sytuacja, w jakiej znajduje się człowiek, jest
niepowtarzalna i z takich, czy innych względów
wyjątkowa
najbliżsi temu stanowisku są egzystencjaliści
i postmoderniści, według których wszystkie lub
nieomal wszystkie normy etyczne obowiązują
w sposób względny

Umiarkowany sytuacjonizm

umiarkowany relatywizm
przyjmuje, że normy etyczne średniego poziomu, które sytuują
się między normami ściśle skonkretyzowanymi, a normami
najogólniejszymi i których jest najwięcej, są bardzo często
normami konfliktowymi, co oznacza, iż nie można ich
równocześnie spełnić
w niektórych sytuacjach nie można być równocześnie
prawdomównym i oszczędzać bliźniemu cierpień
z tego powodu walor powszechnego obowiązywania można
przypisać tylko normom szczegółowym, które dokładnie
określają, jak w danej sytuacji powinien zachować się
konkretny adresat normy

Immoralizm

zakłada, że reguł etycznych nie można w żaden
sposób uzasadnić, pozbawione są przeto wszelkiej
wartości
w wersji skrajnej immoralizm staje się amoralizmem,
który żąda zniesienia wszelkiej etyki, a także etycznych
ograniczeń nakładanych na postępowanie człowieka
wybitnym przedstawicielem tej orientacji jest
Fryderyk Nietzsche (1844 – 1900) - negował on pojęcia
winy, kary, dobra i zła
„Dlaczego mam postępować raczej dobrze niż źle?” –
pytał ironicznie

2012-10-10

11

Zawodowy kodeks etyczny

poszukiwanie podobieństw i odmienności norm
etycznych i moralnych w stosunku do innych rodzajów
norm wydaje się mieć we współczesnych czasach
mniejsze znaczenie poznawcze i praktyczne niż
problematyka zawodowych kodeksów etycznych
powstają bowiem zupełnie nowe zawody,
a dotychczasowe profesje ulegają daleko idącym
zmianom, choćby w związku z nowymi formami
kształcenia, nowymi technologiami oraz internalizacją
uprawnień zawodowych

Zawodowy kodeks zawodowy

w tych nowych warunkach wytworzyła się w wielu
środowiskach potrzeba kodeksowego zapisania
podstawowych uprawnień i obowiązków zawodowych
w Polsce ekspansja problematyki etyki zawodowej
oraz kodeksów etycznych to zjawisko
charakterystyczne dla przełomu XX i XXI wieku,
świadczy o tym między innymi fakt, iż w programach
studiów na poziomie nawet licencjackim jest
wprowadzony obowiązkowy wykład z tego przedmiotu

Zawodowy kodeks zawodowy

mianem Etyki zawodowej określa się zbiór norm
i reguł, które określają:

jakie są moralne powinności przedstawicieli danego
zawodu?
kto stoi na straży ich przestrzegania?
jakie konkretnie sankcje mogą być zastosowane wobec
sprawcy niewłaściwego, czy nagannego zachowania?

Uporządkowany zbiór takich reguł, czy przepisów
procedury, które wyznaczają obowiązki moralne
związane z czynnościami zawodowymi, nazywa się
kodeksem etycznym danego zawodu

Zawodowy kodeks zawodowy

Kodeks etyczny:

wylicza zazwyczaj uprawnienia przedstawicieli danego

zawodu
rozstrzyga sytuacje konfliktowe jak np.:

którym wartościom w zaistniałych okolicznościach przyznać
pierwszeństwo?
jak reagować na pogwałcenie reguł uczciwej konkurencji?
naruszenie zaufania?
jak rozwiązywać najistotniejsze dylematy, które pojawiają się
w trakcie wykonywania czynności zawodowych?

Kodeksy etyczne odgrywają fundamentalną rolę zwłaszcza
w zawodach, których wykonywanie łączy się z
dysponowaniem oraz ochroną zasobów i dóbr mających
duże znaczenie ogólnospołeczne

w Polsce takie zawody mają szczególny status prawny
i mogą być nazywane zawodami zaufania publicznego,
który to termin, wobec użycia go w art. 17 ust. 1 Konstytucji,
ma także określone znaczenie prawne

2012-10-10

12

Wartości, które są w gestii uprawiających te zawody
i zostały powierzone ich pieczy, to:

zdrowie i życie np. etyka lekarska, etyka aptekarska,

etyka psychologa

wolność np. etyka sędziego, etyka adwokacka

bezpieczeństwo np. etyka policyjna, etyka notariusza

oddziaływanie na osobowość np. etyka
nauczycielska, etyka mediatora, etyka pracy
duszpasterskiej, etyka dziennikarska

Kodeks etyczny

Kodeks etyczny określa zasady leżące u podstaw
formułowania sądów moralnych
Kod etyczny opisuje się poprzez:

określenie wartości centralnej
określenie cnót kardynalnych
określenie grzechów głównych

Etyka produktywności

• Produkcja dóbr

Wartość

centralna

• Użyteczność, skuteczność,

pracowitość, oszczędność, sukces

Cnoty

kardynalne

• Lenistwo, marnotrawstwo,

porażka

Grzechy

główne

Etyka godności

• Życie w godny sposób

Wartość

centralna

• Duchowość, czystość, honor

Cnoty

kardynalne

• Pogoń za dobrami

materialnymi, utrata honoru

Grzechy

główne

Etyka powszechnego dobra

• Dobro społeczności jako

całości

Wartość

centralna

• Poszanowanie norm

społecznych

Cnoty

kardynalne

• Łamanie norm

społecznych

Grzechy

główne

Etyka kolektywistyczna

• Dobro własnej grupy

Wartość

centralna

• Dobro i interes grupy, lojalność

wobec członków grupy, konformizm

Cnoty

kardynalne

• Nielojalność wobec członków grupy,

nonkonformizm

Grzechy

główne

2012-10-10

13

Etyka autonomii

• Dobro innej jednostki – dobro

człowieka

Wartość

centralna

• Poszanowanie wolności i praw,

pomaganie, lojalność wobec drugiego

człowieka

Cnoty

kardynalne

• Krzywdzenie ludzi, łamanie praw,

nielojalność

Grzechy

główne