HEGEL

właściwego wzlotu ducha i jego prawdziwego odrodzenia szukać należy dopiero w Grecji. Porównałem poprzednio
ś

wiat grecki z wiekiem młodzieńczym, ale uczyniłem to nie w tym znaczeniu, iż młodość niesie w sobie jakieś

poważne przyszłe powołanie i przeto z konieczności rwie się ku wiedzy, mając na względzie jakiś dalszy cel, nie w
tym znaczeniu, że jest to forma zupełnie jeszcze niewykończona i niedojrzała i najbardziej opaczna właśnie wtedy,
gdy pragnie uważać się za skończoną; lecz w tym znaczeniu, że młodość nie jest jeszcze okresem aktywnej pracy, nie
jest jeszcze wysiłkiem zdążającym do jakiegoś ograniczonego celu rozsądkowego, lecz raczej konkretną, młodzieńczą
ś

wieżością ducha

Tutaj to po raz pierwszy duch, dojrzawszy, staje się sam treścią swej woli i wiedzy, ale w ten sposób, że państwo,
rodzina, prawo, religia są jednocześnie celami indywidualności, ta zaś jest indywidualnością tylko dzięki tym właśnie
celom

W dziejach Grecji odróżnić musimy trzy okresy:

I.

okres dojrzewania realnej indywidual

ności

Jeśli naród nawiązuje do jakiegoś poprzednika, tak jak świat grecki do świata orientalnego, to w jego początkowy
okres wkracza obca kultura, tak iż kultura jego jest dwoista: częścią samorodna, częścią pochodząca z wpływów
obcych. Proces wychowania narodu polega na zjednoczeniu owej dwoistości. Okres pierwszy kończy się stopieniem
jej pierwiastków w realną, swoistą tężyznę, która następnie zwraca się przeciwko swemu poprzednikowi.

II

okres jej samoistności

i szczęśliwych zwycięstw na zewnątrz w starciu z narodem, który był dotąd narodem

dziejów powszechnych
to okres zwycięstwa i szczęścia. Naród jednak, zwrócony na zewnątrz, nie dba o swe wewnętrzne określenie, skutkiem
czego, z chwilą gdy ustał nacisk na zewnątrz, powstaje wewnętrzna niezgoda. Przejawia się ona również w sztuce i w
nauce oddzieleniem czynnika idealnego od realnego. Od tej chwili rozpoczyna się upadek.

III

okres chylenia się ku upadkowi i upadku

Okres trzeci jest okresem upadku wskutek zetknięcia się z narodem, z którego rodzi się duch wyższy

Z tym samym procesem spotykać się będziemy w ogóle w życiu każdego narodu będącego narodem dziejów po-
wszechnych.

PIERWIASTKI DUCHA GRECKIEGO

charakter elementarny greckiego ducha - w jego istocie leży już to, że punktem wyjścia dla rozwoju kultury są
samodzielne indywidualności stan rzeczy, w którym jednostki mają oparcie same w sobie i nie są wskutek więzi
naturalnej z góry zjednoczone w system patriarchalny, lecz połączą się dopiero w toku dziejów duchowych

Wobec tego, że jedność narodowa jest czymś pierwotnym, podział w ogóle, obcość w sobie różnych elementów staje
się momentem, który należy rozważyć:

•

Przezwyciężenie tej obcości wypełnia pierwszy okres kultury greckiej. Tylko dzięki tej obcości

różnych elementów i jej przezwyciężeniu powstał piękny i wolny duch grecki

Prawdziwe przeciwieństwo, jakie duch może mieć w sobie, jest duchowe; obcość ducha w sobie samym jest tym,
dzięki czemu zdobywa on moc istnienia jako duch
Znaczenie jest więc wewnętrzną istotą, sensem, prawdą, która zostaje uświadomiona, a poeci stali się w ten sposób
nauczycielami Greków

Duch grecki jest w ogólności wolny od zabobonów, ponieważ to, co zmysłowe, przeobraża w to, co sensowne, tak że
określenia zmysłowości wywodzą się z ducha; co prawda zabobon zjawia się znowu - o czym niżej będzie mowa - z
innej strony, mianowicie wtedy, gdy określenia stanowiące podstawę sądu i działania czerpane są z jakiegoś innego
ź

ródła, a nie z ducha

o Sokratesie: Sokrates wiedział, że w tajemnicy nigdy nie kryje się mądrość. Areną prawdziwej wiedzy jest raczej
jawna świadomość

duch grecki:

1

- jego zasadniczą cechą jest to, iż wolność ducha jest jeszcze uwarunkowana i pozostaje w istotnej relacji do podniety
naturalnej
- bodźcem dla wolności greckiej jest coś, co nie jest nią samą, a wolnością jest ona dzięki temu, że bodziec ten sama z
siebie przekształca i na nowo wytwarza. Cecha ta stanowi coś pośredniego między wyzbyciem się przez człowieka
własnego ja {jak to widzimy w zasadzie azjatyckiej, gdzie duchowość i boskość istnieją tylko jako przyroda), a
nieskończoną subiektywnością jako czystą pewnością samej siebie - myślą, że własna jaźń jest podstawą wszystkiego
o co ma posiadać znaczenie
- duch grecki jako coś pośredniego wychodzi z przyrody, ale na jej podstawie ustanawia siebie z samego siebie.
Duchowość zatem nie jest tu jeszcze absolutnie wolna, nie wynika jeszcze całkowicie sama z siebie, nie jest jeszcze
bodźcem samej siebie. Duch grecki zaczyna od przeczucia i zdziwienia, a następnie przechodzi do nadawania
znaczenia

grecki charakter czyni piękną indywidualnością to, że duch przekształca pierwiastek naturalny w swój własny

wyraz. Czynność ducha nie posiada tu jeszcze w nim samym swego tworzywa ani narządu wypowiadania się, lecz
wymaga naturalnej podniety i naturalnego tworzywa; nie jest to jeszcze wolna, sama siebie określająca duchowość,
lecz przetworzony w duchowość pierwiastek naturalny -duchowa indywidualność

PIĘKNA INDYWIDUALNOŚĆ- indywidualność pożądana w Gracji, spektakularna, piękna, wzniosła itd.

Ludzie czczą boskość samą w sobie i dla siebie, ale zarazem i jako swój własny czyn, swój wytwór i swoje istnienie.
W ten sposób boskość: czczona jest za pośrednictwem czci oddawanej człowiekowi, człowiek zaś za pośrednictwem
czci oddawanej bogom.
Takie oto są określenia pięknej indywidualności, która stanowi punkt centralny greckiego charakteru. Teraz
powinniśmy bliżej rozpatrzyć poszczególne dziedziny, w których urzeczywistnia się to pojęcie:
mamy tu do czynienia z dziełami sztuki, są to twory trojakiego rodzaju:
- subiektywne dzieło sztuki
tzn. kształtowanie człowieka samego
- obiektywne dzieło sztuki
tzn. ukształtowanie świata bogów
- polityczne dzieło sztuki
forma ustroju państwa i stanowisko jednostek w tym ustroju

FORMY PIĘKNEJ INDYWIDUALNOŚCI

SUBIEKTYWNE DZIEŁO SZTUKI

•

Człowiek ze swoimi potrzebami podchodzi do otaczającej go przyrody w sposób praktyczny, a zaspo-

kajając za jej pośrednictwem swe potrzeby, łamiąc jej opór, posługuje się środkami pośrednimi. Przedmioty natury są
bowiem potężne i stawiają różnoraki opór. Aby je ujarzmić, człowiek umieszcza między sobą a nimi inne przedmioty
natury, zwracając w ten sposób przyrodę przeciwko niej samej, i wynajduje narzędzia służące do tego celu. Te
wynalazki ludzkie są dziełami ducha; dlatego też narzędzia takie należy cenić wyżej od przedmiotów natury

•

Z drugiej strony człowiek posługuje się przyrodą także dla ozdoby, która ma to znaczenie, że jest

oznaką bogactwa i świadczy o tym, co człowiek potrafił z siebie uczynić. (...) Stroją się zarówno barbarzyńcy, jak
narody cywilizowane; ale barbarzyńcy poprzestają na tym, że się stroją, to znaczy pragną, by ciało ich podobało się
dzięki czemuś zewnętrznemu.

(...)
najbliższym zainteresowaniem ducha jest przekształcenie ciała w doskonale narzędzie woli, która to

umiejętność może z jednej strony być środkiem służącym do innych celów, a z drugiej może być celem sama dla
siebie

•

U Greków spotykamy się właśnie z owym nienasyconym popędem jednostek do pokazywania się i

znajdowania w tym rozkoszy.

(...) Radosne poczucie własnej godności w stosunku do zmysłowej przyrody oraz potrzeba nie tylko

zaspokojenia samego siebie, ale i pokazywania się, zabłyśnięcia swym znaczeniem i rozkoszowania się sobą — oto do
czego sprowadza się zasadnicza cecha charakterystyczna i główne zainteresowanie Greków. Swobodnie jak ptak
ś

wiergocący w powietrzu wypowiada tu człowiek jedynie to, co tkwi w jego nieskrępowanej ludzkiej naturze, aby tą

wypowiedzią wykazać swoje ja i zyskać uznanie

2

OBIEKTYWNE DZIEŁO SZTUKI
Bogami greckimi są przedmiotowo piękne indywidualności. Duch boski jest tu tego rodzaju, że nie jest jeszcze
duchem dla siebie, lecz po prostu istnieje, manifestuje się jeszcze zmysłowo, ale tak, że czynnik zmysłowy nie jest
jego substancją, lecz tylko elementem jego manifestowania się

•

obrócenie naturalności w duchowość stanowi właśnie istotę ducha greckiego

•

ź

ródłami odrębności charakterów bogów greckich są:

- czynnik lokalny - rozproszenie początków życia greckiego, które jest rozbite na odrębne punkty i wytwarza przeto
natychmiast wyobrażenia lokalne
- jest religia naturalna, której wyobrażenia zostały w mitach greckich zarówno zachowane, jak odrodzone i wypaczone

•

Duch musi również przebyć proces analogiczny do procesu przyrody. Musi on narodzić się

dwukrotnie, to znaczy sam siebie w sobie zanegować

•

Jest to jeden ze składowych pierwiastków ducha, że sam siebie wytwarza, że czyni siebie tym, czym

jest; drugim jest to, że jest on pierwotnie wolny i że wolność ta stanowi jego naturę i jego pojęcie

POLITYCZNE DZIEŁO SZTUKI

•

Państwo jednoczy w sobie obydwie rozpatrzone wyżej strony podmiotowego i przedmiotowego dzieła sztuki. W

państwie duch nie jest tylko przedmiotem jako duch boski, nie jest tylko czymś ukształtowanym podmiotowo w
piękny kształt cielesny, lecz jest duchem żywym, ogólnym, który jest zarazem świadomym siebie duchem
poszczególnych jednostek

•

Dla takiego ducha i takiego państwa odpowiednim był jedynie ustrój demokratyczne

•

Państwo demokratyczne nic ma charakteru patriarchalnego, nie opiera się ono na prymitywnym jeszcze zaufaniu;

dla jego istnienia potrzebne są ustawy i świadomość ich prawnej i etycznej podstawy oraz uznawanie tych ustaw za
prawo pozytywnie obowiązujące

w nowożytnej demokracji interesy ogółu, sprawy publiczne winny być przedmiotem obrad i uchwał powziętych przez
lud; poszczególni obywatele powinni naradzać się, wypowiadać swe zdania i głosować, mianowicie z tej racji, że
interes państwa i sprawy publiczne są ich własnym interesem, ich własnymi sprawami. Wszystko to jest zupełnie
słuszne, ale istotne zagadnienie i różnica polega na tym, kim są ci poszczególni obywatele. Uprawnienia ich są tylko o
tyle absolutne, o ile ich wola jest jeszcze wolą przedmiotową, a nie wolą, która pragnie tego lub owego, nie samą
dobrą wolą. Dobra wola jest bowiem czymś partykularnym, czymś, co opiera się na moralności jednostek, na ich
przekonaniu i poczuciu wewnętrznym. Ale właśnie ta wolność podmiotowa, która stanowi we współczesnym nam
ś

wiecie zasadę i postać swoistą wolności, która jest absolutną podstawą naszego państwa i naszego życia religijnego,

mogła okazać się zgubą dla Grecji. Duch grecki był bardzo bliski uznania świata wewnętrznego i prędzej czy później
musiał dojść do niego. Ale właśnie życie wewnętrzne pchnęło świat ducha greckiego w przepaść, gdyż jego ustrój
polityczny nie był obliczony na życie wewnętrzne i nie znał go, ponieważ w świecie tym go nie było

Jeśli chodzi o republiki greckie, to należy jeszcze specjalnie podkreślić trzy momenty:

1. Z demokracją w tej postaci, w jakiej istniała ona tylko w Grecji, związana jest ściśle wyrocznia. Do sa-

modzielnego podejmowania decyzji potrzebna jest ustalona już podmiotowość woli, która kieruje się motywami
uważanymi za słuszniejsze niż inne; Grecy jednak nie posiadali jeszcze tej silnej i stanowczej woli (...) Wraz z rozwo-
jem demokracji widzimy oczywiście, że w najważniejszych sprawach Grecy przestają zwracać się do wy-roczni, a
znaczenie zdobywają indywidualne poglądy mówców ludowych i one są czynnikiem rozstrzygającym. (...) Ale wraz z
tym rozpoczyna się upadek, rozprzężenie i ustawiczne zmiany w ustroju państwa

2. sprawa niewolnictwa. Było ono niezbędnym warunkiem pięknej demokracji, w której każdy obywatel miał

prawo i obowiązek wygłaszania i słuchania na placach publicznych przemówień o rządzeniu państwem, prawo do
ć

wiczenia się w gimnazjach i uczestniczenia w uroczystościach. Koniecznym warunkiem wszystkich tych zajęć było,

aby obywatel był wolny od zajmowania się rzemiosłem i aby codzienne prace, które u nas przypadają wolnym
obywatelom, spełniali niewolnicy. Równość obywateli przyniosła ze sobą wyłączenie od niej niewolników.
Niewolnictwo ustaje dopiero wtedy, gdy wola zwraca się nieskończona refleksją ku sobie, gdy prawo pojmowane jest
jako przysługujące wolnej jednostce, a wolnym jest człowiek zgodnie ze swą ogólną naturą, jako istota obdarzona
rozumem. Tu jednak, w Grecji, stoimy jeszcze na gruncie etyczności, która jest tylko obyczajem i przyzwyczajeniem,
a tym samym jeszcze tylko partykularnością w sferze istnienia

3. takie ustroje demokratyczne jak Grecki możliwe są tylko w małych państwach, które nieznacznie

przekraczają obszar miast. Tylko w takich miastach może istnieć ogólna zgodność interesów, gdy w wielkich
państwach widzimy różne, sprzeczne z sobą interesy. Fakt współżycia w jednym mieście i okoliczność, że ludzie się

3

codziennie widują, stwarzają możliwość wspólnej kultury i żywej demokracji

•

Okres pierwszy pozwolił duchowi greckiemu zmężnieć i dojrzeć, dojść do tego, czym jest. Treścią drugiego

okresu jest to, jak się on objawia, jak się przedstawia w całym swym blasku, jak staje się dziełem dla świata, jak w
walce utrzymuje zasadę i zwycięsko broni się przed atakami

•

Okres, w którym naród jakiś wchodzi w styczność z narodem poprzedzającym go na arenie dziejów

powszechnych, uważać należy w ogólności jako drugi z kolei w dziejach każdego narodu

•

Etyka grecka tak nieporównanie piękna, pociągająca i interesująca w swych przejawach zewnętrznych, nie jest

jednak najwyższym szczeblem duchowej samowiedzy. Brak jej owej nieskończonej formy, owego zwracania się myśli
refleksją ku sobie, owego wyzwolenia od czynnika naturalnego, zmysłowego, który tkwi w charakterze piękna i
boskości, i od owej bezpośredniości, w której etyczność ta się przejawia. Brak jej owej samoujmującej się myśli,
nieskończoności samowiedzy, że to, co ma być dla mnie prawem i etycznością, winno znaleźć potwierdzenie we mnie,
w świadectwie mego ducha, i że piękno, idea w zmysłowym tylko oglądzie lub wyobrażeniu, winno stać się także
prawdą i stać się wewnętrznym, nadzmysłowym światem

•

•

Możemy teraz rozkład świata greckiego ująć w jego głębszym znaczeniu i stwierdzić, że jego zasadą jest

wyzwalający się dla siebie świat wewnętrzny. Ten świat wewnętrzny tworzy się teraz w wieloraki sposób: pięknej
religii greckiej zagraża myśl, ogólność wewnętrzna; ustrojom państwowym i prawom zagrażają namiętności i
samowola jednostek, całej zaś bezpośredniej egzystencji - samoujmująca się i objawiająca we wszystkim
subiektywność. Myśl tedy okazuje się tu zasadą rozkładu, mianowicie rozkładu substancjalnej etyczności. Myśl
bowiem wysuwa zasady stanowiące przeciwieństwo tej etyczności i przyznaje, istotną wartość zasadom rozumowym

•

Istnieje prawo i zawarty w nim duch. Ale gdy tylko budzi się myśl, poddaje ona badaniom ustroje państwowe,

wyszukuje to, co lepsze, i żąda, by to, co za takie uznaje, zajęło miejsce tego, co istnieje

•

Sokrates zasłynął jako nauczyciel moralności, ale jest on raczej wynalazcą moralności. Etykę posiadali Grecy

już przedtem, ale co to są moralne cnoty, obowiązki itd., tego nauczyć chciał Greków dopiero Sokrates. Człowiekiem
moralnym nie jest ten, kto tylko chce i czyni to, co słuszne, nie jest nim człowiek niewinny, lecz ten, kto posiada
ś

wiadomość swych uczynków

UPADEK GRECKIEGO DUCHA
Na tle sytuacji wewnętrznej państw doprowadzonych egoizmem i rozpustą do stanu niemocy, rozdzieranych przez
stronnictwa, z których każde szuka wciąż oparcia za granicą i zdradzając własną ojczyznę żebrze o łaskę obcych
królów, sprawą nas interesującą nie są już losy tych państw, lecz wybitne osobistości, które pojawiają się wśród
powszechnego znikczemnienia i w szlachetny sposób poświęcają się dla swej ojczyzny. Są to wielkie tragiczne
charaktery, które mimo swego geniuszu i największego wytężenia sił nie są w stanie usunąć przyczyny zła i padają w
tej walce, nie zaznawszy radości, że przywrócili ojczyźnie pokój, ład i wolność, i nie pozostawiwszy nawet u
potomnych czystej po sobie pamięci

4