1

ZARYS FILOZOFII DO

ROKU 1770

2

1.

MOTYWY I WAśNOŚĆ FILOZOFII.

Skłonność do filozofowania jest naturalna dla
człowieka, jest jedną z cech odróżniających go od
innych

gatunków

zwierząt.

Zasadnicze

ź

ródło

filozofowania to:
•

ciekawość

i

•

wątpliwość

2.

FILOZOFIA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA

dzieli się współcześnie na następujące części:
•

Metafizyka (ontologia), czyli teoria bytu (tego co jest
i co jest możliwe) w najogólniejszym sensie; typowe
zagadnienia to analiza sposobów istnienia, struktury
rzeczywistości.

•

Epistemologia,

czyli

teoria

poznania;

typowe

zagadnienia

to

sposoby

zdobywania

wiedzy

(doświadczenie a rozumowanie), wartość wyników
poznawczych, geneza wiedzy.

•

Aksjologia, czyli teoria wartości, w tym Estetyka i
Etyka (wartości moralne).

Inne możliwe podziały koncentrują się np. na
przedmiocie filozoficznej analizy (np. filozofia języka,
nauki, prawa, historii, matematyki, albo filozofia
człowieka, czyli antropologia filozoficzna).

3

3.

GENEZA.

Zaczyna się w VI w. p.n.e. w Greckiej Jonii (obecnie
zachodnie wybrzeże Turcji), oczywiście pytania
filozoficzne (o początek wszechświata, o życie
pośmiertne) zadawane są wcześniej i nie tylko w Grecji
ale min. w Egipcie i w Babilonii, ale odpowiedzi są
mitologiczne; zjawiska tłumaczy się ingerencją boską,
wiedza jest elitarna (kapłani).

W Grecji specyficzne warunki:

•

naród ruchliwy (szereg spostrzeżeń dotyczących
tradycji i zwyczajów innych ludów)

•

brak silnej centralnej władzy, a co za tym idzie

•

brak silnej warstwy kapłańskiej, która głosi arbitralne
wyjaśnienia, nie podlegające dyskusji.

Toteż Grecy pierwsi wychodzą poza mitologię, nie
tylko głoszą pewne poglądy, ale starają się je uzasadnić
niezależnie od wyjaśnień religijnych

4

4.

HISTORIA

Można wyróżnić trzy główne epoki:

•

Antyk (VI w. p.n.e. – V w. n.e.). Filozofia pokrywa
całość wiedzy, wyodrębniając się z mitologii poprzez
odwoływanie się do rozumu, argumentacji. Powoli
wyodrębniają się nauki: matematyka, medycyna,
historia, przyrodoznawstwo.

•

Ś

redniowiecze. (IX w. – XV w.). Filozofia w ścisłym

powiązaniu z teologią, dalszy proces wyodrębniania
się nauk takich jak prawo, medycyna, ale zastój
przyrodoznawstwa.

•

Czasy nowożytne. Filozofia w powiązaniu z naukami
(fizyka, biologia). W XIX w. od filozofii oddziela się
psychologia, socjologia, logika. W XX w. tendencje
do likwidacji filozofii (neopozytywizm).

5

I PIERWSI FILOZOFOWIE

(PRESOKRATYCY)

1.

Jońska Filozofia Przyrody
(monizm materialistyczny)

Tales z Miletu (624-547)
Anaksymander z Miletu (610-547)
Anaksymenes z Miletu (585-525)

Główny problem: pytanie o arche (zasadę,
substancję, naturę).

2. Pitagorejczycy (dualizm)

Pitagoras z Samos (570-497)

Problem

ładu

(harmonii)

wszechświata

=>

matematyzacja, metafizyka liczby.

Teoria duszy => metempsychoza

3. Heraklit z Efezu (544-484)

Wariabilizm - metafizyka zmiany i konfliktu.

Koncepcja logosu => harmonia dynamiczna.

6

4. Eleaci (monizm idealistyczny)

Parmenides (540-470)
Zenon (490-430)

Metafizyka statyczna i racjonalistyczna => jeden,
stały byt.

Paradoksy dotyczące ruchu i wielości => krytyka
poznania empirycznego.

Racjonalizm => metoda dialektyczna, logika.

5. Atomiści (pluralizm ontologiczny, materializm)

Demokryt (460-360) Abdera, Ateny

Próba godzenia dotychczasowych stanowisk =>
stałość materii (bytu), a zmienność rzeczy
(zjawisk).

Atomizm => jednolita i ilościowa teoria kosmosu.

Determinizm => wyjaśnianie przyczynowe.

Subiektywność doznań zmysłowych.

7

6. Sofiści (reakcja humanistyczna)

Protagoras z Abdery (484-404)
Gorgiasz z Leontinoi (484-375)

Krytyka dotychczasowej filozofii i ogólna zmiana
nastawienia:
•

humanizm: człowiek a nie kosmos jako przedmiot
badania

•

praktycyzm (retoryka)

•

relatywizm: w etyce (brak norm nadrzędnych,
absolutnych, wszystko może być dobre lub złe
zależnie od okoliczności, osoby itd.) i epistemologii
(zamiast

prawda-fałsz,

opozycja

pożyteczne-

szkodliwe) => sensualizm, agnostycyzm.

7. Sokrates z Aten (469-399)

Humanizm ale antyrelatywizm (bo szuka uniwersalnych
i stałych wzorców moralnych).

Nacisk na samowiedzę (wiem, że nic nie wiem).

Intelektualizm etyczny w etyce (lekceważenie roli woli i
uczucia).

Metoda sokratyczna: elenktyczna i maieutyczna.

8

8. Platon z Aten (427 – 347)
Akademia 387- 529 n.e.

Pisma (35 dialogów i listy):
a)

wczesne (sokratyczne): Laches, Charmides,
Eutyfron, Obrona Sokratesa

b)

średnie: Menon, Fedon, Uczta, Państwo

c)

późne: Parmenides, Timajos, Krytiasz, Prawa

Główne cechy filozofii Platona: Dualizm i idealizm.

Ś

wiat idei

(doskonałość,
stałość, istnienie)

ś

wiat rzeczy

(zmienność, nietrwałość,

stawanie się)

Pojęcia w rozumie
(ogólność)

wrażenia w zmysłach

(konkret)

Wiedza (episteme)
(konieczność i ogólność)

mniemanie, opinie (doksa)

(względne, zmienne,
podatne na błąd)

9

Platon 2

Natywizm => anamnezis (wiedza jako przypominanie)

Teoria duszy, cnót platońskich i stanów w państwie
idealnym:

sprawiedliwość

dusza rozumna

mądrość
filozofowie

dusza impulsywna

męstwo
wojownicy

d. zmysłowa,

wstrzemięźliwość,
rzemieślnicy,

pożądliwa

panowanie nad sobą rolnicy itd.

Harmonia jako cel nadrzędny.

10

9. Arystoteles ze Stagiry (384-322) , Likejon

Pisma: Metafizyka, Fizyka, Organon (min. Kategorie,
Analityki, Topiki), Etyka (3 wersje), Retoryka, Poetyka

Logika i metodologia: teoria zdań kategorycznych
(sylogistyka), dedukcja a indukcja, teoria definicji,
pojęcie prawdy, konstrukcja systemu aksjomatycznego,
klasyfikacja nauk.

Metafizyka o nastawieniu empirycznym => wyjaśnienie
zjawiska zmiany, ruchu

byt = substancje (rzeczy, konkrety)

forma

+

materia

siła, energia = akt

bierność, potencja

ogólne, istotne,

konkretne, przypadkowe,

poznawalne

niepoznawalne

pojęcie

wrażenie

rozum, wiedza

zmysły, mniemanie

11

Arystoteles 2

Nauka => ogólny opis + wyjaśnianie przyczynowe;
4 rodzaje przyczyn (zasad): sprawcza, materialna,
formalna i celowa

entelechia = substancja zaktualizowana.

Teologia: świat wieczny, ale ma przyczynę celową =>
pierwszy poruszyciel (czysta forma).

Psychologia: dusza jako forma ciała ożywionego o 3
poziomach:

-

wegetatywna (roślinna)

-

zmysłowa (zwierzęca)

-

rozumna (bierna i czynna)

Etyka umiaru; doskonałość, szczęście (eudajmonia)
jako cel najwyższy osiągany przez rozumne działanie.

Doktryna środka => każda czynność ma swoją cnotę
(arete – optymalny sposób realizacji) pojętą jako coś co
leży między skrajnościami.

12

III FILOZOFIA HELLENISTYCZNA I

RZYMSKA

1. Cynicy

Antystenes z Aten 444 - 368
Diogenes z Synopy ? - 323

Dążenie do szczęścia poprzez wyrzeczenie się potrzeb
=> outsideryzm, kosmopolityzm, anarchizm.

2. Hedonizm

Arystyp z Kyreny 435 - 355
Epikur z Samos 341 - 270
Lukrecjusz Karus 96 - 55

Szczęście = przyjemność (hedone).
Sensualizm => wszystko z doświadczenia, każde
doświadczenie przyjemne lub nie.

Arystyp

wyróżnia

tylko

przyjemności

cielesne,

chwilowe, aktywne, różne ilościowo ale nie jakościowo
=> człowiek powinien za nimi gonić, bo każda chwila
bez przyjemności to chwila bezpowrotnie stracona
(Carpe diem).

13

U

Epikura

pogłębiony

hedonizm,

teoretycznie

podbudowany

atomizmem;

wyróżnia

także

przyjemności duchowe, bierne => Toteż w etyce
zamiast pogoni za uciechami kładzie nacisk na
rachunek kosztów (rola rozumu) aby uniknąć kłopotów
i cierpienia. Człowiek jest szczęśliwy z natury, jeśli nic
mu nie dolega i nie obawia się czegoś. Stąd nacisk na
ograniczenie potrzeb, wyciszenie, życie aspołeczne i na
uboczu ale z przyjaciółmi – ataraksja =>
Etyka indywidualistyczna, laicka, z naciskiem na rolę
rozumu

w

zdobywaniu

szczęścia

i

własną

odpowiedzialność.

W metafizyce konsekwentny materializm (atomizm).

4 zasadnicze źródła lęku i ich zwalczanie:

1)

bogowie, też materialni choć doskonali, obojętni dla
nas, gdyż wiecznie szczęśliwi, zatem niegroźni

2)

ś

mierć nas nie dotyczy, gdyż dusza też jest

ś

miertelna, a zatem po śmierci brak czucia i w

konsekwencji cierpienia

3)

cierpienie można znieść, gdyż jeżeli jest intensywne
to krótkie, a jeżeli jest długie to można do niego
przywyknąć

4)

przeznaczenie nie istnieje bo ruch atomów jest
niezdeterminowny (istotna modyfikacja atomizmu -
parenkliza), stąd wolność i odpowiedzialność.

14

3. Stoicy

Zenon z Kition 336 - 264
Chryzyp z Soloi 280 – 205
Seneka 3 - 65 n.e.
Marek Aureliusz 121 – 180

Nacisk na etykę, ale bez lekceważenia wiedzy
teoretycznej => 3 dziedziny rozważań:

1) logika (rozum), aby właściwie odczytać mądrość
ś

wiata => semiotyka-nominalizm, rachunek zdań.

2) fizyka (natura): 2 zasady: Logos (ogień - wpływ
Heraklita, pneuma, Bóg), przenikający bierną materię,
stąd świat ożywiony i rozumny (panteizm). Wszystko
ustalone (determinizm) i według ciągle powtarzanego
cyklu odradzania i kosmicznego spalania.

3) etyka (życie): nacisk na los i przeznaczenie (fatum),
ale wiara w wolność (wewnętrzną) w sensie
ś

wiadomego i dobrowolnego znoszenia wyroków losu.

Nie uleganie ani euforii ani rozpaczy => apatia
(beznamiętność, pozbycie się pragnień) jako cel
mędrca, lecz bez wycofania się z życia społecznego.
Nacisk

na

ś

wiadomość

obowiązków

i

odpowiedzialności, zwłaszcza obywatelskiej.

15

4. Sceptycyzm

Pirron 376 - 286
Arkezylaos 315 – 241
Karneades 214 – 129
Sekstus Empiryk III w. n.e.

Sceptycyzm praktyczny a teoretyczny (ogólny i
szczegółowy):
-

względność poznania zmysłowego (10 tropów)

-

niepewność wiedzy (krytyka dowodu)

Powstrzymywanie się od sądzenia => ataraksja.
Probabilizm

jako

złagodzenie

sceptycyzmu

radykalnego.

5. Późny antyk; wpływy wschodnie, narastanie
tendencji

religijnych

i

synkretycznych

=>

neopitagoreizm i neoplatonizm.
Zamiast poznania przyrodzonego (rozum i zmysły)
nacisk na poznanie objawione (gnoza) poprzez:
-

stany mistyczne (kontemplacja, ekstaza)

-

autorytet pisma (śydzi)

Filon (25 r. p.n.e. – 50 r. n.e.):
-

Bóg jako główny obiekt filozofii

-

łączenie tradycji greckiej i żydowskiej

-

metafizyka gradualistyczna => drabina bytów: Bóg-
Logos-Świat

16

6. Plotyn 203 - 270

Dynamiczne i gradualistyczne pojęcie bytu.
Emanacja z jedni (absolutu) jako wieczny i konieczny
proces kosmiczny.

Hipostazy (kolejne postacie bytu):
-

ś

wiat duchowy (idee)

-

ś

wiat psychiczny (dusza świata)

-

ś

wiat materialny (też dobry).

3 drogi powrotne do absolutu:
-

poznanie (intuicja => ekstaza)

-

sztuka (tworzenie)

-

asceza (oczyszczenie duszy).

Ważniejsi następcy: Porfiriusz, Proklos, Jamblich,
Hypatia.

17

IV ANTYCZNA FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA

1. Dwie tradycje:
a) Apologeci; łączenie filozofii z objawieniem (za
Filonem), szukanie zgodności: Justyn 106 -166
b) tradycja wroga filozofii: Tertulian 160 – 220 =>
akcentowanie nieadekwatności racjonalnej filozofii
greckiej do spraw wiary (pozarozumowych).

5.

Główne kłopoty Chrześcijan:

II w. - Gnoza
III w. - spory trynitarne ( => Orygenes),
IV w. - spory chrystologiczne ( => arianie)

6.

Gnoza; źródła:

a)

zasadnicze cechy Boga Chrześcijańskiego a zło
(logiczny punkt wyjścia)

b)

religijny dualizm ze wschodu (Zoroaster, Mani)

c)

różnice między Bogiem Starego i Nowego
Testamentu



teoria złego demiurga – twórcy złego świata,



inne interpretacje Pisma (alegoryczne); Chrystus
jako łącznik z dobrym Bogiem, wiedza (gnoza) jako
droga do wyzwolenia.

18

7.

Orygenes z Aleksandrii 185 – 254

a) metoda; zgodność rozumu z wiarą => rozumowe
argumenty dla uzasadnienia wiary, alegoryczna
interpretacja pisma.

b) teologia; Bóg niematerialny (bo materia zmienna) ale
skończony. Trójca pojmowana hierarchicznie; Jezus
jako Logos (umysł boży).

c) metafizyka; świat (także materia) stworzony przez
Boga z niczego, ale odwieczny.

d) antropologia; człowiek jako niematerialna i
nieśmiertelna dusza uwięziona w ciele => pogarda dla
ciała. Wszystkie dusze odwieczne (preegzystencja, ale
nie reinkarnacja!) i wolne, ale nie doskonałe => upadek
człowieka.

e) apokatastaza (totalne odkupienie) jako kres dziejów
=> chrześcijański optymizm.

19

8.

Augustyn 354 - 430

Zasadnicza cecha Augustynizmu to dramatyczne
uzależnienie człowieka od Boga i ogromna przepaść
między człowiekiem a Bogiem (radykalny dualizm);
wiara i miłość jako niezbędne czynniki zbliżenia.

Epistemologia:
a)

poszukiwanie

pewności

=>

fenomenalizm,

subiektywizm, introspekcja, intuicja, - nacisk na
własne wnętrze

b)

cel poznania – Bóg i dusza

c)

iluminacja jako niezbędny warunek poznania idei =>
aprioryzm (prawdy wieczne znane niezależnie od
doświadczzenia)

Woluntaryzm: zarówno u Boga jak i u człowieka wola
jako najważniejsza


Predestynacja a wolna wola



zło moralne jako konsekwencja wolnej woli i
ludzkiej słabości (teodycea => ogólnie, zło jako
brak dobra i niezbędny warunek harmonii
wszechświata)



dobro jak konsekwencja boskiego wyboru (teoria
łaski); toteż człowiek dobry jest dobry dlatego, że
Bóg go wybrał i wspomaga w dobrych uczynkach
=> spór z Pelagiuszem

20

V FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA

1.

Eriugena 810 - 870

Neoplatonizm, panteizm, teologia negatywna.
Podział natury:

Natura

Stworzona

niestworzona

tworząca

Idee

Bóg

nietworząca

Ś

wiat

Bóg

2.

Spór dialektyków z antydialektykami; najważniejsi
prekursorzy filozofii scholastycznej:
Anzelm z Aosty 1033 – 1109
Piotr Abelard 1079 - 1142

3.

Spór o uniwersalia (powszechniki)

Powszechniki

istnieją:

Nominalizm Konceptualizm Realizm

w języku

+

+

+

w umyśle

-

+

+

realnie

-

-

+

4.

Racjonalizm w teologii => dowód ontologiczny
istnienia Boga; wiara poszukująca zrozumienia,
logika jako narzędzie wspierania wiary.

21

5.

Czynniki rozwoju filozofii w XIII w.:

a)

Arabowie => poznanie Arystotelesa

b)

uniwersytety (np. 1215 - Paryż)

c)

zakony tzw. żebracze: Franciszkanie i Dominikanie.

6.

Awerroizm:

a) Problem relacji intelektu czynnego do biernego =>
zaprzeczenie nieśmiertelności osobowej.
b) Teoria dwóch prawd => emancypacja filozofii.

7.

Metoda scholastyczna; rola autorytetu, dyskusji i
komentarzy => suma jako dojrzała forma prezentacji
filozofii scholastycznej.

8.

Tomasz z Akwinu 1225 – 1274

Tryumf i modyfikacja arystotelizmu min. Substancja
złożona z:

a)

istoty i istnienia (istota poprzedza)

b)

istota złożona z formy i materii.

Konsekwentne rozróżnienie teologii i filozofii.
Bóg

jako

substancja

prosta

(istota=istnienie),

charakteryzowana

przez

negację

(nieskończony,

niezmienny, niematerialny, niezłożony) i eminencję
(doskonały, mądry, wszechmocny).
Kosmologiczne dowody istnienia Boga => 5 dróg:
z ruchu, z przyczyny sprawczej, z przygodności bytów,
ze stopni doskonałości, z celowości.

22

9.

Duns Szkot 1270 - 1308

Przewaga wiary nad rozumem => podniesienie statusu
teologii, ograniczenie zakresu badań filozofii.
Przewaga woli nad rozumem (woluntaryzm).
W epistemologii nacisk na wiedzę abstrakcyjną i rolę
intuicji w poznaniu.
W metodzie nacisk na subtelne rozważanie prowadzące
do karykaturalnej scholastyki.

10.

Wilhelm Ockham 1300 – 1350

Nominalizm => brzytwa Ockhama; nie należy mnożyć
bytów bez potrzeby.
Pogłębienie

woluntaryzmu

Szkota

(Bóg

może

absolutnie wszystko).
Dalsze ograniczanie możliwości rozumu => odnowienie
sceptycyzmu; krytyka dowodów w teologii (np.
istnienie Boga, a nawet zasada przyczynowości) =>
wszystko oparte na objawieniu. Prowadzi to do
dalszego ograniczenia zakresu filozofii, ale w efekcie
do separacji i całkowitego uwolnienia od religii.

23

VI FILOZOFIA NOWOśYTNA

1.

Czynniki odrodzenia:

a)

kryzys gospodarki feudalnej

b)

rozwój miast i handlu => początki kapitalizmu

c)

rozwój techniki, upowszechnienie druku

d)

odkrycia geograficzne

e)

kryzys Kościoła => reformacja

f)

uwolnienie nauki od Kościoła i od uniwersytetów =>
nowy typ świeckich uczelni (np. Akademia
Florencka), filozofowie nieakademiccy.

2.

Humanizm

nowożytny

=>

antyteocentryzm,

ponowne odkrycie Platona i stoików, narodziny
krytyki tekstu i filologii. Przedstawiciele:
M. Ficino (1431 – 1499), Erazm z Rotterdamu (1469
- 1536), Michel de Montaigne (1533 – 1592)

3.

Niccolo Machiavelli 1469 – 1527
Krytyczna i realistyczna filozofia polityczna =>
cel uświęca środki.

4. Zwrot ku światu i nauce => rozwój matematyki,
fizyki eksperymentalnej i astronomii, ale podbudowane
neopitagoreizmem

i

mistycyzmem

(Bóg

wielki

matematyk). Astronomia powiązana z astrologią,
chemia z alchemią, a matematyka z numerologią =>
Paracelsus (1493 – 1541)
W astronomii jednolita wizja wszechświata.

24

5. Galileusz 1564 – 1642
Zasadnicze cechy metody naukowej:

a)

doświadczenie (eksperyment) a nie autorytet,

b)

badanie ilościowe a nie jakościowe, nacisk na dwie
własności: kształt i ruch (inne cechy subiektywne)
=> matematyzacja przyrody,

c)

badanie zjawisk a nie istoty (natury rzeczy),

d)

szukanie przyczyn (sprawczych).

9.

Giordano Bruno 1548 - 1600

Nieskończony i jednorodny wszechświat, żywy w
każdej cząstce (panpsychizm a nie mechanicyzm) i
harmonijny. Wielość systemów słonecznych.

7. Francis Bacon 1561 - 1626
Nacisk na praktycyzm, technikę (filozofia operatywna
obok teoretycznej) aby poprawić życie => futurologia,
utopia scjentystyczna (Nowa Atlantyda). Reforma nauk
poprzez:
a)

usunięcie błędów i złudzeń (idoli): plemienia
(gatunkowe), jaskini (osobowe), rynku (język),
teatru (systemy filozoficzne, autorytety)

b)

stworzenie nowej metody; zamiast dedukcji i
indukcji enumeracyjnej => indukcja eliminacyjna:
tabele obecności, braku, stopnia.

Ważność eksperymentu; cel badań to odkrycie formy
prostych własności, aby potem poprzez ich kombinacje
uzyskiwać nowe rzeczy złożone.

25

VII RACJONALIZM / EMPIRYZM

Kartezjusz (Renee Descartes) 1596-1650

1.

Dzieła:

Rozprawa

o

Metodzie,

Medytacje,

Namiętności duszy, Zasady filozofii

2.

Klucz do reformy nauki ⇒ metoda dająca
niezawodność poznania:

•

dedukcja i metoda analityczna (matematyka jako
wzorzec

→ stworzenie geometrii analitycznej)

•

kryterium pewności dla zdań wyjściowych to jasność
i wyraźność idei.

•

metody ilościowe

3.

Konstruktywny sceptycyzm; cogito jako subiektywny
punkt wyjścia. Fundamentalne przekonanie: Cogito
ergo sum; jestem jako res cogitans (wpływ
Augustyna) i posiadam w duszy różne idee, m.in.
siebie i Boga (natywizm ale umiarkowany). Dwa
ważne wnioski:

•

jest Bóg (argument ontologiczny i argument z tego,
ż

e skutek nie może być doskonalszy od przyczyny,

więc przyczyną idei Boga w moim umyśle jest Bóg)

•

jest Świat, bo mam jego naturalne, jasne i wyraźne
odczucie, a Bóg będąc doskonały nie może mnie
wprowadzać w błąd.

26

4.

Substancje i ich własności: (pojęcie substancji inne
niż u Arystototelesa!):

•

Bóg - nieskończoność, wola (Ockham)

•

Dusza - świadomość (a nie życie jak dotąd!)

•

Ciało – rozciągłość:



nieskończona podzielność (brak próżni), jedyne
oddziaływania przez ruch (czynnik indywiduacji
przedmiotów, Bóg jako dawca ruchu), inne jakości
są subiektywne



mechanicyzm



dualizm ciała (maszyny) i duszy w człowieku;
(Kartezjusz wprowadził wielki problem, ale go nie
rozwiązał, jedno z możliwych rozwiązań to
okazjonalizm

reprezentowany

m.in.

przez

Malebranche’a ).

5. Woluntaryzm w poglądach na temat Boga i
człowieka; choć Kartezjusz jest racjonalistą to uważa,
ż

e rozum u człowieka jest ograniczony, ale nie jego

wola => teoria błędu jako następstwa działania woli,
która przekracza granice rozumu (błąd powstaje gdy
łączymy idee tworząc sądy, a to jest rzeczą woli a nie
rozumu).

27

Blaise Pascal 1623-1662

1.

Dzieła: Prowincjałki, Myśli

2.

Wybitny uczony i matematyk (doświadczenia z
próżnią, arytmometr, teoria prawdopodobieństwa),
ale

potem

załamanie

=>

protoplasta

egzystencjalizmu.

3.

Wpływ Bruna co do odczucia nieskończoności i
jansenizmu co do wiary, ale wcześniej Kartezjanizm:
bardzo wysokie wymagania co do wiedzy (metoda
matematyczna) ale rozczarowanie co do efektów
zwłaszcza w tym co dla człowieka najważniejsze - w
etyce i religii => zwątpienie i wybór wiary i uczuć
(serce ma swoje racje, których rozum nie pojmuje).

4.

Sytuacja człowieka jest tragiczna, gdyż rozpięty jest
między nieskończenie wielkim (Bóg) a nieskończenie
małym (rzeczy doczesne) => myśląca trzcina.

5.

Zakład Pascala - rozumowo nie dowiedziemy
istnienia Boga, ale wiara w Niego to jedyny dobry
wybór, gdyż w każdym razie stracić możemy
niewiele (jeżeli Go nie ma), a zyskać wszystko (jeżeli
jest).

28

Baruch (Benedykt) Spinoza 1632-1677

1.

Dzieła: Etyka

2.

Pierwszy znany bezwyznaniowiec; odrzuca dogmaty
religijne, podejmuje historyczną analizę i krytykę
Biblii. Postulaty tolerancji i wolności religijnej.

3.

Metoda i forma ujęcia matematyczna, ale pewna jest
tylko intuicja (sceptycyzm odnośnie innych źródeł
poznania np. zmysły, czy autorytet).

4.

Monizm (anty Kartezjusz); jest tylko jedna
substancja – Bóg: nieosobowy, nieskończony,
niestworzony. Kartezjańskie atrybuty: świadomość i
rozciągłość to tylko dwa aspekty Boga, które my
postrzegamy pośród nieskończonej ilości innych, co
tłumaczy paralelizm duszy i ciała i rozwiązuje
dylemat Kartezjusza

5.

Panteizm; świat jest w Bogu (rzeczy i myśli to
objawy Boga, indywidua to tylko zlepki elementów
materialno-psychicznych niższego rzędu).

6.

Determinizm; nie ma przypadku a wolność pojmuje
się jedynie w takim sensie jaki występował u
stoików.

29

Gottfried Wilhelm Leibniz 1646-1716

1.

Dzieła: Monadologia, Teodycea, Nowe rozważania
dotyczące rozumu ludzkiego

2.

Wszechstronność

ale

brak

systematyczności,

dyplomata i matematyk (np. rachunek różniczkowy,
automatyzacja dowodzenia; idea fix - lingua
universalis

=>

języki

formalne);

starość

w

zapomnieniu.

3.

Trzy główne zasady:

a) identyczności (tożsamości)
b) (nie)sprzeczności
c) racji dostatecznej
a)

i b) są rozumowe (analityczne), a c) faktyczna; a)
jest pierwotna a b) i c) są pochodne, ale dla Boga
wszystkie są analityczne, tylko dla człowieka pewne
prawdy są syntetyczne, z racji jego skończoności i
ograniczeń umysłu.

4. Teodycea: nic nie dzieje się bez racji dostatecznej =>
wszystko jest celowe, bo żyjemy w najlepszym z
możliwych światów, tzn. najbardziej celowym (krytyka
Woltera). Zło to tylko najmniejsze dobro (zasada
ciągłości) i cena za wolność człowieka, poza tym
człowiek z racji swoich ograniczeń nie dostrzega
całości i sądzi po pozorach jako zło to, co służy
doskonałości całości.

30

5. Metafizyka: Leibniz rozróżnia świat monad, bytów
duchowych badanych przez metafizykę i nadbudowany
nad nim świat zjawisk (ich cechy to m.in. rozciągłość,
kształt, ruch, przestrzeń, czas, mechanizm, mnogość),
badany przez fizykę.

6. Monada to substancja w sensie Spinozy, ale w
opozycji do niego i Kartezjusza, uważa, że ani
rozciągłość ani świadomość nie są pierwotne lecz siła
(dynamis); zamiast dualizmu lub monizmu wybiera:
a) pluralizm – jest nieskończenie wiele monad
b)

antyatomizm - każde 2 rzeczy są różne, ale nie ma
między nimi skoków - zasada ciągłości (=> rachunek
różniczkowy) zaś różnice są jakościowe (zasada
nierozróżnialności identyczności).

7. Własności monad:
•

są izolowane („monady nie mają okien”)

•

są dynamiczne i celowe a nie mechaniczne

•

są niepodzielne, (bo mogłyby być zbiorem monad)
=> są nierozciągłe (bo rozciągłość implikuje
podzielność) => są niematerialne (bo materia
implikuje rozciągłość)

•

monady postrzegają ale ponieważ są izolowane więc
treść postrzeżeń jest wrodzona (natywizm)

•

są sharmonizowane => problem zgodności duszy i
ciała rozwiązany; Bóg jako doskonały zegarmistrz
który nakręcił równocześnie wszystkie zegary.

31

John Locke 1632-1704

1.

Dzieła: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

2.

Ogólna charakterystyka:

•

empiryzm psychologiczny i epistemologiczny

•

nastawienie antymetafizyczne (cel badań to nie
poznanie bytu ale naszych pojęć o bycie)

•

analiza pojęć przez redukcję do elementów prostych.

3.

Antynatywizm: umysł = tabula rasa, cała wiedza z
doświadczenia; idee rzekomo powszechne (moralne,
religijne, logiczne, przyczynowość itd.) nie są znane
np. dzieciom, ludziom pierwotnym.

4.

Dwa typy doświadczenia:

•

postrzeganie (rzeczy zewnętrzne)

•

refleksja (doświadczenie wewnętrzne, introspekcja)

5.

Idee (czyli to wszystko co znajduje się w umyśle)
dzielą się na idee proste (materiał wiedzy) i złożone
(budowane przez umysł drogą abstrakcji np.
powszechniki => konceptualista)

6.

Własności rzeczy dzieli na:

•

pierwotne (obiektywne), postrzegane przez wiele
zmysłów i stałe np. rozciągłość, kształt, ruch, liczba

•

wtórne (subiektywne) np. barwy, dźwięki, smak.

32

George Berkeley 1685-1753

1.

Dzieła: Traktat o zasadach poznania, Trzy dialogi
między Hylasem a Filonousem, Siris

2.

Rys ogólny: walka z ateizmem, radykalizacja
Locke’a.

3.

Nominalizm; nawet idee są konkretne (tylko
wyobrażenia), nie ma idei abstrakcyjnych są tylko
nazwy ogólne, np. matematyka to też nauka
konkretna; figury to nie ilustracja, ale właściwy
przedmiot geometrii.

4.

Podział na własności pierwotne i wtórne jest
umowny,

tzw.

własności

pierwotne

też

są

subiektywne, bo zawsze występują łącznie z
wtórnymi i są względne (atak na Newtonowskie
pojęcia siły, absolutnej przestrzeni i czasu, ruchu).

5.

Krytyka materializmu: poznanie jest tylko zmysłowe,
(brak doświadczenia wewnętrznego) i tylko to
istnieje co doświadczamy (esse est percipi) =>
solipsyzm. Zatem rzeczy (substancje materialne) to
fikcja, istnieją tylko idee rzeczy i umysły, w których
się one znajdują. Trwałość rzeczy (idei) oraz ich
jedność zależy od Boga, jako umysłu w stanie ciągłej
i doskonałej percepcji (=> idealizm subiektywny).

33

David Hume 1711-1776

1.

Dzieła: Traktat o naturze ludzkiej, Dialogi o religii
naturalnej, Eseje

2.

Przedmiot filozofii to człowiek i świat jego
doświadczenia; wykraczając poza to tworzymy
jedynie bezpłodne spekulacje.

3.

Dwa przedmioty badań: fakty i relacje między
ideami; wiedza o faktach jest zawsze przypadkowa i
niepewna (aposteriori), natomiast wiedza o relacjach
między ideami jest pewna (apriori).

4.

Punkt wyjścia wiedzy to impresje (wrażenia
pierwotne), z nich powstają idee (ich kopie) na
drodze asocjacji przez: podobieństwo, styczność w
czasie i przestrzeni, związki przyczynowe.

5.

Krytyka samego doświadczenia jako odwołującego
się do koniecznego związku przyczynowego. Ale
tego związku nie poznajemy ani apriori ani
aposteriori, ale uznajemy go z racji przyzwyczajenia
(subiektywna podstawa) czyli przekraczamy granice
doświadczenia => agnostycyzm.

6.

Krytyka

pojęcia

substancji

duchowej

(anty

Berkeley); umysł jako wiązka wrażeń.