Stanisław Biskupski

DARNICA GODZ. 0.40

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

Warszawa 1986. Wydanie II

Okładkę projektował: Grzegorz Niewczas

Redaktor: Elżbieta Skrzyńska

Redaktor techniczny: Anna Lasocka

Zapowiedź

— Achtung! — krzyknął pobladły Hans Willer.
Na jakikolwiek manewr było już za późno. Kłąb szarej, okrągłej jak dmuchawiec chmury trysnął

setkami odłamków. Na końcu lewego skrzydła zabębniło złowróżbnie. Leutnant Schmundt błyskawicznie
szarpnął wolant ku sobie, maszyna poszła w górę zostawiając pod sobą kipiącą od wybuchów przestrzeń.

— Boisz się? — zwrócił się do Willera.
Hans nie odpowiedział. W tonie Schmundta wyczuł ironię. W myśli pocieszył się: najgorsze chyba za

nami.

Leutnant wyrozumiale skinął głową. Obawy nawigatora nie były mu obce. Sam je przetrawiał setki razy

na początku tej wojny, ilekroć przelatywał nad frontem. I chociaż później na dalekim zapleczu zdarzało mu
się natknąć nieraz na znacznie gorszy ogień, chwilę przekraczania frontu przeżywał zawsze najsilniej. Willer
nie mógł być inny. On, Schmundt, prawdę mówiąc, miał nawet więcej szczęścia od tego chłopca, który już
chyba nigdy nie zazna rozkoszy prawie bezkarnego buszowania w powietrzu, jak to bywało w pierwszych
dniach wojny. Strach Hansa jest więc uzasadniony nie tylko tym, że w takich lotach jest prawie
nowicjuszem, ale i świadomością przygniatającej przewagi wroga. Obaj wiedzieli, że przekraczanie frontu w
drodze powrotnej będzie sprawą już o tyle lżejszą, że nawet w przypadku najgorszym pozostawała pewna
szansa lądowania na własnym terenie. Tu szans nie mieli żadnych, byli samotni, jeśli oczywiście nie liczyć
płynącego opodal Heinkla, który towarzyszy im w tym locie, ale jego ewentualna pomoc w gruncie rzeczy
jest problematyczna.

Ziemia przesuwała się szara, pocętkowana plamami nieruchomych chmur rozrzuconych bezładnie jak

strzępy waty. W górze jaskrawo świeciło słońce, błękit był jasny, blady, wiosennie zimny.

Schmundt czuł zmęczenie. Liczba wylotów ostatnio zwiększyła się wielokrotnie. Jeśli nie narzekał, to

nie dlatego, że uważał siebie za wzór oficera, lecz po prostu w obawie, aby nie być posądzonym o sianie
defetyzmu i nastrojów niewiary w zwycięskie zakończenie wojny. Było to dziwne, że przyjaźń między
kolegami, która przecież w miarę gromadzenia wspólnych wspomnień, przeżywania różnych
niebezpieczeństw powinna zacieśniać się coraz bardziej, zatruwała teraz wzajemna nieufność i
podejrzliwość.

Po ostatnich lotach był piekielnie znużony nie tyle ich długotrwałością, ile ustawicznym napięciem

nerwów. Nie mógł się pozbyć uczucia osamotnienia i osaczenia. Wpływało na to widoczne kurczenie się
własnych sił, niepełne składy eskadr i pułków, z których wiele pozostawało pułkami jedynie z nazwy, gdyż
do przeszłości należały te czasy, kiedy stany osobowe i uzbrojenia odpowiadały przewidywanym kiedyś
etatom. Z drugiej strony, przewaga nieprzyjaciela w powietrzu stawała się regułą. I to zarówno pod
względem ilościowym, jak i jakościowym. „Czarna śmierć” — Ił-2, pojawiała się na froncie i za frontem
zbyt często, by rosnącej siły nieprzyjaciela można było nie zauważyć.

Kiedy był w powietrzu, uważnie i czujnie rozglądał się wokół w obawie, czy gdzieś na horyzoncie nie

dostrzeże zwartych, szybkich i zwinnych myśliwców Jak-9, które począwszy od bitwy pod Stalingradem dla
nich, lotników Luftwaffe, stały się prawdziwym przekleństwem. Prędkość Jaków dochodząca praktycznie do
600 kilometrów na godzinę, uzbrojenie składające się z działka i dwóch wielkokalibrowych karabinów
maszynowych, a przede wszystkim zdolność osiągania w krótkim czasie pułapu prawie dziesięciu tysięcy
metrów tworzyła z nich najgroźniejszych przeciwników.

Warunki walki w powietrzu zmieniły się radykalnie. Na lądzie podobno było nie lepiej. Właściwie

nawet w nich samych coś się zmieniło. Dawna rywalizacja o liczbę odniesionych zwycięstw nabierała
ostatnio cech ponurej zabawy. Zdobycie brylantów do Żelaznego Krzyża nie budziło zawiści, czasem zaś
spotykało się wprost ze wzruszeniem ramion. Cena zdobywania odznaczeń spadała gwałtownie. I może nie
tylko dlatego, że rozdawano je coraz hojniej, ale i dlatego, że nie dopatrywano się już w nich gwarancji
świetnej powojennej przyszłości. Ta nadzieja, zdawałoby się tak realna i bliska w pierwszych latach wojny,
teraz z każdym dniem oddalała się coraz bardziej.

Nie znaczy to oczywiście, że on, Schmundt, nie wykona zadania. Poczucie obowiązku to rzecz zupełnie

inna. Jest oficerem zdyscyplinowanym i będzie bronić swojej godności przed wszelkimi zarzutami. Miał
zresztą od dawna taką opinię u przełożonych i kolegów. Schlebiały mu zawsze uwagi na temat jego honoru
żołnierza i lotnika. Nikt nie musiał wiedzieć, że dla niego los wojny stawał się coraz bardziej jego wyłącznie
osobistą sprawą. Na zewnątrz, dla innych, wyglądało to zapewne jak żarliwa ideowość, ale owe „Wielkie
Sprawy”, o których trąbiono we wszelkich możliwych propagandówkach, w rzeczywistości stały się dla
niego zupełnie obojętne.

— Ganz egal... * — powiedział nagle głośno.
— Was haben Sie gesagt? **
Dopiero pytanie Willera wyrwało Schmundta z zamyślenia i uświadomiło mu, że ostateczną konkluzję

wyraził głośno. Energicznie pokręcił głową.

— Nie... nic.
Schmundt był przekonany, że takie nastroje nawiedzają nie tylko jego, ale większość pilotów, którzy

rozpoczynali wojnę razem z nim. Było to poniekąd zjawiskiem zupełnie naturalnym, jeśli zważy się, że ich
siły topniały coraz bardziej w przeciwieństwie do sił nieprzyjaciela, który rozporządzał coraz
nowocześniejszym i doskonalszym sprzętem. Jak-9 nie jest przecież wyjątkiem. Na tych właśnie obszarach
powietrznych Schmundtowi zdarzało się spotykać na pewno nie mniej groźne Jaki-3 oraz zwinne Ła-5.
Myśliwce te, produkowane w skali masowej, stanowiły nie lada problem nawet dla zachwalanych FW-190,
które od 1942 roku bez większego powodzenia walczyły na froncie wschodnim. Studiowano ich dane
taktyczne, uzbrojenie, w cichości życząc sobie jak najmniej okazji do zmierzenia się z groźnymi
przeciwnikami.

Na ich wspomnienie Schmundt mimo woli rozejrzał się wokół. Niebo jednak nadal było puste, zimne,

niebieskie jak ocean, nad którym zdarzało mu się latać, zanim któregoś dnia rozkaz nie przerzucił go na front
wschodni. Słońce pełnią promieni wlewało się do wnętrza przez przezroczystą skorupę kabiny. To jedno
dodawało otuchy, krzepiło, pozwalało chwilami zapomnieć o piekle kipiącym pod nim. Ziemia okolona
kręgiem horyzontu przesuwała się w dole jak olbrzymia szara płachta pocięta żyłami rzek, upstrzona
plamami lasów i bielejącymi jeszcze gdzieniegdzie spłachetkami zanikającego śniegu.

— Hans... — leutnant potoczył wzrokiem po horyzoncie. — Szef lubi takie widoki. Godzinami

wpatruje się w każdy szczegół pięknego, panoramicznego zdjęcia. Jak myślisz, warto mu zrobić tę
przyjemność?

Willer uśmiechnął się. Lubił, kiedy Schmundt mówił do niego w taki właśnie sposób. Jego głos brzmiał

wtedy beztroską i spokojem, które udzielały się i jemu.

— Ja, ja natürlich... — Hans gramolił się ze swego fotela.
— Powinna wyjść ciekawa pamiątka. Zwłaszcza że... — Schmundt okrągłym ruchem głowy wskazywał

rozległą płaszczyznę przesuwającą się pod nimi.

Willer musiał uważnie przyjrzeć się, aby zobaczyć to, co jego dowódca dostrzegł prawie od razu. Na

martwej, zdawałoby się, równinie widoczne były oznaki życia. Wzdłuż jasnych i krętych pasm dróg
posuwały się, w niewielkich z tej wysokości odstępach, ciemne plamki. Ich ruch oraz kierunek posuwania
się mógł być interesujący.

Willer przyłożył dwa palce do ust i głośno cmoknął.
— Prima! Postaram się, żeby szef był naprawdę zadowolony.
Podszedł do czołowego aparatu fotograficznego do zdjęć skośnych, ukląkł nad nim, oczyma przywarł

do wziernika. Przy sześciokrotnym zbliżeniu widok sunących po drogach transportów stawał sie zupełnie
wyraźny. Sprawdził kasety, machinalnie dotknął przystawki stereoskopowej do zdjęć panoramicznych, jak
gdyby chciał się upewnić, czy jest na miejscu, zwolnił dźwigienkę. Taśma filmowa przesuwała się wewnątrz
ledwie dosłyszalnie. To zajęcie pochłonęło całkowicie uwagę Hansa.

Schmundt obserwował go ze swego fotela. Willer należał do tych zapaleńców, dla których takie

fotografowanie stanowiło jeszcze atrakcję. Ciekaw był, kiedy będzie miał dość tej roboty, tych widoków i
całej emocji wywołanej oczekiwaniem na efekty swojej pracy. Teraz jednak trzeba było mu pomóc.
Schmundt lekko manewrował wolantem utrzymując samolot na jednakowej wysokości.

Willer fotografował kolumny transportów pełznące powoli na zachód. To nie był cel dla nich.

Oczywiście przydać się mogła każda informacja o natężeniu ruchu na liniach przyfrontowych, dziś jednak
mieli zadanie zwrócić szczególną uwagę na duże węzły kolejowe.

* Wszystko jedno...
** Co pan powiedział?

Schmundt z pewnym rozżaleniem obserwował przetaczający się krajobraz. Tak niedawno jeszcze

startował z lotniska położonego gdzieś w tych okolicach. W ciągu paru miesięcy zimowych ich baza znalazła
się daleko na zachodzie, nie wiadomo właściwie, jak i kiedy utracone zostały te ziemie, na których co
prawda nigdy nie czuli się zbyt pewnie, ale które jednak podlegały ich władzy przez okres ponad dwu lat.
Kijów był w rękach niemieckich równe siedemset siedemdziesiąt osiem dni. Liczba łatwa do zapamiętania:
siedem, siedem, osiem. Przyswoił sobie ją któregoś dnia przy oglądaniu albumu komendanta lotniska,
hauptmanna Schranza, który z zadziwiającą drobiazgowością prowadził kronikę owych dni, ilustrując ją
gęsto fotografiami. Zdjęcia, owszem, były interesujące. Ciekawy był zwłaszcza wyraz twarzy ludzi na
chwilę przed egzekucją. Zaciętość, a nade wszystko nienawiść wyzierająca z oczu jeszcze otwartych, ale
patrzących już jakby z innego świata. Ciekawe — zastanawiał się Schmundt — czy rzeczywiście w
dziewięćsettysięcznym niegdyś mieście zostało ostatnio zaledwie około stu osiemdziesięciu tysięcy
mieszkańców? Może to tylko przechwałka policji?

Oczywiście Kijów z 1941 roku był niepodobny do miasta, które opuszczali jesienią w dwa lata później.

Główne ulice leżały w gruzach, w miejscu gdzie wznosiły się gmachy Akademii Nauk, konserwatorium,
Instytut Teatralny, hotel „Continental” i setki innych budynków, teraz sterczały ponure, wypalone ruiny.

— Siedemset siedemdziesiąt osiem dni! — powiedział nagle na głos leutnant.
— Kijów!
— Jawohl...
Schmundt otrząsnął się. Dopiero po chwili zorientował się, że uwaga Willera nie dotyczy jego

wspomnień, lecz rysującego się na horyzoncie miasta. Poznawał je bez trudu. Wyglądało jak kępa drzew,
wśród których wyrastają wysokie i martwe kominy zakładów przemysłowych, powykręcane szkielety
masztów.

Leutnant westchnął nie wiadomo dlaczego i odruchowo ściągnął na siebie wolant. Znów wyszli wyżej o

kiłkadziesiąt metrów. Pasmo Dniepru miało zakreślać granicę ich lotu rozpoznawczego. Willer skupiony,
uważny śledził spływające pod skrzydła miasto. Od kilku miesięcy nie było już w ich rękach. A przecież
Schmundt doskonale pamiętał, że właśnie Dniepr uważany był za tę przeszkodę, na której zatrzymać się
miała żelazna lawina spływająca od wschodu. Leutnant i wtedy brał udział w lotach rozpoznawczych.
Meldował wówczas dowódcy, że nic nie wskazuje na to, aby Armia Radziecka miała w najbliższym czasie
zamiar sforsowania tej wielkiej przeszkody wodnej, która w 1941 roku dowództwu niemieckiemu sprawiła
tyle kłopotu. Ani Schmundt, ani nikt z jego kolegów nie wykryli w okolicach lewego brzegu żadnych
skupisk wojsk szykujących środki przeprawowe.

Tym większą niespodzianką była dla wszystkich wiadomość o utworzeniu około dwudziestu

przyczółków na odcinku rzeki o długości 750 kilometrów. Wydawało się to wprost nieprawdopodobne.

Dla nich, to znaczy dla żołnierzy otrzaskanych z walkami na froncie wschodnim, najbliższa przyszłość

stawała się nietrudna do odgadnięcia. Tym dziwniej brzmiały opinie i oceny sztabowców z OKW, którzy
stwierdzali, że w wytworzonej sytuacji „Niemcy mogą przeciwstawić nieprzyjacielowi jedynie swą wysoką
sztukę taktyczno-operacyjną i wyższe walory bojowe każdego pojedynczego żołnierza”. Schmundt nie mógł
zrozumieć, na jakiej podstawie oparte są te kalkulacje. Znał dobrze nastroje wśród żołnierzy, słyszał o
częstych wypadkach maruderstwa, a nawet dezercji. Chwilami był skłonny przypuszczać, iż meldunki o tych
niepokojących objawach nie docierały do Oberkommando dlatego tylko, aby nie sprowadzić na ich autorów
podejrzeń o świadome tolerowanie rozprzężenia dyscypliny. Faktem jednak było, że deklamowanie o
„walorach bojowych pojedynczego żołnierza” niezbyt dobrze świadczyło o znajomości nastrojów w
oddziałach frontowych.

Nie lepiej było ze sztuką operacyjną. Przecież to nikt inny jak właśnie generał pułkownik Jodl w swoim

wystąpieniu w Monachium 7 listopada 1943 roku, a więc tuż po letnio-jesiennych klęskach, oświadczył:
„Najtrudniejsze zadanie stojące obecnie przed dowództwem polega na takim podziale sił na całym teatrze
działań wojennych, by skoncentrować wojska na tych odcinkach frontu, gdzie nieprzyjaciel zamierza
wykonać uderzenie”. Trudno dyskutować o słuszności tej teorii. Cały szkopuł polegał jednak na tym, że jak
dotychczas nieprzyjaciel nie był skłonny informować, na jakim odcinku „zamierza wykonać uderzenie”.
Wystarczyło kilka miesięcy zimowych, aby się przekonać, że Jodl i inni stratedzy z OKW są raczej
kiepskimi wróżbitami! Armia Radziecka znów przeszła do natarcia, i to na odcinku, na którym dowództwo
niemieckie najmniej tego oczekiwało. W rezultacie jej ofensywnych działań linia frontu wschodniego
posunęła się o kilkaset kilometrów na zachód. W tej sytuacji Jodlowi nie pozostawało nic innego, jak
oświadczyć: „Muszę z całą otwartością stwierdzić, że nasza ogólna sytuacja jest nader zawikłana, i nie mogę
zataić, że oczekuję dalszych poważnych kryzysów”.

O tym wiedział i Schmundt. Gdyby tak nie było, nie startowałby dziś znad Bugu, aby dolecieć do

Dniepru, lecz znad Dniepru szedłby dziś kursem ku Wołdze. Oficjalne komunikaty i pompatyczne

oświadczenia dobre były dla ludzi, którzy nie orientowali się w prawdziwej sytuacji, ale nie dla nich, tu na
froncie. Tę rzeczywistość mieli przed sobą codziennie aż nazbyt wyraźnie.

Im, z eskadry samolotów rozpoznawczych, pozostawała w tych dniach rola nie należąca do najbardziej

wdzięcznych. W niewielkich grupach lub pojedynczo przedzierali się na tyły wroga, aby z dokonanych
obserwacji sztaby mogły jako tako skleić prognozy dotyczące najbliższych zamiarów nieprzyjaciela,
wskazać wykryte cele dla bombowców, rozpoznać system obrony przeciwlotniczej i z jej natężenia domyślić
się znaczenia poszczególnych rejonów. To ostatnie było sprawą najbardziej problematyczną. Zdarzało się aż
nadto często, że otwierano do nich ogień w miejscach najmniej oczekiwanych i dla odmiany witało ich
głuche milczenie, tam gdzie byli przekonani o obecności nieprzyjacielskich wojsk. Zwodniczy był ogień
artylerii przeciwlotniczej, zwodnicza była cisza.

To miasto na dole milczy również, chociaż jest nieprawdopodobne, aby pozostawiono je bez opieki

artylerii przeciwlotniczej. Nie chcieliby przecież narażać Kijowa na jeszcze większe zniszczenia dokonane z
powietrza prócz tych, które pozostały po walkach lądowych. Na pewno miasto okolone jest pierścieniem
baterii, które gotowe są przemówić w każdej chwili. Jeżeli milczą dotychczas, to chyba tylko dlatego, że dwa
wysoko płynące Heinkle nie stanowią bezpośredniego zagrożenia.

Schmundt pochyla samolot na skrzydło, opływa miasto szerokim łukiem. Wstęga Dniepru wije się

wyraźnie między zadrzewionym prawym brzegiem a piaszczystymi łysinami lewego. Cienka krecha mostu
przecina rzekę jak kładka przerzucona przez strumyk. Ziemia milczy. Schmundt uśmiecha się do siebie:
przecież niemożliwe, aby most pozostawiono bez obrony przeciwlotniczej! A jednak milczą.

Nalot bombowców zakłóciłby to milczenie. W górę trysnęłaby kaskada ognia, powietrze zgęstniałoby

od odłamków. Zbombardować most nie jest jednak sprawą prostą. Możliwe to byłoby tylko z lotu
nurkowego przy bezustannych, szybko po sobie następujących atakach, ale i straty wówczas muszą być
wielkie. Z ich powodu Luftwaffe coraz rzadziej decyduje się na ryzykowne operacje. Każda wyprawa
bombowców wymaga drobiazgowego rozpoznania. Najbardziej efektywne są naloty nocne, ale te właśnie
muszą być odpowiednio przygotowane.

Miasto, zimne i martwe, nie daje znaku życia. Horyzont przed i za nimi jest pusty. Małe, białe obłoki

wiszą nieruchomo pod niebem. Od czasu do czasu Heinkel wpada w strzęp chmury, kabina matowieje od
drobin osiadłej na szybach mgły i w chwilę potem ruchliwe refleksy słońca znów drgają jak żywe
stworzenia. Samolot mija Kijów, leci dalej na wschód.

— Herr Leutnant!
Okrzyk Willera budzi go z zamyślenia. Nie zauważył nawet, kiedy nawigator zakończył fotografowanie

i znalazł się ponownie tuż obok, w fotelu. To dziwne, że ostatnio coraz częściej zdarzają mu się takie chwile,
w których może zapomnieć o wszystkim, co go otacza. Niewątpliwie jest to rezultat przemęczenia, a może i
pewnego znudzenia ową trasą, którą dziś przecież leci nie po raz pierwszy.

Tym razem poruszenie Willera jest w pełni uzasadnione.
— Mein Gott! — zachwyca się Schmundt.
Dla nich ten widok jest urzekający. W dole ciągną się długie nitki torów kolejowych, rozbiegające się w

łagodnych łukach w kierunku wschodnim i łączące się w jeden szeroki trakt tuż pod nimi. Rzędy wagonów
gęsto ustawionych na biegnących obok siebie torach przypominają dziecinne zabawki. Gdyby teraz zjawiły
się bombowce, widok ten mógłby być jeszcze bardziej wspaniały. Dowództwo jednak od dawna zaniechało
dziennych nalotów redukując je do niezbędnego minimum. To, co widzą teraz Schmundt i Willer, może
dodać apetytu pilotom samolotów bombowych. Po powrocie trzeba przekonać dowództwo, że nocny nalot
opłaciłby się sowicie. To prawda, że zanim przybędą bombowce, ów widok, który mają przed sobą, może się
zmienić. Mogą zastać tory już puste lub nie tak ponętnie zagęszczone dziesiątkami transportów, jak teraz, ale
im szybciej nastąpi ta wizyta, tym większe są szanse jej powodzenia.

Leutnant żałuje, że w tej chwili on sam nie jest pilotem samolotu bombowego. Zwolniłby wówczas

dźwignię, która otworzyłaby luk wysypując rojowisko czarnych, podłużnych przedmiotów, patrzyłby, jak
zapadają w głąb, oddalają się, nikną i nagle gdzieś tam, na samym dnie ziemi rozkwitają pióropuszami dymu
i ognia.

— Wunderlich!
— Jaaa! — Willer podziela jego zachwyt.
Schmundt oczywiście woli nie myśleć o tym, że gdyby ich samolot był bombowcem, ta ziemia, która

leży pod nimi teraz milcząca i cicha, przywitałaby ich zaporą ognia i stali.

Willer jest już przy centralnym aparacie do zdjęć pionowych. W okularze obraz stacji jeszcze bardziej

wspaniały. Hans widzi wszystko tak dokładnie, jak gdyby patrzył z wysokości zaledwie tysiąca metrów.
Krótkie zwarte gąsienice pociągów, bryła budynków stacyjnych, kompletny bezruch, jakby wszystkie
semafory były zamknięte. Trzeba byłoby być nie lada fuszerem, aby nie trafić w tak rozległy, a jednocześnie

tak skupiony cel. Wzrok Willera przesuwa się po dachach wagonów, zatrzymuje się na zabudowaniach
dworcowych, które w tej sytuacji wydają się celem drugorzędnym. W tych pociągach, idących na zachód,
muszą być przecież żołnierze, musi być sprzęt wojskowy, żywność, paliwo i amunicja — wszystko, czego
potrzebuje front.

Dłonie Willera drżą z emocji, kiedy dotyka kasety aparatu. Mimo woli rzuca okiem w stronę leutnanta,

ale Schmundt jest starym, dobrym fachowcem i wie, co ma robić. Heinkel płynie wolno na wysokości
sześciu tysięcy metrów, wystarczającej do tego, by zdjęcia, zwłaszcza przy tej słonecznej pogodzie i prawie
w samo południe, wypadły jak najlepiej, a jednocześnie na tyle bezpiecznej, że artyleria przeciwlotnicza
średniego kalibru przestaje być dla nich groźna. Obiektyw aparatu ogarnie wąski pas ziemi, na którym
uchwycone zostaną te wszystkie obiekty, które później w dowództwie staną się przedmiotem szczegółowej
analizy.

Samolot płynie wzdłuż torów, wychodzi daleko poza granice stacji, po czym zatacza krąg i rusza w

drogę powrotną. Willer rozumie ten manewr. Ten sam pas sfotografowany w dwu ujęciach ułatwi pracę w
sztabie lotnictwa bombowego. Schmundtowi to jednak nie wystarcza. Pogoda i spokojny, jak nigdy, przebieg
lotu nastraja go optymistycznie. Odchodzi w lewo od kursu i na jednakowej wciąż wysokości przecina tory
w poprzek. Trzy różne ujęcia ułatwią i przyśpieszą podjęcie decyzji przez dowództwo lotnictwa
bombowego. Zwiadowcy też, być może, na coś zasłużą. Gdyby on, Schmundt, miał wybierać nagrodę,
poprosiłby o tygodniowy urlop w domu, w cichym miasteczku w pobliżu Düsseldorfu, skąd listy ostatnio
dochodzą z coraz większym opóźnieniem i przynoszą z całą pewnością nowiny już mocno przestarzałe. Nie
wierzył w realność tych marzeń, ale dobre były nawet te chwile, w których miał czas na złudzenia.

Nawigator zmienia ostatnią kasetę, odrywa oczy od wziernika, unosi się znad aparatu.
— Gut gemacht * — pochwala jego robotę Schmundt.
— Jawohl. Schon fertig **.
Leutnant przechyla wolant i naciska pedał orczyka, dopóki kurs samolotu nie pokryje się ze strzałką

busoli wskazującej dokładnie kurs 270°.

— Wie heisst dieser Bahnhof? *** — zapytuje Willer sadowiąc się w fotelu. Schmundt patrzy na

zakreśloną czerwonym kółkiem nazwę na mapie i mówi obojętnie:

— Darnitz, Dar-nica...

Oczekiwanie

Z wysokości platformy wagonowej dwa lśniące w słońcu samoloty wyglądają jak trzmiele. Ich

jednostajne brzęczenie brzmi w uszach obco i wrogo. Nie zdradzają zamiaru przejścia do ataku, a mimo to
ich pojawienie się budzi niepokój. Kanonier Kalinka siedzi w otwartych drzwiach wagonu towarowego i w
skupieniu śledzi lot drapieżnych owadów.

- Typ?
Kalinka dostrzega dowódcę, majora Sokołowskiego, który w płaszczu narzuconym na ramiona

zatrzymuje się obok. Na rzucone pytanie kanonier uśmiecha się. Zna już te sylwetki na pamięć.
Zaimprowizowany egzamin nie może wypaść źle.

— Heinkel He-111 — odpowiada bez namysłu.
Major kiwa głową z uznaniem i obaj wpatrują się w dwa błyszczące punkty. Milknie gwar, z otwartych

drzwi wagonów wychylają się głowy żołnierzy śledzących wrogi lot.

Stacja jest zapchana transportami wojskowymi. To wzmaga uczucie zagrożenia. Rzędy czerwonych

wagonów towarowych ciągną się długimi wężami, tworząc między sobą wąskie korytarze. Ktoś gra na
harmonii. Z dala dochodzi odgłos śpiewu.

— Smotriat, sukinsyny... — zauważa radziecki żołnierz wskazując brodą w kierunku samolotów.
— Wypatrują jak jastrzębie — zgadza się Sokołowski.
Obaj mają już na tyle doświadczenia, że wiedzą, co taka nieproszona wizyta może oznaczać. Obawy,

które rodzą się teraz, nie dotyczą najbliższych minut, lecz tych chwil, które mogą nastąpić dopiero potem —
nocą.

* Dobrze zrobione.
** Tak. Już gotowe.
*** Jak nazywa się ten dworzec?

Kalinka schodzi z wagonu, siada w kucki i gotuje kaszę. Dwie cegły ustawione pionowo to cała

kuchenka. Na jasny słomiany płomień rzuca przygotowane drzazgi, z trzaskiem łamie pozbierane patyki i
szczapy drewna. Trzeba się spieszyć. Nigdy nie wiadomo, jak długo pociąg zatrzyma się na stacji. Tę kaszę
gotuje już od kilku postojów, które okazały się za krótkie na przygotowanie posiłku.

— Przypalisz — ostrzega Jemiec, więc Kalinka miesza łyżką gęstniejącą potrawę. Próbuje odrobinę

parząc wargi i język.

— Twarda...

Major Sokołowski wkłada płaszcz, zapina starannie guziki, rusza w kierunku dworca. Czuje się trochę

nieswojo na widok zaciekawionych twarzy radzieckich żołnierzy. Mundur polski wzbudza szczególne
zainteresowanie od czasów, gdy rozeszła się wieść, że gdzieś na Smoleńszczyźnie polska dywizja wzięła
udział w krwawej i zaciętej bitwie. Polak miał markę dobrego żołnierza. „Dralis' kak s umaszedszyje” — bili
się jak wariaci — mówiono o tych z dywizji. Ta pochlebna opinia zobowiązywała. Niepodobna było pokazać
się w niechlujnym mundurze, w nie wyczyszczonych butach, w pomiętej, nie usztywnionej drutami
rogatywce. Podświadomie i dobrowolnie nakładano i przyjmowano na siebie obowiązek reprezentacji.

Dla dyżurnego ruchu stacji Darnica mundur polski wciąż jeszcze był z rzędu egzotycznych. Słuchawkę

telefonu zatrzymał przy uchu urywając rozmowę wpół słowa, wskazał stojące przed biurkiem krzesło.

— Słucham was, towarzyszu... — dyżurny spojrzał na naramienniki swojego gościa — izwinitie, no ja...
— Major. — Uśmiecha się Sokołowski. Radziecki kolejarz nie musi znać się na polskich oznakach

stopni wojskowych.

— Wy do mnie, towarzyszu majorze? — w drzwiach ukazuje się rosła sylwetka radzieckiego

pułkownika.

— Wojskowy komendant stacji — przedstawia dyżurny ruchu.
— Tak, do was, pułkowniku... — Sokołowski patrzy w szare, przemęczone oczy komendanta, który

siada ciężko obok i wyjmuje blaszane pudełko z tytoniem.

— Zapalicie?
Major odrywa równy prostokąt gazety, skręca papierosa i odnosi wrażenie, że pułkownik domyśla się

celu jego wizyty. Przez chwilę zastanawia się, od czego i jak zacząć, aby sprawie, z którą przybył, nadać
szczególne znaczenie. Pułkownik sam przychodzi mu z nieoczekiwaną pomocą.

— Ostatnio sporo waszych wojsk przepuściliśmy tędy...
— Właśnie... — podchwytuje Sokołowski. — Jestem dowódcą jednostki, której część już jest na

nowym miejscu postoju. Rozumiecie, pułkowniku, jak trudno dowodzić, kiedy...

Pułkownik kiwa ze zrozumieniem głową.
— Wszyscy mówią to samo i mają rację. Widzieliście, ile pociągów stoi? Wszyscy czekają swojej

kolejki. Tory zapchane. Ja was naprawdę rozumiem... — mówi to tak, jak gdyby odmowa sprawiała mu
osobistą przykrość. — Nie mogę, doprawdy nie mogę, chociaż chciałbym, żeby, dopóki trwa wojna, tory na
naszej stacji były zawsze puste. Niech pociągi przychodzą i odchodzą. Im szybciej, tym lepiej. I dla was, i
dla nas...

Sokołowski idzie za wzrokiem pułkownika i dopiero teraz dostrzega osobliwe szczegóły w kancelarii

dyżurnego ruchu. Tuż pod oknem piętrzy się stos worków z piaskiem, podłoga jest wzmocniona stalowymi
belkami z gruzem. To jest bunkier — myśli — typowy bunkier, jak na pierwszej linii frontu.

— Często macie tu... — nie kończy pytania, bo i tak wszyscy wiedzą, co chce powiedzieć.
— Przelatują codziennie, a bombardują, kiedy jest co...
Więc nie tylko zmęczenie maluje się na twarzy komendanta. To również obawa o to, co może nastąpić

wtedy, gdy stacja jest zatłoczona transportami. Ma zbyt duże doświadczenie, by bagatelizować sytuację.

— Dzwoniłem do Kijowa — mówi jak gdyby na usprawiedliwienie. — U nich też nie lepiej. Każą

czekać. Towarzyszu majorze, nie gniewajcie się. Ani minuty nie zatrzymam was dłużej, niż jest to
konieczne. Jesteście oficerem, wiecie, że rozkaz to rozkaz. — Tłucze nie dopalonym papierosem w dno
popielniczki. — Przenocować przyjdzie wam chyba u nas...

— A Kijów?
— Spróbujcie — mówi pułkownik. — Życzę wam szczęścia.
Sokołowski wstaje z miejsca. Wie, że pułkownik nie przesadza. Sam przecież widział tory zakorkowane

dziesiątkami pociągów czekających cierpliwie na swoją kolejkę...

Darnica i Kijów pod tym względem nie były wówczas wyjątkiem. Front w miesiącach zimowych

przesunął się o kilkaset kilometrów na zachód, a kiedy jednostki frontowe w błyskawicznych ofensywach
zdobywały teren i zastygały na nowych rubieżach, najtrudniejsze zadania spadały zawsze na sztaby tyłów.

Transport stawał się sprawą zasadniczą. Podczas przeprowadzania operacji korsuńskiej, zakończonej
okrążeniem i zniszczeniem dziesięciu dywizji hitlerowskich, na niektórych odcinkach frontu kilkakrotnie
przeładowywano sprzęt i zaopatrzenie z samochodów na furmanki i odwrotnie. Front nie mógł pozostać bez
zaopatrzenia. 2 armia lotnicza wydzieliła na pewien czas 326 dywizję lotnictwa bombowego do
zaopatrywania 2 i 6 armii pancernej w paliwo i amunicję. Tą drogą w ciągu ośmiu dni zdołano przerzucić na
front 49 ton paliwa i olejów oraz 70 ton amunicji.

Owej wiosny 1944 roku wojska kolejowe i specjalne formacje Ludowego Komisariatu Komunikacji 1, 2

i 3 Frontu Ukraińskiego w ciągu pięciu miesięcy odbudowały około 7000 kilometrów torów kolejowych. W
okresie od lutego do kwietnia Fronty te otrzymały 400 tysięcy wagonów z niezbędnym zaopatrzeniem.

Podobnie jak pod Korsuniem, również i w późniejszym okresie 2 armia lotnicza przyszła z wydatną

pomocą. W ciągu zaledwie pięciu dni, od 12 do 17 marca 1944 roku, około 1200 razy samoloty startowały z
zaopatrzeniem przeznaczonym dla 3 armii pancernej gwardii i 4 armii pancernej. Nieco później tą samą
drogą 1 armia pancerna otrzymała 2 miliony 160 tysięcy naboi, ponad 27 tysięcy pocisków, około 50 ton
materiałów pędnych, 24 działa kalibru 76 mm oraz inne materiały.

Najważniejszą jednak drogą zaopatrzenia była kolej. Tuż za posuwającymi się oddziałami frontowymi

na wyzwolone tereny wkraczały specjalne ekipy, których zadaniem była naprawa zniszczonych torów,
mostów, stacji i urządzeń technicznych.

Samochody spełniały jedynie rolę pomocniczą. Wiosenne roztopy na wielu odcinkach stawały się dla

nich przeszkodą nie do pokonania. Szybkość samochodów wahała się od 10 do 80 kilometrów na dobę, w
zależności od warunków terenowych.

Te same roztopy, z którymi dowództwo niemieckie łączyło nadzieje na powstrzymanie naporu wojsk

radzieckich, stwarzały hitlerowcom prawdziwą pułapkę. „W czasie odwrotu na zachód — pisał dowódca 16
zmotoryzowanej dywizji niemieckiej do swego przełożonego — straciliśmy wiele samochodów, które
ugrzęzły w bagnach. Cofająca się piechota utraciła swoją ostatnią ciężką broń i amunicję... Setki
umęczonych ludzi krok za krokiem brnęły przez błota sięgające kolan... Nad nami unosiło się widmo
katastrofy”.

To widme prześladowało i nadal. Niemcy przestawali wierzyć sojuszom z porą roku, mrozami lub letnią

spiekotą. Zdawało się, że wszystko, łącznie z warunkami meteorologicznymi, sprzysięgało się przeciwko
nim. Wiosna 1944 roku nie miała dla nich słonecznych dni. Widmo ostatecznej klęski stawało się
rozpaczliwie realne. Próbowano ją odwlec licząc na możliwość powstania konfliktu w obozie alianckim.
Odwlec, znaczyło opóźniać marsz radzieckich armii na zachód, stawiając im opór, pozbawiając je
niezbędnego zaopatrzenia.

Radziecka artyleria przeciwlotnicza zbierała swe żniwo, meldunki o strąconych samolotach niemieckich

napływały nie tylko z terenów przyfrontowych, lecz i z głębokiego zaplecza. Wróg, korzystając z czasowej
stabilizacji linii frontu, cały ciężar operacji powietrznych skupił na zwalczaniu linii komunikacyjnych, dążąc
do ich całkowitego sparaliżowania. Bombardowania dzienne należały do rzadkości, natomiast nocą, nad
węzłami kolejowymi i drogowymi, nad miastami i wiaduktami, niebo rozjaśniało się łuną, powietrze drgało
od nieustannego szumu samolotów, pulsowało wybuchami pocisków przeciwlotniczych. W bojach nocnych
radzieckie lotnictwo myśliwskie miało zadanie utrudnione, a jednak i tu notowano sukcesy.

Mimo ciężkich strat noc w noc nad wyzwoloną ziemię radziecką wyruszały stada bombowców. Ich

jednostajny, ciężki pomruk niósł się nad rozbudzonymi miastami, zaostrzał uwagę baterii przeciwlotniczych,
alarmował służbę kolejową. Kiedy decydowały się na atak, ziemia i niebo ścierały się w uporczywej, zaciętej
walce. Ranek odsłaniał szczątki spalonych samolotów z czarnymi krzyżami na kadłubach, resztki ścian
zbombardowanych domów, dogasające zgliszcza.

W dzień likwidowano skutki nalotów, zasypywano leje, naprawiano tory, budowano prowizoryczne

mosty i unieruchomione nocą pociągi wyruszały w dalszą drogę. Front nie mógł pozostać bez zaopatrzenia,
front wymagał i otrzymywał wszystko.

Sokołowski wyszedł na peron. Powietrze pachniało przedwiośniem, od rzeki ciągnął wilgotny chłód.

Major przeszedł się w stronę Dniepru. Z niskiego, piaszczystego brzegu rozwierała się panorama kijowskich
wzgórz. Z lewej strony spośród drzew, czarnych jeszcze, nie przebudzonych do życia, przeświecały złotem
kopuły Ławry Peczerskiej, w poprzek rzeki ku przystani sunął niewielki parowiec wlokąc za sobą warkocz
ciemnego dymu. Kolumna samochodów ciężarowych ciągnęła nadrzecznym bulwarem, skręcała w górę,
pnąc się stromą ulicą w stronę miasta okaleczonego i zdruzgotanego, lecz już budzącego się do życia.

Tak było i z innymi miastami, które mijali po drodze w czasie ostatniego etapu: Smoleńsk, Briańsk,

Konotop, Nieżyn. Odległość około sześciuset kilometrów pokonywali w ciągu jedenastu dni. Stąd, z

Darnicy, już było niedaleko do Żytomierza, gdzie 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej miał
osłaniać stacje wyładowcze dla przesuwających się ze Smoleńszczyzny na zachód jednostek i sztabów 1
korpusu, który w tym właśnie czasie przerodził się w 1 Armię Polską. „Niedaleko” w tych dniach było to
pojęcie niewymierne. Czas potrzebny na pokonanie odległości tylko częściowo zależał od kilometrów, w
rzeczywistości bowiem wszystko wiązało się ściśle z natężeniem ruchu na liniach kolejowych, ich stanem,
aktywnością niemieckiego lotnictwa.

Do widoku hitlerowskich samolotów żołnierze dywizjonu zdążyli się już przyzwyczaić. Jeszcze tam, na

Smoleńszczyźnie, śledzili często ich lot, ostrożny, wysoki, pod samą kopułą nieba. Na stanowiskach
ogniowych chłopcom drżały ręce.

— Majorze — prosili nieraz — a może by tak...
— Poza zasięgiem! — odpowiadał z nie ukrywaną złością, że muszą przyglądać się bezczynnie i

biernie.

Wiedzieli, że „poza zasięgiem”, ale swędzeniu rąk trudno było zaradzić! Wydawało się, że może się

uda, że wystrzelone pociski pędzone ich własną myślą i wolą dotrą do wrogiego celu i rozbijając go, zmienią
w czarny, ognisty obłok. Tkwił w nich i pęd do walki, i chęć odwetu za bezbronne niebo wrześniowe 1939
roku. Dostrzegali różnicę między owym czasem i dniem dzisiejszym. Dziś żaden atak nie mógłby ujść
bezkarnie. W działach i karabinach maszynowych widzieli swoją moc i siłę. Im zawierzali swoje
bezpieczeństwo, w nich pokładali swoją ufność w zwycięstwo. Dowództwo dywizjonu zrobiło wiele, aby tą
bronią umieli posługiwać się jak najlepiej. W swoim przekonaniu byli już gotowi do walki.

Aby skrócić drogę do kraju, na miejscach postoju umieszczano tabliczki z podaniem odległości do

Warszawy. Wpatrywali się w wypisane na nich liczby, niecierpliwiąc się, kiedy nie zmniejszały się z
upływem czasu.

Major Sokołowski był doświadczonym żołnierzem. Zanim został dowódcą dywizjonu, walczył pod

Leningradem. Wyniósł stamtąd doświadczenie i rozwagę. Wiedział i widział więcej niż jego żołnierze. Nie
dziwił się ich niecierpliwości, ale znał wielką cenę zwycięstwa, umiał przewidywać zagrożenie.

Dzisiejsza wizyta Heinkli nie mogła nie posiać w nim niepokoju. Chwilami przyczyny tego szukał we

własnym przemęczeniu.

Kapitan Witkowski oczekiwał go z niecierpliwością.
— Nic z tego! — odparł w odpowiedzi na pytający wzrok szefa sztabu, chociaż ten już z wyrazu twarzy

majora odgadł niepomyślny wynik jego misji. — Druga bateria miała więcej szczęścia niż my. Dobrze, że
chociaż oni są już na miejscu.

— Taki korek?! — Witkowski kiwał głową z zakłopotaniem.
— Tak, trafiliśmy nieszczególnie. Co w dywizjonie?
— Wszystko normalnie. Obszedłem stanowiska, zajrzałem do wagonów. Szykują się do świąt.
— Świąt?
— Tak. Jutro przecież Wielkanoc. Też zapomniałem. Aha, byłem u koleżanek.
— Jakich koleżanek?
— Z obrony przeciwlotniczej stacji. Na bateriach i działonach żeńska obsługa. Nie nudzi im się. Prawie

co noc mają rozrywkę. Kiedy im powiedziałem, że my też jesteśmy z opeelu, powiedziały, że postarają się
zatrzymać nas dłużej. Będzie bezpieczniej i weselej...

— Nie wątpię — uśmiechnął się Sokołowski.
— Mają na koncie sporo trofeów — ciągnął Witkowski. — Wyjmuje któraś z nich bombonierkę i

częstuje. Myślałem, że czekoladki, a tymczasem to cząstki samolotów z wygrawerowanymi datami.
„Smotritie — mówi taka — eto wczorasznij Junkiers, jeszczo tiopleńkij”. Takie to ich czekoladki...

Szli wzdłuż wagonów. Uśmiechały się z ich wnętrz żołnierskie twarze, mimo słabego jeszcze

wiosennego słońca już opalone wiatrem, zdrowe i młode. Ktoś grał na harmonii, ktoś próbował solowego
śpiewu. W wagonie zajętym przez kobiety ze służby łączności odbywało się generalne sprzątanie. W tym
anormalnym trybie życia tęskniło się do zajęć codziennych. Dawały one złudzenie pokoju i stabilizacji.

Boczyła się z początku płeć męska, że w składzie dywizjonu znalazły się kobiety. Zdaniem mężczyzn

ujmowało to ich jednostce cech „prawdziwego wojska”. Kobieta w mundurze wciąż jeszcze była
przedmiotem lekceważenia, ironicznych uwag, znaczących uśmiechów. „Gdzie im się pchać!” — mawiano
nawet z niechęcią. Później coraz częściej i łatwiej znajdowano wspólny język i odkrywano potrzebę
wzajemnej pomocy. Kiedy chodziło o zbudowanie pryczy, pomoc męska okazywała się niezbędna. Wbijali
chłopcy gwoździe, dopasowywali deski trochę jak z łaski, a już na pewno z poczuciem wyższości siły nad
słabością. Kiedy jednak w drodze rewanżu ręce kobiet cerowały mundur lub bieliznę, uczucie siły musiało
ustąpić wobec zręczności, żeby już nie rzec — artyzmu. Współistnienie układało się coraz lepiej i chyba już
w pół roku potem okrągłe kształty pod mundurem nie tylko nie raziły nikogo, lecz dodawały „składowi

osobowemu” swoistej urody i wdzięku. Rodziły się też sympatie — rzecz ludzka, żołnierze zaczęli nawet
żartować, że owej płci pięknej jest cokolwiek za mało. Nieliczne skupiały na sobie ich wzrok, ich myśli, ich
tęsknoty.

A jednak w pewnych sytuacjach męska agresywność potrafiła nagle zmieniać się w rozbrajającą

potulność, skrępowanie, a nawet zawstydzenie. Metamorfoza ta następowała zaraz po śniadaniu, w godzinie
przeznaczonej na... przegląd czystości. W przeglądzie owym brała osobiście udział Janeczka, sanitariuszka
dywizjonu, która uważnie i surowo przeglądała koszule rozebranych do pasa delikwentów, drżących, by jej
wprawne oko nie wykryło za rąbkiem insektów, które w owych czasach do osobliwości raczej nie należały.
Znalezienie czegoś takiego w odczuciu nieszczęśnika było równoznaczne z definitywnym i nieodwołalnym
zdyskredytowaniem jego osoby w oczach Janeczki, a tym samym i w oczach wszystkich kobiet dywizjonu.

Tym większe zainteresowanie wzbudziła wieść, że darnicką opeel pełni „damska obsługa”. Witkowski

nie był jedynym, który odwiedził ich stanowiska bojowe. Korzystając z postoju wymykali się i inni, aby, jak
się później usprawiedliwiali, „podzielić się wzajemnie doświadczeniem”. Doświadczenia te musiały mieć
charakter nie nużący, skoro wracali uśmiechnięci i zadowoleni. Wiele wskazywało na to, że gdyby nie
rozkaz, niejeden chętnie na stałe wzmocniłby obronę przeciwlotniczą stacji. Kiedy telefonistka dywizjonu
Płonka dowiedziała się o tych wizytach, pokwitowała je jakąś kąśliwą uwagą.

— Zazdrosna? — odparł jej z triumfem Jemiec.
— Skądże... — usiłowała zbagatelizować. — My też potrafimy zastąpić was przy działach. —

Machnęła miotłą tak siarczyście, że obłok kurzu ogarnął zadziornego kanoniera.

— Uważaj! — odskoczył wpadając na Sokołowskiego.
— Co tu się dzieje?
— Nic... obywatelu majorze, rozmawiamy. Czy wolno o coś zapytać?
Major zatrzymał się. Patrzył na wesołego kanoniera, który wpadł mu w oko od pierwszego dnia, jeszcze

w sieleckim obozie.

— Czy to prawda, że Równe zostało wyzwolone?
— Prawda. Macie tam rodzinę?
— Mam, obywatelu majorze. Mam!
— W takim razie gratuluję.
Sokołowski patrzył za odchodzącym tak, jak się patrzy na kogoś bliskiego. Z każdym dniem coraz

mocniej odczuwał więź łączącą go z tymi ludźmi. To już nie była ta szara, bezbarwna masa ludzka, która
napływała nie kończącą się strugą do sieleckiego obozu. Za dziesięć dni, 17 kwietnia 1944 roku, minie
dziewięć miesięcy od powołania do życia 1 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. Przez ten
czas zdążył poznać bliżej charaktery swoich podwładnych, ich skłonności, upodobania. Wiedział, kto pełni
jaką funkcję, skąd pochodzi, czy otrzymuje listy. Spędził z nimi setki dni i nocy. Byli razem w chwilach
dobrych i złych. W kronice dywizjonu zebrało się już sporo wydarzeń, i to zarówno smutnych, jak i
wesołych.

Pierwsza defilada przed pułkownikiem Berlingiem w Sielcach była przeżyciem niezapomnianym, On,

Sokołowski, myślał wówczas, że ze wstydu zapadnie się pod ziemię. W owej gorzkiej chwili nie miałby
nawet nic przeciwko temu. Było to przeklęte zrządzenie losu. Jak bowiem można inaczej wytłumaczyć to, że
dwa działa pierwszej baterii utknęły na trasie w kulminacyjnym punkcie uroczystości, i to akurat przed samą
trybuną? Sokołowski zagryzał wtedy wargi, patrzył w zmartwiałe ciągniki, zaciskał spoconą ze
zdenerwowania dłoń, obiecując sobie „pogadać” z obsługą. Kiedy przyszedł do chłopców, napotkał twarze
stężałe w złości, zacięte. Załatwili to między sobą — pomyślał. Cień kompromitacji padł przecież nie tylko
na kierowców i mechaników, na nich wszystkich, na cały dywizjon. Na widok tych twarzy złość go opuściła.
Groźny ognik w jego oczach zaczął przygasać.

— Obywatelu majorze — wystąpił jeden, najśmielszy — co było, to było, ale odtąd pierwsza bateria

zawsze już będzie pierwsza...

W chwilę potem Sokołowski fruwał nad głowami chłopców, podrzucany siłą ich młodych ramion.
Nie zapomnieli o swoim przyrzeczeniu. Pierwsza robiła wszystko, aby być — pierwsza.

— Kapitanie... — zwrócił się Sokołowski do swego szefa sztabu. — Trzeba jeszcze spróbować w

Kijowie. Przejdźcie się tam.

— Już teraz? — zapytał kapitan Witkowski.
— Tak. Każda chwila droga. Nie możemy tu nocować.
Major ogarnął wzrokiem transport. Tuż za parowozem w pierwszych wagonach znajdował się sprzęt

trzeciej baterii, dalej działo przeciwlotnicze pierwszej baterii, samochody i ciągniki oraz pozostały sprzęt

trzeciej baterii. Z samochodów stojących tuż za działem sterczały w niebo przeciwlotnicze karabiny
maszynowe. W samym środku transportu znajdowały się wagony z amunicją, żywnością i benzyną, za nimi
pomieszczenia oficera dyżurnego i sztabu, obsługi trzeciej baterii, kwatermistrzostwa, pozostałych plutonów
i wreszcie pierwszej baterii. Na samym końcu pociągu tkwiły platformy z trzema działami pierwszej baterii,
między nimi zaś wagony ze sprzętem i samochodami uzbrojonymi w pekaemy.

Major mimo woli pokręcił głową. Nie był zadowolony ze sposobu załadowania. Teraz w chwili

zagrożenia ze szczegójną wyrazistością uwydatniły się błędy i niedopatrzenia. Wtedy w Poczynku myślał
bardziej o tym, jak wszystko pomieścić w przydzielonych wagonach niż o kolejności poszczególnych
wagonów. Tego błędu nie popełniłby już nigdy. Wagony z amunicją nie powinny sąsiadować z paliwem, a
jedne i drugie nie mogły znajdować się w środku transportu, lecz na jego krańcach. Teraz już jest za późno
na przemieszczanie. Zresztą zatłoczone tory uniemożliwiały wszelkie manewry.

Sokołowski poczuł, jak zimny pot osiadł na jego czole. Dłonią przesunął po twarzy i pod palcami

poczuł gorąco własnych policzków. Ilekroć zmieniali miejsce postoju, dziwił się zawsze, że tak mała
jednostka jak dywizjon posiada tak rozległy majątek. Zawsze z pewnym zdziwieniem studiował listę ze
spisanym inwentarzem: 32 samochody, 4 traktory, 4 działa 85 mm, 8 dział 37 mm, Puazo *, 5 dalmierzy, 5
pekaemów 12,7 mm, 206 karabinów, 67 pepesz, 34 pistolety TT, 17 naganów, 4 rakietnice, 46 lornetek, 2
stopery, 73 kompasy, 4 lornety, 7 radiostacji, 22 aparaty telefoniczne, 34,4 km kabla, 40 zwijaków, 1 centrala
telefoniczna, 324 maski gazowe, 303 narzuty, aparat degazacyjny, pończochy ochronne, noże fińskie, szable,
przyrządy kreślarskie, kuchnie polowe, łopaty, kilofy, łomy, siatki maskownicze, piły, topory...

Do tego oczywiście dochodziła amunicja, umundurowanie, żywność i inne. Mógł się w tym pogubić, ale

o właściwym rozmieszczeniu sprzętu i zaopatrzenia nie powinien był zapomnieć...

— Obywatelu majorze...
Odwrócił się. Przed nim stał kapral Rogowski.
— Zapraszamy do nas, do naszego wagonu — wykonał zapraszający gest ręką, odsłaniając

jednocześnie wejście.

Zajrzał do wnętrza. Wagon był posprzątany, czysty, obok żelaznego piecyka stał zasłany kocem stół,

przyozdobiony skąpą zielenią.

— Cóż to za okazja?
— Przecież jutro Wielkanoc...
— Prawda! — Skinął głową nie mogąc się jeszcze wyzbyć poprzednich myśli.
Jutro, jutro... Nazajutrz mogliby już być na miejscu w Żytomierzu, gdzie z całą pewnością oczekuje ich

z niecierpliwością wysłana naprzód 2 bateria.

— Jeżeli obywatel major nas jutro odwiedzi, to i pisanki się znajdą — uśmiechnął się Rogowski.
— Oczywiście, że zajdę...
Jacy oni są naprawdę? — rozmyślał idąc do swego wagonu. Wiedział, że jego obserwacje mimo

wszystko są powierzchowne, że dopiero poznanie każdego z nich w różnych warunkach i w różnych
sytuacjach mogłoby dać pełniejszą wiedzę o ludziach, przed rokiem jeszcze zupełnie sobie nie znanych, a
dziś stanowiących jedną wielką rodzinę, rozumiejąc się wzajemnie mimo nieistotnych kłótni i swarów które
zdarzają się przecież w każdej rodzinie. Dziś są żołnierzami. To znaczy ludźmi gotowymi w każdej chwili
spełnić swój obowiązek. Dobrymi żołnierzami. Bateria dział 85 mm potrzebuje zaledwie 60 sekund na
otwarcie ognia, zaś działom 37 mm wystarczy nawet 20 sekund. To już jest wysoka sprawność bojowa. Taka,
jaką przeciwlotnicy muszą rozporządzać. A zaczęło się? Od czego się zaczęło?

Kapral Dębniak jest dziś dowódcą działonu pierwszej baterii — tej właśnie, którą otrzymała na czas

podróży zadanie obrony przeciwlotniczej transportu. Siedzi teraz obok swego działa i rozmawia z
radzieckim żołnierzem z sąsiedniego pociągu.

— Zenitczyki — mówi Rosjanin. — Dobrze, że tu jesteście, raźniej na duszy...
Z uznaniem patrzy na obsługę działa, która tymi pochwałami czuje się mocno zobowiązana. W tych

słowach obcego im człowieka zawarta jest ufność w ich sprawność bojową. Nie zawiodą jej. Długie miesiące
nie zostały zmarnowane. Nawet teraz, w czasie drogi, w trudnych warunkach prowadzono codziennie i
systematycznie sześciogodzinną naukę i ćwiczenia. Żołnierze dobrze poznali swoje rzemiosło. Zamiana
czynności wykonywanych przez kanonierów przy obsłudze działa, rozpoznawanie sylwetek samolotów
własnych i wroga, znajomość ich danych taktycznych, zasady ognia zaporowego, strzelanie do celów
naziemnych — wszystko to dziś już nie jest dla nich tajemnicą. Ale dziewięć miesięcy temu ci sprawni
żołnierze wędrowali dopiero do polskiego wojska z odległych tajg i stepów...

* Przyrząd do centralnego kierowania ogniem.

*

...Ogniomistrz Kruszyna przesunął wzrokiem po nierównym szeregu ludzi w łachmanach.
— Wszy macie...
Niektórzy potraktowali to jako pytanie.
— Nie mamy — odparli zażenowani.
— Powiedziałem, że macie!
Dyskusji nikt nie śmiał podjąć. Kruszynie o to właśnie chodziło. Zasady wzajemnego stosunku ustalone

więc zostały natychmiast.

— Spójrzcie tam — wskazał ręką.
Wzrok wszystkich skierował się w stronę równego rzędu bielejących opodal namiotów.
— To są wasze apartamenty. Chyba jasne, że do takich luksusowych pomieszczeń nie wpuszcza się —

palcem przesunął po szeregu — ludzi w strojach zbyt dowolnych. Spać dziś będziecie między namiotami.
Jutro łaźnia i ubierzemy was w mundury. Pytania są?

Nie było. Kruszyna zrobił wrażenie. „Co szef, to szef” — szeptano o nim tej jeszcze nocy, usiłując

zasnąć między płótnami namiotów. Nazajutrz przypatrywali się sobie z niejakim zdumieniem. Nie poznawali
się. Wyfasowane mundury upodobniły ich do siebie. Trzeba było spojrzeć w twarz, żeby rozpoznać w
nowym żołnierzu kolegę, wczorajszego cywila w poszarpanym swetrze i rozdeptanych butach. Mundur
zmieniał im nawet ruchy. Nie wypadało chodzić byle jakim krokiem, chociaż nawyki cywila błąkały się
jeszcze w ich wciąż rozdwojonych duszach.

Dębniak przydzielony został do drugiego działonu kaprala Przybysza. Tam od swego przełożonego

pobierał pierwsze nauki.

— Posłuszeństwo, rozumiecie, to najważniejsza rzecz — mówił kapral. — Bez tego wojska nie ma.

Dowódca to jest dowódca. Jego polecenie — rzecz święta. Regulaminów tutaj nie mamy, dla was moje
słowa to regulamin. Zaczniemy dziś od służby wartowniczej. Co to jest służba wartownicza?

Od tej służby zaczynało się prawie we wszystkich działonach. Kiedy dostali karabiny, obracali je w ręku

z dziwnym uczuciem. Broń, własna broń! Rodziła się świadomość własnej roli i poczucia odpowiedzialności
za tę broń, za zadania, jakie spełnić przyjdzie przy jej pomocy. Znów dalszy krok na drodze do stania się
prawdziwym żołnierzem.

A później nastąpiły dni z programu zajęć podobne do siebie, a jednak inne. Codziennie przybywał nowy

ładunek wiedzy: głębszy, szerszy, trudniejszy. W godzinach załadowanych po brzegi nie było czasu na nudę.
Tego zresztą czasu było zawsze za mało. Sokołowski popędzał ich, gnał, przyspieszał.

Przeciwlotnik musi być szybszy od samolotu. Inaczej nigdy nie zdąży go strącić.
Na pobudce czas ubierania się skracano do granic możliwości. Co najdziwniejsze, okazało się, że mimo

wszystko zawsze nadążali. Pomagać im zaczynał już kiełkujący w nich żołnierski spryt. Przy umiejętnym
ułożeniu na łóżku spodni wskakiwało się w nie w sekundę po pobudce. Przeklęte, pętające nogi owijacze
dokręcało się w biegu, reszta nie stanowiła problemu. Ostateczna kosmetyka następowała już na zbiórce, na
chwilę przed złożeniem raportu dowódcy.

Zajęcia teoretyczne mniej znajdowały zwolenników. Wieczorne pogwarki skracały czas snu, a godzina

pobudki była terminem twardym i stałym. Dlatego w czasie wykładów powieki opadały ciężko, w oczach
czuło się piasek, a słowa docierały z trudem. Przyłapany na drzemce musiał wysłuchiwać dalszego ciągu
wykładu w postawie stojącej. Senność wtedy ulatniała się momentalnie.

Odprężenie następowało przy praktycznych zajęciach ze sprzętem artyleryjskim oraz przy nauce

rozpoznawania sylwetek samolotów własnych i wroga. Wpatrywali się w czarne sylwetki Heinkli,
Junkersów, Dornierów jak w przyszłe cele dla swoich dział, starali się zapamiętać ich kształt w różnym
położeniu, z dołu, z profilu, z lotu czołowego. Poznawali ich charakterystykę, dane taktyczne.

Junkers Ju-88: samolot bombowy przystosowany do ataków z lotu nurkowego, bardzo zwrotny. 2

silniki gwiaździste, prędkość 450 km/godz., zasięg do 2000 km, uzbrojenie — 6 karabinów maszynowych,
ładunek bomb 2500—3000 kg. Załoga czterech ludzi — pilot, nawigator, bombardier, strzelec pokładowy.
Na froncie wschodnim od początku wojny. Wykorzystywany najczęściej do nalotów nocnych.

Heinkel He-111: samolot bombowy wycofywany stopniowo z linii. 2 silniki rzędowe, prędkość 400

km/godz., zasięg 2000 km, uzbrojenie — 6 karabinów maszynowych, ładunek bomb 2000 kg, pułap 8000 m,
załoga czterech ludzi.

Cyfry, cyfry, cyfry... A jednak uczono się ich z chęcią i z ciekawością. To przecież była charakterystyka

przyszłego wroga. Poznanie go zwielokrotniało szanse zwycięstwa, przyspieszało powrót do kraju.

Ze zbiorowiska przybyłych zewsząd ludzi coraz wyraźniej zarysowywały się kształty regularnego

oddziału. A jednak od czasu do czasu dowódca, major Sokołowski, tracił nerwy. Po przeszkoleniu części

dywizjonu przychodził nagle rozkaz przekazujący tych lub innych żołnierzy do dyspozycji kadr. Na ich
miejsce przychodzili nowi, z którymi naukę należało rozpoczynać od początku. Raz jeden, jedyny,
Sokołowski musiał zrezygnować sam. I to nawet z oficera, porucznika Niewiarowskiego. Dziwna była to
sprawa.

Porucznik Niewiarowski z wesołymi ognikami w oczach i... rozłożystymi wąsikami nad górną wargą

żołnierzom baterii od razu przypadł do gustu. Wyczuwali w nim naturę pełną temperamentu i fantazji, i to
tak bujnej, że kłócącej się czasem z podstawowymi zasadami dyscypliny.

Zaczęło się od barwnych opowieści, którymi raczył Niewiarowski swych podwładnych w każdej wolnej

od zajęć chwili. Słuchali go z uwagą, podziwem i rosnącą sympatią. W ich oczach wyrastał na bohatera,
człowieka, który nie z jednego pieca chleb jadł i który da sobie radę w każdych okolicznościach. Rosło więc
zaufanie do dowódcy, może nawet większe, niż zasługiwał na to Niewiarowski. Trzeba przyznać, że znał
dusze żołnierzy, umiał ich ująć, zaimponować i związać ze sobą. Papieros otrzymany od dowódcy za dobrą
odpowiedź podczas szkolenia miał co najmniej podwójną wartość. Przechwalał się porucznik, że jego bateria
będzie baterią wyróżniającą się pod każdym względem. Na początku wyróżnić ją chciał w sposób dość
oryginalny. Wezwany przez niego ogniomistrz Kruszyna został odpowiednio poinstruowany, po czym
zarządził zbiórkę.

— Bateria! — Kruszyna wzrokiem przesunął po szeregu. — Od jutra zabraniam golenia wąsów.

Zrozumiano?

Zrozumiano aż nadto dobrze. Dowódca życzył sobie, aby wszyscy oni jak najbardziej upodobnili się do

niego. Chłopcy lubią czasem taką fantazję. Chwyciło. Tylko Dębniak miał z tym niejakie „obiektywne”
trudności. Po kilku dniach Kruszyna przyjrzał mu się uważnie.

— Ty co? Rozkazu dowódcy nie wykonujesz?
Dębniak przesunął palcem pod nosem. Prawie niewidoczny meszek ledwie był wyczuwalny.
— Taki mam zarost, obywatelu ogniomistrzu.
Kruszyna przyjrzał mu się uważniej, z odrazą wykrzywił usta.
— I kogo to dziś biorą do wojska... Dzieciuch! — westchnął.
Wąsy więc kanonierom rosły i prawdopodobnie 1 bateria 1 samodzielnego dywizjonu artylerii

przeciwlotniczej byłaby najbardziej wąsatym oddziałem 1 korpusu, gdyby losy porucznika Niewiarowskiego
nie potoczyły się inaczej. Sokołowski od dawna zauważył u porucznika oprócz szerokiej fantazji jeszcze
dwie słabostki: lubi za wygodne jak na wojenne warunki spanie i ma zbyt wydelikacone, nie pasujące do
polowego trybu życia, podniebienie. Pewnym usprawiedliwieniem dla Niewiarowskiego mógł być fakt
obiektywny, że kasza jaglana na przemian z owsianą rzeczywiście nie należą do najbardziej wykwintnych
potraw, zwłaszcza gdy podawane są niezmiennie przez czas dłuższy. Porucznik, nie chcąc swoją osobą
sprawiać zbytniego kłopotu kwatermistrzowi, przeniósł się nieoficjalnie na „wikt i opierunek” na wieś do
przytulnej kwatery, której dodatkową, nie do pogardzenia zaletą była urocza gospodyni.

Tymczasem podwładni upodobniali się do Niewiarowskiego coraz bardziej, i to nie tylko pod względem

wąsów. Major Sokołowski, wizytując któregoś dnia baterię, stwierdził ze zdumieniem, że kanonierzy
odżywiają się według norm raczej nie przewidzianych na ów czas w żadnych tabelach wyżywieniowych
kwatermistrzostwa. Nie mógł bowiem sobie przypomnieć, kiedy zostały przydzielone tak rzadkie wiktuały,
jak makaron, nie mówiąc już o drobiazgach w rodzaju... rosołów z kury.

Kiedy „rozmowy” z porucznikiem nie pomogły, major postanowił działać. Któregoś dnia Niewiarowski

obudził się ze smacznego snu i stwierdził, że jego bateria... znikła bez śladu. Sprawcą oryginalnego
uprowadzenia okazał się Sokołowski, który nocą zarządził cichy alarm. Co wierniejsi żołnierze porucznika
usiłowali go wprawdzie uprzedzić o nocnej niespodziance, kiedy jednak przybiegli do „prywatnej” kwatery
Niewiarowskiego, zastali dom obstawiony już przez ludzi Sokołowskiego.

Porucznik musiał odejść. Początkowo opinie o wydarzeniu były podzielone. W końcu jednak, mimo iż

Niewiarowski zdołał niewątpliwie pozyskać sympatię podwładnych, decyzję majora uznano za słuszną. W
innych przecież warunkach sprawa mogłaby dla wszystkich skończyć się znacznie poważniejszymi
skutkami.

Sokołowski powierzył baterię porucznikowi Kanonience, dotychczasowemu szefowi rozpoznania. Po

Niewiarowskim nowy dowódca wydał się dziwnie spokojny, zrównoważony i powolny. Jeśli w pierwszych
dniach z największym trudem naginali się do nowych porządków i zasad, to w miarę upływu czasu
systematyczność, a nawet pedanteria Kanonienki zaczynała zdobywać coraz więcej sympatyków, aż w końcu
i on sam zyskał należny dowódcy autorytet i szacunek, a także wdzięczność, jako że w krótki czas potem
posypały się pierwsze awanse. Dębniaka spotkały w tym czasie aż trzy radosne niespodzianki: awans na
kaprala, objęcie funkcji dowódcy pierwszego działonu i... buty z cholewami, którymi obdarzył go
ogniomistrz Kruszyna. Tylko tym, którzy nie znają udręki codziennego bandażowania łydek owijaczami,

może wydać się, że awans i buty są wartościami niewspółmiernymi. Dębniak byłby w poważnym kłopocie,
gdyby zapytano go, co wówczas sprawiło mu radość większą.

Kapral Dębniak inaczej patrzył teraz na działo powierzone jego dowództwu. Inaczej też patrzyli na nie

dwaj celowniczowie Dedyś i Makuchowski, obaj przelicznikowi Jaszczyszyn i Kalinka, ładowniczy i
wręczyciele.

We wzajemnych stosunkach zmieniło się jednak niewiele. Tylko w służbie Dębniak został ich dowódcą,

poza służbą byli nadal kolegami. Starali się zresztą, żeby ich działon był pierwszy nie tylko z nazwy.

Z pierwszą baterią Sokołowski nie miał kłopotu. Gorzej przedstawiała się sprawa w plutonie pekaemów.

Młody, dwudziestoletni dowódca plutonu podporucznik Lubski miał jeszcze zbyt mało doświadczenia
życiowego, aby pokierować ludźmi. Kiedy dywizjon znalazł się na Smoleńszczyźnie w osłonie
przeciwlotniczej stacji kolejowej Poczynek, baterie zostały rozrzucone na tak dużej przestrzeni, że codzienne
inspekcjonowanie ich przez majora Sokołowskiego stało się niemożliwe. Nastąpił wówczas szczególny
okres rozluźnienia dyscypliny. Zastępca dowódcy dywizjonu do spraw politycznych kapitan Biełous uznał
nawet za konieczne umieścić swoje uwagi na ten temat w swoim raporcie za okres 9—19 luty 1944 roku. W
rubryce „Dyscyplina” pisał: Najlepiej przedstawia się w 1 baterii u porucznika Kanonienki, najgorzej w
plutonie podporucznika Lubskiego, który żyje za pan brat z kanonierami, a dowódca drużyny Wróblewski
mówi do niego na ty. Kanonierzy chodzą nie zapięci, bez pasów...

Sokołowski zapoznawszy się z raportem, zamyślił się. Niechlujstwo w ubiorze było niewątpliwym

wyrazem rozluźnienia dyscypliny, ale już owo „żyje za pan brat z kanonierami... dowódca drużyny
Wróblewski mówi do niego na ty” — może być sprawą dyskusyjną. Jeśli bowiem jest to oznaką zżycia się
— to dobrze, jeśli natomiast zbytnie spoufalenie się wywiera ujemny wpływ na dyscyplinę, to oczywiście
trzeba na to zwrócić uwagę. Ów Wróblewski nie sprawiał wrażenia złego żołnierza. Miał w oczach coś, co
zastanawiało, jakąś zagadkowość, tajemniczość. Człowiek o tyle trudny do rozgryzienia, że obdarzony
fantazją, której granice trudno byłoby określić. Mógł być zarówno trudnym do utrzymania w karbach
maruderem, jak i świetnym, pełnym inicjatywy i pomysłowości żołnierzem. Co w nim przeważy — było
zagadką, której rozwiązanie mogłaby przynieść jedynie konkretna sytuacja, w jakiej Wróblewski znalazłby
się któregoś dnia.

Z ludźmi sprawa jest zawsze bardziej zawiła niż z najbardziej skomplikowanym sprzętem. Z tym

ostatnim, nawet bez instrukcji, dawano sobie radę w rozmaity sposób. Sokołowski pamięta, jak zapoznawano
się z działami 37 mm, których zamek sprawiał szczególnie dużo kłopotu. Rozłożenie szło wszystkim jak z
płatka, ale po złożeniu wymiary zamka nagle rozrastały się do tego stopnia, że nie chciał zmieścić się w
obsadzie. Pierwsza bateria tajemnicę złośliwego zamka postanowiła rozgryźć własnymi siłami. Uważnie
rozebrano pierwsze działo, po czym okazało się konieczne rozebranie i drugiego działa. Kiedy jednak trzecie
i czwarte działo rozłożono na części, własna bezradność wyprowadziła ich z równowagi. Nikt oczywiście nie
„zhańbił się” prośbą o pomoc kanonierów innej baterii. Ambicja była sprawą ważniejszą niż ciężar własnego
trudu. Tego dnia obiad im nie smakował. Zjedli w pośpiechu i, mimo że przysługiwał im czas wolny od
zajęć, powrócili do nieszczęsnych dział. Wreszcie już przed wieczorem ktoś przypadkowo przesunął
dźwignię pierwszego załadowania do przodu i stał się upragniony cud: wszystkie zamki idealnie zmieściły
się w swoich obsadach. Wiedza, do której sami wówczas doszli, stała się ich trwałym osiągnięciem.

Major wiedział o kłopotach baterii, obserwował kanonierów, imponował mu ich upór i ambicja. Starał

się poznać swych podwładnych nie tylko od strony służby. Chciał o nich wiedzieć jak najwięcej jako o
ludziach. Rozumiał znaczenie spraw osobistych żołnierzy, które w sytuacjach bojowych na sukces lub
porażkę mogły mieć wpływ nie mniejszy niż sprawność sprzętu. Wśród tych spraw była nawet... miłość, na
którą dowódca patrzył początkowo niechętnym wzrokiem. Wielu zresztą było takich, którzy ową sympatię,
jaką dowódca 3 baterii, porucznik Aripowski, darzył dalmierzystkę Lidię Krupicką, skłonni byli uważać za
uczucie z rodzaju przemijających. Młodzi udowodnili jednak, że była to ocena krzywdząca. Kiedy stali się
małżeństwem, dowódca odetchnął: piękne blond włosy Lidii przestały być przedmiotem cichych westchnień
kanonierów, którym w chwilach samotnej zadumy zdarzało się tęsknić za głosem o tonacji cokolwiek
łagodniejszej niż głos nawet i lubianego na ogół ogniomistrza Kruszyny. Były co prawda oprócz Krupickiej-
Aripowskiej i inne kobiety w służbie łączności dywizjonu, ale te, przejęte swoimi funkcjami, nie poddawały
się romantycznym przeżyciom.

W miarę upływu czasu podstawowy trzon kadr dywizjonu zrastał się i scalał w jeden zgodny,

zharmonizowany organizm. Kalinka, który przybył do dywizjonu tuż przed wyjazdem na Smoleńszczyznę,
znalazł się od razu w kręgu przyjaciół.

— Ile masz lat? — spytano go na wstępie przypatrując się dziecinnej twarzy.

— Osiemnasty.
— Znaczy siedemnaście.
— Osiemnasty! — powtórzył z naciskiem czerwieniąc się po same uszy.
Machnęli na to ręką. Niech będzie osiemnaście, skoro sam tak chce. Dopiero później, kiedy zżyli się

bardziej, Kalinka wyjaśnił im, że o tę osiemnastkę wykłócał się nie z próżności, lecz w obawie, by nie
uznano go za zbyt młodego do służby wojskowej.

Od 17 grudnia 1943 roku przeciwlotnicy poczuli się ważniejsi. Rozkazem z tego właśnie dnia dowódca

1 korpusu wyodrębnił ich ze składu brygady artylerii, nadając im prawa jednostki samodzielnej. Było to
właściwie formalne potwierdzenie stanu, który trwał dotychczas, tym niemniej poczucie samodzielności
miało odtąd podstawy prawne.

W dwa tygodnie później gruchnęła wieść o zmianie miejsca postoju dywizjonu. Plotki na ten temat

chodziły różne, mówiono, że ruszą pod sam front, ale prawdy poza dowództwem nie znał nikt. Jedynie sam
fakt wyjazdu nie był i nie mógł być dla nikogo tajemnicą. Nowy Rok spędzili... na rampie kolejowej w
Diwowie, ładując na podstawione wagony cały majątek dywizjonu.

W kilka dni potem znaleźli się na Smoleńszczyźnie, na stacji Poczynek, którą powierzono ich obronie

przed niemieckimi atakami z powietrza. Mimo że linia frontu ciągnęła się daleko na zachodzie, dla nich front
był już tutaj. Wizyty hitlerowskich samolotów na tak głębokim zapleczu nie należały wówczas do rzadkości.
W tej sytuacji wszystko, cokolwiek robiono teraz, jak np.: rozmieszczenie sprzętu, przygotowanie amunicji,
wykonanie dokumentacji w działonach, plutonach i bateriach, wyznaczenie służby przez dyżurnych
obserwatorów, kopanie stanowiska dla dział, czyli działobitni, oraz ziemianek dla obsługi było w gruncie
rzeczy wykonaniem zadania bojowego.

Słowo „wykopanie” nie oddaje istoty tej pracy w okresie styczniowych mrozów. Ściślejsze byłoby

określenie „wyrąbanie”. Zmarznięta skorupa smoleńskiej ziemi nie poddawała się łatwo. Łomami i kilofami
wgryzali się w jej stwardniały miąższ, wybierali z jej wnętrza ciężkie grudy, drążąc wykop dla działa,
zasypywany nieustannie śnieżną zamiecią. Nocy całej nie starczyło dla przygotowania działobitni, zwłaszcza
że i o ludziach trzeba było pomyśleć. Dół przykryty deskami ściągniętymi z wagonów musiał wystarczyć
jako miejsce noclegu. Po kilku dniach, kiedy tlący się wewnątrz piecyk wysuszył już ściany ziemianki i
woda przestała wyciekać ze zmarzniętej ziemi, poczuli się tutaj jak w domu.

— To nie Poczynek — stwierdził któregoś dnia Kalinka. —To od-Poczynek...
W złą chwilę musiał wymówić te słowa. W krótki czas potem przypomniano im o normalnym

programie zajęć szkoleniowych. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie... pogoda. Nocami wiatr
wył nad wątłym pokryciem ziemianek, w ich wnętrzach wirowały zbłąkane śnieżynki, chłód z trudem
pozwalał usnąć. Wstawali rankiem skostniali z zimna i bez zachwytu patrzyli na równinną biel biegnącą aż
po horyzont. Wiatr i mróz wyciskały łzy, ręce lepiły się do metalowych części sprzętu, ziąb przenikał do
szpiku kości. Po krótkim spacerze wnętrze ziemianki wydawało się szczytem komfortu i wygody. W tych
warunkach zarządzenie normalnych zajęć szkoleniowych w umysłach kanonierów zakrawało na złośliwość.
Co trzeźwiejsi wzruszali ramionami.

— Za zimno na wojnę, nie? — pokpiwali.
Trwało to krótko. Wojna sama przypomniała im o ich obowiązkach. W pogodniejsze wieczory i noce

górą, gdzieś ponad nimi niósł się ciężki, mrukliwy warkot samolotów, których słabnące i narastające na
przemian pojękiwanie dla ich wprawnego już ucha miało jednoznaczną wymowę. Nierzadko na sygnał
zarządzonego w takich okolicznościach alarmu zastygali na swoich stanowiskach, wpatrując się w niebo
ciemne, grzmiące rosnącym lub też słabnącym poszumem.

Oczekiwali tej pierwszej walki i w swoim przekonaniu byli do niej gotowi. Celowniczowie wypatrywali

w przeziernikach wyimaginowanych sylwetek wrogich samolotów ostrzeliwujących ich działa, wsłuchiwali
się w daleki wybuch strąconego samolotu. Wyobraźnia nie podsuwała innych, groźnych obrazów, które
zawiera w sobie prawdziwa walka.

Stłumione odgłosy conocnych bombardowań wydawały się nierzeczywiste, a kolorowe paciorki

pocisków przeciwlotniczych pnących się na horyzoncie wysoko w niebo sprawiały wrażenie niewinnych
festynów.

Bierność nieraz wytrącała ich z równowagi. Artyleria przeciwlotnicza nie zawsze otwierała ogień nawet

wtedy, gdy cel wydawał się możliwy do osiągnięcia. W lotach rozpoznawczych wróg starał się wykryć
punkty szczególnie chronione i bronione. Z natężenia ognia pragnął wysnuć wnioski co do znaczenia
poszczególnych obiektów i miejsc. W takich przypadkach działa musiały milczeć, choć ręce artylerzystów
drżały z niecierpliwości. Odprowadzali wroga zawiedzionym wzrokiem, siląc się na spokój i opanowanie.

Milcząco i bezczynnie obserwowali wroga, zanim nie zniknął z ich oczu wchodząc w zasięg działania
innych dywizjonów i baterii. Bierność ta była tym bardziej dokuczliwa, że musieli być przygotowani na
niespodzianki.

Ósmego stycznia wieczorem jak zwykle nasłuchiwali odgłosów nalotu w rejonie Smoleńska. Żałowali,

że walka toczy się daleko, poza zasięgiem ich dział. Ciemność pokrywała niebo i tylko głuchy, jękliwy
warkot toczył się gdzieś poza chmurami. Liczyli się z tym, że lada chwila wróg może się pojawić w zasięgu
ich dział.

Obsługi wpatrzone w niebo, uważne, gotowe do otwarcia ognia czekały na komendę. Pierwszą komendę

do pierwszego, prawdziwego już boju.

Kalinka patrzył w ciemność rozpostartą nad sobą, przekłuwał ją wzrokiem. Reflektorów nie mieli. Z

natężenia pomruku silników domyślali się kierunku lotu napastnika, jego zamiarów. Zdawało się już, że
warkot samolotów cichnie, gdy nagły gwizd przeciął powietrze, kłąb ognia eksplodował na ziemi. Kilka
szybko po sobie następujących wybuchów wstrząsnęło powietrzem, zadrżała ziemia.

Bomby trafiły w budynek poczty polowej korpusu, odłamki zagrzechotały na skrzyni samochodu

ciężarowego, kalecząc zbiornik z benzyną.

Wszystko stało się tak niespodziewanie, że nie uwierzono by w ten atak, gdyby nie trwałe, niszczące

ślady bomb. Przeciwlotnicy patrzyli na siebie z niemym wyrzutem. Nagle okazało sję, że ich dotychczasowe
umiejętności, zdobywane w czasie wielomiesięcznych ćwiczeń, są ledwie skromnym okruchem wobec
niezbędnej w boju sprawności. Po takiej nauczce nikt nie lekceważył szkolenia. Z niecierpliwością czekano
na okazję do rehabilitacji.

Wizyty hitlerowskich samolotów w ich okolicy zdarzały się jednak coraz rzadziej. Front przesuwał się

na zachód. W pogodne dni, wysoko poza zasięgiem ich pekaemów i dział, szybowały czasem ostrożnie, z
ledwie słyszalnym pomrukiem tnąc błękit białą krechą kondensacyjnej smugi.

Dni upływały na ćwiczeniach, wykładach, zajęciach własnych i... oczekiwaniu na rozkaz do dalszego

marszu na zachód. Z utęsknieniem oczekiwano wiosny wierząc, że ta pora roku przerzuci ich bliżej kraju. W
marcu pogłoski o terminie zmiany miejsca postoju stały się tak uporczywe, że dowódca drużyny zwiadu,
Sitnicki, skonstruował oryginalny i jedyny w swoim rodzaju kalendarz, który miał im ułatwić liczenie dni
pozostałych jeszcze do odmarszu. Bombardier wystrugał odpowiednią ilość kołków, wcisnął je w ściany
ziemianki i codziennie po wieczornym apelu uroczyście wyciągano jeden z nich. Wpatrywano się w
malejącą z każdym dniem liczbę owych „kartek” niezwykłego kalendarza, śledzono z zazdrością
odpływające na zachód transporty polskich jednostek, niecierpliwie wyczekując swojej kolejki. Bombardier
Sitnicki okazał się jasnowidzem. Tego samego wieczoru, kiedy w nabożnym skupieniu z podziurawionej
ściany okopu wyciągano ostatni kołek, gruchnęła wieść o tym, że wreszcie nazajutrz...

Dowódca dywizjonu, major Sokołowski, w najśmielszych przewidywaniach nie oczekiwał, że

załadunek odbędzie się w takim tempie. Widocznie jednak owego biernego trwania wśród zaśnieżonych
równin smoleńskich mieli już wszyscy dosyć.

1 sdapl — pisał w swoim meldunku zastępca dowódcy dywizjonu do spraw politycznych, kapitan

Biełous — rozpoczął załadowanie dn. 28.03.44 roku o godzinie 8.30, zakończył o godzinie 10.00. Eszelon
wyruszył w drogę o godzinie 18.00. OPL transportu zabezpieczały 4 działa 37 mm, 4 pkm. Podróż do
Darnicy trwała 11 dni. W tym okresie nie było ani jednego odstania od transportu lub nadzwyczajnych
wypadków. Zajęcia odbywały się codziennie po 6 godzin...

Sokołowski przegląda meldunek i wydaje mu się, że jego treść jest niepełna.
— To wszystko? — zwraca się do Biełousa.
— Chyba tak... Masz coś do dodania?
Major przesuwa dłonią po włosach.
— Wstrzymaj się do jutra. Wyślemy to z Żytomierza. Będziesz miał pełniejszy obraz.
Kapitan chowa meldunek do torby. Przez chwilę w milczeniu idą wzdłuż torów. Rusznice

przeciwpancerne zamontowane na wagonach radzieckiego transportu patrzą w niebo. Kilku żołnierzy
przykucnęło nad prymitywnym paleniskiem. Żołnierz z powagą miesza łyżką w osmalonej menażce, zapach
przypalonej kaszy podrażnia nozdrza.

— Witkowski powrócił? — zapytał major.
— Nie jeszcze.
Nieobecność szefa sztabu zaniepokoiła dowódcę. Przyspieszył kroku. Na torach nie zmieniło się nic, nie

ubył ani jeden transport. Z doświadczenia wiedział, że nie ma się co łudzić. Oczekuje ich niebezpieczna noc
w Darnicy. Niemożliwość zaradzenia złu wytrąca dowódcę z równowagi. Wobec żołnierzy musi jednak
wykazać spokój i opanowanie. Z jego twarzy nie powinni odgadnąć niebezpieczeństwa, które, jego zdaniem,
jest prawie nieuniknione. Na pozdrowienie kaprala Kurczewskiego odpowiada skinieniem ręki i uśmiechem.

Przed wagonem sztabu oczekuje plutonowy Sołtysik. Major wysłuchuje krótkiego raportu, ale myślami jest
zupełnie gdzie indziej. Od wschodu nasuwa się czerń chmury, ale to jeszcze nie noc.

— Pójdziecie do Kijowa — mówi do plutonowego. — Trzeba odnaleźć tam kapitana Witkowskiego.

Niech wraca natychmiast...

Sołtysik patrzy badawczo, więc Sokołowski dorzuca:
— Możliwe, że wkrótce ruszymy... — mówi bez przekonania.
— Byłoby dobrze! — odpowiada plutonowy.
— Przejdź się po wagonach — major zwraca się do Biełousa. — Pogadaj z ludźmi. Nie strasz, ale i nie

usypiaj ich.

— Jasne!
Ta noc będzie najdłuższą nocą w moim życiu — myśli Sokołowski. — Obrona przeciwlotnicza

unieruchomionego transportu nie jest sprawą łatwą. Każdy działon staje się w rzeczywistości odrębnym
stanowiskiem ogniowym, a wszelkie próby centralnego kierowania ogniem są bardzo problematyczne. Wiele
wskazuje na to, że właśnie tej nocy może nastąpić czas egzaminu. W tym popołudniowym, świątecznym
nastroju wyczuwa się coś z przysłowiowej ciszy przed burzą. O kilka wagonów dalej rozlegają się nieśmiałe,
urywane dźwięki harmonii. Kruszyna — domyśla się Sokołowski. W chwilę potem chórem męskich głosów
wybucha piosenka:

— Kalinka, kalinka, kalinka moja...
Biełous zbliża się do stojącej półkolem grupy żołnierzy.
— O tobie śpiewają — Dębniak sadowi się na krawędzi platformy obok dyndającego zwieszonymi

nogami Kalinki.

Kanonier błysnął uśmiechem w stronę kaprala, zeskoczył z platformy i podbiegł do grupy żołnierzy

radzieckich. Jakiś wesoły fizylier poczęstował Kalinkę skrętem. Żołnierze podchwycili piosenkę śpiewaną
przez Polaków.

— Obywatelu kapitanie! — Biełous zatrzymał się. Z wagonu wyjrzała Krupicka. Żołnierski ubiór nie

pozbawił jej kobiecego wdzięku. — Jutro zapraszamy na święta! Proszę — wskazywała w głąb wagonu.

Kapitan przetarł okulary. Na zaimprowizowanym stole stało coś, co przypominało świąteczne ciasto. W

tych sprawach kobiety zawsze są bardziej przedsiębiorcze niż my — pomyślał. — Aripowski ma szczęście.

Sposób, w jaki Krupicka zdołała zdobyć mąkę, stanowił wyłącznie jej tajemnicę. Było to jednak miłe, i

to nie tylko dla tego wojennego małżeństwa, ale dla nich wszystkich. Surowy, nieprzytulny wagon dzięki
owemu skromnemu symbolowi miał teraz wiele z atmosfery rodzinnego domu, tego klimatu, do którego po
pięciu blisko latach wojny tęsknili najbardziej, a który w jakiejś mierze przypominał im daleki, własny kraj.

— Naturalnie, że przyjdę! — odpowiedział uśmiechem na zaproszenie.

Służbę OPL pełniła pierwsza bateria. Kalinka zauważywszy kapitana opuścił na chwilę radzieckich

żołnierzy, stanął przy wagonie. Dzieciuch — pomyślał o nim Biełous prawie z tkliwością. Chłopiec był
ulubieńcem baterii i w jakiś sposób swoją osobą sprzęgał całą obsługę. Na nim wyładowały się naturalne
instynkty opiekuńcze kanonierów, co miało korzystny wpływ na obie strony.

Kapitan obrzucił wzrokiem działo sterczące na platformie. Spojrzał uważnie na żołnierzy.
— Jak z amunicją?
— Mam dwie skrzynie — zameldował dowódca działonu. — Sześćdziesiąt sztuk.
— Nie za mało? — zapytał z wahaniem Biełous.
— Wystarczy! — zapewnił ładowniczy. — Nigdy nie mieliśmy więcej!
Biełous nie odpowiedział. Oczywiście, że na początek wystarczy. Jeśli trzeba więcej, można donieść.

Wagon z amunicją jest pod bokiem. Po diabła siać panikę i ładować to wszystko na platformę już teraz. Raz
jeszcze rzucił okiem na wagon amunicyjny. Trzy, cztery minuty — obliczył w myśli.

Właściwie nie było tu nic więcej do roboty. Obrona przeciwlotnicza jest na wszystkich posterunkach,

żołnierze są czujni, uważni, gotowi do walki. Staną się jeszcze bardziej czujni, kiedy zapadnie noc. Są na
tyle doświadczeni, że wiedzą, czym grozi taka noc na stacji w pasie przyfrontowym. Dowództwo może być
pewne, że staną na wysokości zadania, kiedy zajdzie potrzeba, że zrobią wszystko, na co ich stać, czego
zażąda od nich sytuacja.

Na razie potrzebna chwila odprężenia. Ogniomistrz Kruszyna pozazdrościł radzieckim kolegom i

wyciągnął akordeon. Usiadł w drzwiach wagonu, przebiegł palcami po klawiszach. Dźwięk muzyki ściągnął
kolegów. Otoczyli Kruszynę półkolem.

— Coś od serca!
— Tiomnuju nocz!

Kruszyna spojrzał na klawiaturę, poprawił paski na ramionach, zagrał... kujawiaka.
Przedświąteczny nastrój udzielił się kapitanowi. Powrócił do wagonu sztabowego uśmiechnięty i prawie

wesoły. Zmroził go wzrok majora.

— Dowództwo obrony przeciwlotniczej stacji ogłosiło alarm dla swoich baterii. Witkowski powrócił z

Kijowa z niczym. Nocujemy w Darnicy. Poleciłem zarządzić pogotowie bojowe.

Nie lekceważono więc wizyty porannych gości. Oczekiwano, że inni zjawić się mogą wkrótce po

zmroku. Dopiero teraz Biełous poczuł coś w rodzaju nieokreślonego niepokoju. Powiódł wzrokiem po
niebie.

Noc spływała od wschodu gęstniejącym zmrokiem. Zrobiło się chłodniej. W dali dzwoniły przetaczane

wagony, głośno i ciężko oddychały manewrujące parowozy.

We wnętrzu wagonów, przy zsuniętych drzwiach, w świetle mdłych kaganków toczyły się ważne i

nieważne rozmowy, czasem wybuchał śmiech — echo opowiedzianego dowcipu lub przyjaznego żartu z
kolegi..

O godzinie 20.00 dyżur na platformie objął działon pierwszy.
— Upiekło nam się — zacierał ręce Kalinka. — Do północy popatrzymy w gwiazdy, a później spać do

rana. Tym po nas będzie gorzej. Im noc całkiem diabli wzięli.

— Najgorszy czas od godziny duchów do czwartej! — potwierdził Dedyś. — Zimno, cholera! —

wstrząsnął się od chłodu osiadającego mu na plecach.

— Każde dwie pierwsze godziny najgorsze — podzielił się swoim doświadczeniem Jaszczyszyn. —

Kiedy minie połowa czasu służby, to jakbyś z górki jechał.

— Mniej gadać, chłopcy! — Dębniak wchodził w swoją rolę dowódcy działonu. Na co dzień byli

kolegami, ale w okresie pełnionej służby starał się przypomnieć im o obowiązkach podwładnych. Ściszyli
głosy, ale nie przerwali rozmowy. To było dziwne nawet, zdążyli przecież poznać się na wylot, a jednak
tematu do rozmowy nie brakowało nigdy. Mówiono o swoim własnym życiu, o tęsknotach i pragnieniach, o
tym, co będzie, kiedy wreszcie przyjdzie koniec wojny i dziwili się sobie, że ich wyobraźnia jakoś nie mogła
sięgnąć poza ów, wciąż nieznany, a jednak niechybnie zbliżający się termin.

Noc zakrywa twarze, wyzwala tlące się w nich i tłumione od godzin podniecenie. Ładowniczy

cokolwiek za nerwowo wsuwa łódkę z amunicją, patrzy na działo, poklepuje po zamku, wyrażając w tym
geście swoje zaufanie do powierzonego mu sprzętu.

— Mają tu chyba jeszcze jakąś obronę... — szepce Dedyś rozglądając się dokoła.
— Nie widziałeś? — dziwi się Kalinka, który zdążył już dokładnie spenetrować okolice. — Co

najmniej dywizjon. Damska obsługa.

Jaszczyszyn krzywi się.
— Też... — mówi z przekąsem.
— Coś ty taki wróg kobiet?
— Wróg nie wróg. Przypomniała mi się ta piosenka: „Słuchajcie wesołej nowinki, będzie pobór na

dziewczynki...” i jakoś tak dalej: „a te grube i pękate posadzimy na armatę”. I posadzili...

— Widziałem te ich pękate, jak mówisz — odzywa się Makuchowski. — Dmuchają z dział, aż miło.
— Pomożemy — mówi z przekonaniem Dębniak. Makuchowski mimo woli poprawia się w siodełku.
— Może obejdzie się bez naszej pomocy — oburza się nagle Kalinka. — Zebrało się wam na krakanie.
Ten głos był potrzebny. Rozmowa się urywa, zapada chwila ciszy, po czym Dębniak coś mówi o

rodzinie pozostawionej w Atbasar, gdzieś w Kazachstanie. Temat: „rodzina” jest niewyczerpany. Można o
tym mówić godzinami. Tolerancyjni są wszyscy. Cierpliwie wysłuchują opowiadań znanych każdemu prawie
na pamięć. W ten sposób mija czas, skraca się oczekiwanie na jutro. O tym nikt na głos nie mówi, „żeby nie
zapeszyć”. To jutro jest upragnione, choć jest nieznane, nabrzmiałe niepewnością i lękiem.

„Z górki” czas rzeczywiście płynie szybciej. Od godziny 23.00 dzieli ich od odpoczynku zaledwie 60

minut. Wydaje się, że w czasie snu nic złego nikogo nie może spotkać. Czuwać będą inni tak, jak oni teraz.
Sześćdziesiąt minut to niewiele, ale w ciągu tej godziny przepłyną miliony najróżniejszych myśli, padnie
trochę słów w skąpej rozmowie.

Noc jest czarna jak ukraiński czarnoziem. Cichną powoli śpiewy, milknie odgłos harmonii, zmęczenie

daje znać o sobie. Gdzieś na tyłach transportu kanonier Wróblewski patrzy w niebo przesłonięte wysokimi
obłokami, wstrząsa się od chłodu, chodzi nerwowo po platformie.

Takie noce obserwowali zawsze z daleka. Tkwili na uboczu od wielkich ognisk rozpalonych nalotami

wroga, nie byli głównym celem jego ataków. Dziś sytuacja może być inna.

O godzinie 24.00 major Sokołowski jeszcze nie śpi, chociaż zmęczenie obezwładnia go coraz bardziej.

Podchodzi do otwartych drzwi wagonu i patrzy w wygwieżdżone niebo. Major zapala papierosa. Z głębi
wagonu dochodzi głos kapitana Biełousa:

— Dlaczego nie śpisz? Jutro mamy kupę roboty.
„Jutro” jest już właściwie dziś. Prawdziwe „jutro” zacznie się jednak dopiero za kilka godzin, kiedy

początek dnia zajaśnieje na wschodzie bladym słońcem.

— Już idę — rzuca przez ramię i myśli o tym, że za parę godzin rzeczywiście czeka go nawał

obowiązków. Tych kilka godzin przemknie niepostrzeżenie lub zatrzyma się na długo, na bardzo długo...

*

O tej samej godzinie porucznik Aripowski przypomina sobie o zmartwieniu.
— Wiesz co — mówi do Lidii — nawet kropelki bimbru nie mamy. Czym ugościsz jutro dowódcę?
— Będzie wszystko, co trzeba — uspokaja go żona. — Śpij już...
— Lidka, doprawdy? — Ogarnia ją ramieniem i myśli z czułością o tym, że kiedyś życie ich toczyć się

będzie pod dachem własnego domu.

O godzinie 24.00 pułkownik, komendant stacji Darnica, wychodzi na peron, zagląda do dyżurnego

ruchu, który na jego widok rozkłada bezradnie ręce.

— Bez zmian, towarzyszu pułkowniku. Nocować przyjdzie tak jak jest — robi wymowny gest w stronę

biegnących opodal torów.

Pięć godzin dzieli ich od świtu. Najtrudniejszych, najcięższych pięć godzin, z których każda może mieć

wagę wspomnienia noszonego do końca życia. Pułkownik nie zaśnie w owych godzinach, na sen muszą
wystarczyć krótkie chwile dnia. Takie noce nie są do spania.

W bateriach przeciwlotniczych otaczających stację rozpoczyna się okres najcięższej służby. Lufy dział

skierowane ku zachodowi patrzą w niebo. Wokół stanowisk usypany wał ziemi, teraz ściętej nocnym
przymrozkiem, chrupiącej pod stopami artylerzystek w ciepłych fufajkach.

W ziemiance brzęczy telefon. Nina, dowódca działonu, podnosi słuchawkę.
— Ja „Pierwaja”... da, wsio w poriadkie, towariszcz major...
Odwraca się i spotyka wesołe oczy Tatiany.
— Nina — mówi — powiedz nam prawdę, major troszczy się nie tylko o działon?
Nina czerwienieje. Całe szczęście, że w tej ciemności żadna tego nie zauważy. To prawda, co mówi

Tania. Ona sama odczuwa szczególną opiekę majora, dowódcy dywizjonu. Czuje się tym zażenowana, ale i
na swój sposób szczęśliwa. Jest przecież dziewczyną i ma prawo do uczuć. Dłońmi dotyka fufajki i myśli, że
pięknie wyglądałaby w sukience, takiej prawdziwej sukience, jaką dziewczęta wkładają w pierwszy
wiosenny ciepły dzień. Kiedy wojna się skończy, kupi sobie taką sukienkę z krótkimi rękawami, szeroką
spódnicą, a obcisłą u góry...

— Tania... — Aby się bronić, przechodzi do ataku.— A tobie ten Polak nie podobał się?
Tania nie kryje się ze swymi uczuciami.
— Niczewo, choroszyj pareń... Zawtra...
Pięć godzin do jutra. Nina pochmurnieje na dźwięk tego słowa. Zbyt brutalnie przypomina sobie o

rzeczywistości. Noce artylerzystek nie są nocami zabaw. Trzeba je odłożyć na później. To znaczy na kiedy?

— Która godzina? — pyta.
— Dwadcat' czetyry czasa — odpowiada Tania.
I z ciężkim westchnieniem siada na stanowisku celowniczego.
O godzinie 24.00 kapral Dębniak zakończył dyżur, ustępując miejsca kolejnemu działonowi. Do

własnego wagonu jest zaledwie kilka kroków. Twarde, piętrowe prycze nęcą jak królewskie łoża.

— Nie rozbierać się! — ostrzega Dębniak swoich chłopców. — Co najwyżej fufajki...
Sam też kładzie się w mundurze, podsuwa łokieć pod głowę. Oczy kleją się same. Zasypia natychmiast.

Jest godzina 00.10. Pół godziny później w zapadłą właśnie ciszę wdziera się przerażające wycie syreny,
rozlega się dudnienie gongów, krótkie, urywane sygnały parowozów. W niebo wytryskują snopy światła, ich
krańce załamują się na chmurach, przebiegają po nich nerwowo, krzyżują ze sobą w gorączkowych
poszukiwaniach.

Sen pierwszej minuty jest najgłębszy. Dębniak nie słyszy nic. Ktoś wali w drzwi wagonu, łomoce

pięściami w twarde i grube dechy.

— Alarm! Alarm! Pierwsza bateria do dział!
Dębniak przeciera oczy i ma wrażenie, że znalazł się w samym środku piekielnego jazgotu. Przejście z

ciszy snu w świat rozdzwoniony i alarmujący jest tak nagłe, że kapral bardziej jest skłonny uwierzyć w sen
niż rzeczywistość. Zeskakuje z pryczy, podbiega do drzwi, jednym pchnięciem ramienia rozwiera je na
oścież, staje w nich i nagle pojmuje wszystko.

— Pierwszy działon na stanowiska bojowe!
Jego komenda grzęźnie w narastającym tumulcie. Dębniak patrzy przez chwilę w niebo. Jasność

zastygła płasko nad całą przestrzenią torowiska; wyżej, już ponad tkwiącym w powietrzu nieruchomo
zdradliwym źródłem światła, panuje nadal czerń nocy nabrzmiewająca ciężkim, stężałym pomrukiem
silników...

Nocny lot

Pokój z przesłoniętymi oknami sprawia wrażenie ponure, nawet odpychające. Hauptmann Kreis

dostrzega od razu, że major Schlamm, prawa ręka dowódcy dywizji bombowej, jest dziś wyjątkowo
poważny.

— Coś złego? — zapytał mimochodem, tak aby inni nie mogli usłyszeć. Znali się obaj jeszcze z czasów

przedwojennych. Schlamm był starszy od niego o jeden stopień, zawdzięczając to jedynie temu, że całą
wojnę obijał progi sztabów. Kreis nie miał mu nawet tego za złe. Uznał, że i tak jego kolega lepiej służy
ojczyźnie niż ci, którzy tak ją „ukochali”, że nie opuszczali Reichu ani na chwilę przez cały czas trwania
działań wojennych. Z tytułu dawnej przyjaźni Schlamm nie zapomniał o swym koledze pozostającym, w
stopniu hauptmanna i wyrabiał mu dobrą markę u generała.

— Złego nic, ale... — major zawiesił głos na widok kilku młodych oficerów, którzy w tej chwili weszli

do pokoju.

Kreis nie byłby zaskoczony złą nowiną, skoro wszystkie ostatnie wiadomości nie należały do

najlepszych. Interesowało go tylko, czy sprawa dotyczy frontu, czy też może Berlina.

Pokój był niewielki, na czołowej ścianie wisiała mapa, przesłonięta teraz zielonym papierem, pośrodku

stół z epidiaskopem. Ten przedmiot właściwie zdradzał cel całej tej, systemem alarmowymi zwołanej,
odprawy. Nowe zachęcające obrazki — pomyślał ze złością, bo przecież zgodnie z planem dzisiejszy
wieczór miał być wolny.

Generał jak zwykle był punktualny. O godzinie siedemnastej Schlamm zameldował mu o obecności

oficerów na zarządzonej odprawie.

Dowódca dywizji lotnictwa bombowego miał minę beztroską, co tym bardziej zaniepokoiło Kreisa.

Znał jego „psychologiczne upodobania” i wiedział, że jego wesoła twarz z zasady zapowiadała coś wręcz
przeciwnego.

Generał podszedł do okna, odchylił kotarę.
— Piękny wieczór jest zwiastunem wspaniałej nocy. Meine Herren, życzę wam takiej nocy. Żadnej

wycieczki nie można uznać za udaną, jeśli przedtem nie obejrzy się w przewodniku obiektów, które
zamierzamy wizytować. Mam panom do zaoferowania, coś czego dawno nie było. Za chwilę pokażę zdjęcia,
na które proszę zwrócić uwagę nie tylko ze względu na ich treść, ale i na doskonałość techniczną. Autorów
tych zdjęć przedstawiłem do nagrody. Mam nadzieję, że zostaną nagrodzeni również i ci, którzy zrobią z
nich najlepszy użytek...

Wbrew oczekiwaniom na twarzach zebranych nie dostrzegł ani cienia entuzjazmu, ani też uznania dla

jego, jak mu się wydawało, dowcipnego wystąpienia.

Błaznuje — pomyślał Kreis. — Nie błaznowałby, gdyby chociaż raz wziął udział w takiej wycieczce.
Przy przesłoniętych oknach obraz rzucony na mały ekran był zupełnie wyraźny nawet z dalszego

miejsca. Zdjęcia rzeczywiście były doskonałe. Bez najmniejszego trudu rozpoznawało się cienką nitkę
mostu, rzadkie drzewa na brzegu rzeki, dalej zabudowania dworca oraz stłoczone obok siebie rzędy
wagonów, rzucające na ziemię nieznaczny cień. Takich zdjęć Kreis nie oglądał od czasów, gdy jeszcze w
oficerskiej szkole uczył sie rozpoznawać obiekty naziemne na specjalnie przygotowanych fotografiach
wzorcowych. Musiał przyznać, że to, co widział teraz, było nad wyraz zachęcające.

— Mam nadzieję — ciągnął generał, kiedy ponownie odsłonięto okna — że taki sam widok, bez

większych zmian, zobaczą panowie na własne oczy już za parę godzin. Los zsyła nam w ręce niezwykły
prezent. Takiej okazji nie możemy przepuścić. Planuję uderzenie całym pułkiem.

Na sali powstało poruszenie. Rzadko ostatnio dowództwo okazywało aż taką hojność. Tego rodzaju

decyzja świadczyłaby, że do dzisiejszej operacji przywiązuje się szczególną wagę.

— Sto dwadzieścia samolotów?!
W nagle rzuconym pytaniu było tyle szczerego zdumienia, że generał spojrzał na pytającego. Nie znał

tego młodego oficera. Prawdopodobnie był to świeżo promowany oficer, skierowany bezpośrednio po szkole
na front wschodni i nie orientujący się jeszcze w różnicach między obsadą etatową a rzeczywistością.
Generał musiał być dziś w doskonałym humorze, skoro pozwolił sobie na żart.

— Pan się myli, Herr Leutnant, eskadra pułkowa zostanie do mojej dyspozycji. To znaczy o dwanaście

samolotów mniej.

Kreis uśmiechnął się. Ten dowcip był dobry.
— Wracajmy do rzeczywistości, panowie — ciągnął generał. — Dywizjon pierwszy dwadzieścia cztery

samoloty, dywizjon drugi dwadzieścia jeden samolotów i dywizjon trzeci dwadzieścia trzy samoloty. Razem
sześćdziesiąt osiem maszyn. To powinno wystarczyć.

— Herr General — hauptmann Kreis zdecydował się zabrać głos. — To prawda, że w naszym

dywizjonie pozostało dwadzieścia jeden samolotów, ale chcę przypomnieć, że zdolnych do działań bojowych
mamy zaledwie piętnaście...

Na sali zaległa cisza. Młody oficer obrzucił Kreisa pogardliwym spojrzeniem. Generał zagryzł wargi.

Nie mógł jednak okazać zdenerwowania. Meldunek hauptmanna był bardzo istotny.

— Pierwszy dywizjon? — generał przystąpił do sprawdzenia gotowości pozostałych jednostek pułku.
— Niezdolnych do lotu siedem...
— Trzeci?
— Po wczorajszej akcji mamy osiem uszkodzonych...
— A więc razem czterdzieści siedem? Mało! Na dzisiejszą noc musimy mieć pięćdziesiąt samolotów...
Odwrócił się do okna. To potworne — myślał. — Targuję się o trzy samoloty! Przecież nie tylko

„skracanie” frontu, ale i liczby rzucone na tej odprawie są wymowniejsze niż najbardziej zawiłe wywody
reichsministra Goebbelsa. Mógłby w tej chwili odwrócić się do siedzących tu oficerów i będąc jak
najbardziej w zgodzie z własnym przekonaniem oświadczyć: „Wojna jest przegrana, moi panowie”.
Oczywiście nie zrobi tego. To byłoby niemożliwe z wielu powodów. Przeciwnie, trzeba zatrzeć to wrażenie,
które odnieśli wszyscy przy okazji bilansowania własnych sił.

Odsłonięta mapa przedstawia tereny znane im dobrze z conocnych lotów. Oficerowie przypominają

sobie miasta, które odwiedzali już tyle razy: Kowel, Kiwerce, Równe, Zdołbunów, Szepietówka, Korosteń,
Żytomierz, Kijów.

— Dzisiejszy nalot — generał wraca do poprzedniego tonu — odbędzie się w ramach wielkiej,

opracowanej przez najwyższe dowództwo operacji, której celem jest odcięcie wojsk rosyjskich od ich baz
zaopatrzeniowych. Zgrupowanie dużej ilości transportów w jednym punkcie ułatwia nam wykonanie tego
zadania. Waszym dzisiejszym celem jest stacja położona na wschód od Kijowa, Darnica. Życzę powodzenia.
Dziękuję panom. Na przygotowanie lotu zostaje niewiele czasu.

Generał szybko skończył odprawę. Nie życzył sobie jakiejkolwiek dyskusji.

Start samolotów drugiego dywizjonu wyznaczony zostaje na godzinę dwudziestą trzecią. Pójdą

rozciągniętym szykiem. Taktyka ta zdaje egzamin. Dzięki niej cały, kilkusetkilometrowy odcinek trasy
niepokojony jest jednocześnie nieustannym warkotem, który nęka nieprzyjaciela przez długie nocne godziny.

Hauptmann Johann Kreis jest dowódcą drugiej eskadry, tej, która wystartuje dokładnie w pięć minut po

pierwszej. Od chwili gdy otrzymał rozkaz, zostało mu niewiele czasu na odpoczynek. Tym bardziej że nawet
on, doświadczony pilot samolotu bombowego Ju-88, musi poświęcić przynajmniej dwie godziny na
przestudiowanie trasy wspólnie z nawigatorem.

Kiedy dochodzi godzina 23.00, samolot Kreisa jest już gotów do startu. Hauptmann uruchamia silniki,

ich odgłos wypełnia łoskotem całe lotnisko. Poprzez szyby kabiny pilot rozgląda się wokół. Widzi, że cała
eskadra gotowa jest do startu. Zwiększa obroty, poprawia słuchawki i w tej samej chwili otrzymuje sygnał.
Maszyna kołuje, nabiera szybkości, hauptmannowi wydaje się jednak, że trwa to zbyt długo, że ciężar
podwieszonych dziś bomb jest zbyt wielki, aby samolot mógł je udźwignąć. Kreis przyciąga delikatnie
drążek ku sobie. Samolot zatacza szeroki krąg i nabierając wysokości wchodzi na kurs.

Wewnątrz jest czterech lotników. Tamci trzej to „nowe twarze”, jak nazywa ich w myśli. Lata z nimi

niecałe cztery miesiące. Nie pierwsza była to zmiana. Kiedyś usiłował sobie przypomnieć wszystkich, z
którymi latał, ale pamięć okazała się zawodna. Miał, jak dotąd, większe szczęście niż wszyscy tamci. Mało
było takich, którzy, jak on, rozpoczynali jeszcze w 1939 roku. Od tego czasu przybył mu Żelazny Krzyż z

diamentami i sporo siwych włosów mimo młodego wieku. Ten Junkers też nie jest jego pierwszym
samolotem. Najpierw latał na Ju-87, który jeszcze w Polsce został strącony przez jakiegoś samotnego
myśliwca. Wróg pojawił się niespodziewanie od strony słońca i, zanim Kreis zdążył się zorientować, coś
zachrobotało po kadłubie, Junkers stracił nagle sterowność i gdyby nie skok ze spadochronem, wówczas on,
Kreis, podzieliłby los tamtego, który pozostał w martwym kadłubie. Gratulowano mu ocalenia i wróżono
długie życie. Jak dotąd, sprawdzało się to, mimo że od tego czasu zdążył stracić dwa dalsze samoloty: jeden
zestrzelony przez artylerię radziecką, drugi rozbity podczas przymusowego lądowania na bagnach. Ale ten
pierwszy junkers Ju-87 najdłużej zostanie w pamięci. Pomszczony też został z nadmiarem. Kreis pohulał
sobie w ów słoneczny wrzesień, ładując bomby w każdy dowolnie wybrany cel, obojętne, czy był nim
spiętrzony korek na szosie, czy też samotna chałupa pod lasem. Później sam już nie wiedział, czy silniejsze
było pragnienie rehabilitacji w oczach dowództwa, czy też nienasycona wciąż chęć zemsty na wszystkich i
na wszystkim.

Junkers kołysze się niespokojnie, zmienia wysokość. Z dołu suną kolorowe paciorki, a ich wybuchy

wstrząsają powietrzem. Trwa to krótko, chwilę zaledwie, i przed Kreisem zalega znów głęboka, gęsta noc.
Równomierny pomruk silników działa uspokajająco. Ponure myśli przemknęły szybko jak czarny kłąb
burzowej chmury. W kabinie trwa cisza. Woli to niż niewybredne żarty niektórych kolegów, z którymi
zdarzało mu się latać, a którzy nadmiernym, fałszywym humorem usiłowali zamaskować swój strach i
zdenerwowanie narastające z każdym obrotem śmigła. W chwilach takiej ciszy łatwiej jest skupić się na
przemyśleniu zadania, które ich czekało. Można snuć nigdy nie dokończone myśli o tym, „co dalej?” Na ten
temat nie rozmawiali ze sobą nigdy, ale sprawę tę rozważał każdy nieraz wbrew sobie, wbrew własnym
chęciom. Coraz częściej myśleli o przyszłości, bo i świat się komplikował coraz bardziej. Wyobrażenia
sprzed kilku lat nie odpowiadały realiom dnia dzisiejszego a często były nawet ich zaprzeczeniem.

Hauptmann rzuca okiem na przyrządy pokładowe. Czas mimo wszystko biegnie szybko. Niedługo będą

nad celem, niedługo nastąpi ulga. Kreis bowiem lubił ów moment na krótko przed atakiem i sam atak.
Wyprowadzał wówczas maszynę nad krawędź przepaści, którą za chwilę miał sondować, patrzył w samo jej
dno, wyobrażał sobie lęk ludzi, skrytych za przesłoną nocy, i nagłym ruchem odpychał drążek od siebie.
Krew uderzała do głowy, czuł obezwładniające, narkotyczne niemal oszołomienie, ziemia pęczniała w
rozszerzonych oczach, pędziła na spotkanie z zawrotną szybkością i kiedy zdawałoby się, że już za chwilę
nastąpi tragiczne zderzenie, samolot, zwalniając pierwszą serię bomb sterowany wprawnym ruchem
hauptmanna, unosił się w górę, piął po prawie pionowej płaszczyźnie nie istniejącej ściany ku jej szczytom.
Wtedy krew wpływała do nóg, ustępowało rozsadzające czaszkę pulsowanie w skroniach, spływały w nie
chłód i ulga. Wtedy już zataczał szeroki krąg, czekając swojej kolejki wśród innych czających się jastrzębi.

Lekceważył artylerię przeciwlotniczą, ale nie ufając strzelcom pokładowym, bał się samolotów

myśliwskich. Dlatego nocne loty odpowiadały mu najbardziej. Musiał też tkwić w nim instynkt drapieżnika,
skoro w podniecającej emocji, która opanowywała go tuż przed atakiem, zapominał o wszystkim z
wyjątkiem ofiar, które czekały na niego w dole. Nigdy nie uważał, że ma ich na swym koncie zbyt wiele. Ten
niewątpliwy instynkt mordercy w terminologii dowództwa nosił nazwę: „nieustępliwość”. Taka
przynajmniej motywacja widniała pod wnioskiem przedstawiającym go do odznaczenia diamentami do
Żelaznego Krzyża, który otrzymał już w drugim roku wojny za udział w kampanii francuskiej. Wtedy, do
1941 roku, wszystkie te operacje nazywano kampaniami. Wojna zaczęła się dopiero z początkiem zimy 1941
roku, kiedy jej ciężar zaczęli naprawdę odczuwać.

Znów rzut oka na zegarek. „Tamci” powinni być już blisko celu. Pozna to łatwo po rozjaśnionej nagle

nocy. Zimne słońca zapłoną nad miejscem, które ma ulec zdruzgotaniu. Oni przyjdą już wówczas, gdy blask
bomb oświetlających odsłoni ciemności jak kurtynę i w ową rozjaśnioną przestrzeń zrzucą ładunki tak
ciążące silnikom, że ich burkliwy odgłos sprawia wrażenie, iż są już u kresu sił.

Daleko na horyzoncie ziemia z nagła wybucha snopami świateł. Z tej odległości wyglądają jak

gigantyczne filary podpierające chmurne niebo. Chwilę tkwią nieruchomo, po czym ogarniają ciemność
drgającą siecią.

W tej samej chwili nad oddalonym miejscem zawisa kłąb światła, jest dokładnie godzina 0.40. W pięć

minut później, kiedy Kreis znajduje się już nad samą czeluścią rozpalonego w dole wulkanu, pierwsze
płomienie rozkwitają na dole i z głębi dochodzą potężne wstrząsy. Na chmury pada różowy odblask rosnącej
łuny. Hauptmann zatacza szeroki krąg, patrzy w długie, nieruchome rzędy wagonów biegnące w równych
liniach obok siebie i czuje, jak krew napływa mu do głowy. Obok płoną latarnie dalszych bomb
oświetlających. W dole robi się jasno jak w dzień. Powietrze gęstnieje od pocisków przeciwlotniczych.
Odgłos ich eksplozji miesza się z detonacjami padających bomb. Kreis wchodzi na kurs równolegle do torów
i odchylając drążek do przodu zapomina o wszystkim.

Nalot

Ryk atakujących samolotów jest taki, że głos majora Sokołowskiego ginie w ogólnym tumulcie.

Dębniak ze swymi ludźmi wskakuje na platformę, ładowniczy wpycha jedną łódkę do magazynu, druga
sterczy na prowadnicy.

— Ognia!
Pięć głuchych dudnień wstrząsa powietrzem. Pociski uderzają w niebo nabrzmiałe warkotem silników.

Gdzieś z tyłu rozlega się seria detonacji, ciepły powiew powietrza rozpala policzki. Nad nimi setki świateł
powoli opadających ku ziemi.

— Do żyrandoli, ognia!
Plutonowy Pojasek naciska pedał spustowy i niemal jednocześnie dwa punkty świetlne zawieszone w

powietrzu roztapiają się w ciemności. Gdzieś za nimi, na bocznych torach, wybucha pożar.

Porucznik Kanonienko wskakuje na platformę w tyle transportu. Dowódca trzeciego działonu kapral

Rogowski nie słyszy jego głosu. Wpatrzony w pajęczynę przeziernika oddaje strzał za strzałem. Kanonienko
podbiega do działa, ręce mu drżą.

— Podawaj! — krzyczy do ładowniczego. Ten pcha łódkę w prowadnicę, działo wypluwa serię, milknie

na chwilę i sznur kolorowych pocisków łukiem tnie powietrze.

Nad Darnicą rozwiera się piekło. W nozdrza uderza swąd dymu, nieustanny huk wstrząsa ziemią. Grad

odłamków sypie się z gwizdem na wagony.

Kapral Kurczewski nie widzi przed sobą samolotów. Słyszy tylko ich narastający warkot, zaciskając

zęby bije w ten skłębiony szum nad głową, w ów niesamowity ryk, już nie wiadomo, czy krążących
samolotów, czy spadających bomb. Ziemia kołysze się pod stopami, podmuch gorącego powietrza wyciska
łzy z oczu. Dwa skrzyżowane reflektory uchwyciły napastnika na samym przecięciu świetlistych dróg;
prowadzą go, nie pozwalają zniknąć w mroku. W ten rozpłaszczony na niebie krzyż biją wszystkie armaty
obrony przeciwlotniczej. Tam, u samego szczytu, musi być gęsto od stali, tak gęsto, że napastnik nie może
wycofać się bezkarnie. Warkocz czarnego dymu przecina smugę światła w poprzek, słania się ku ziemi.

To pierwsze zwycięstwo dodaje otuchy. Kapral Wróblewski kciukiem ociera pot z czoła, naciska tylce

swojego pekaemu, gasi kilka oświetlających bomb.

— Poświecę wam — mruczy pod nosem i strzela wprost w sunący po niebie cień.
Wokół nich panuje przeraźliwa jasność, wyżej, gdzie ciemność osłania napastnika, kłębią się nowe

cienie przygotowując kolejny atak. Pierścień przeciwlotniczych baterii okalających Darnicę grzmi od
wystrzałów. Jaszczyszyn ze swojego miejsca śledzi ich krótkie odbłyski i zmienia zdanie o „damskiej
obsłudze”.

Wydaje się niemożliwe, aby cichy jeszcze przed chwilą świat zamienił się w piekło. W dali poza ich

transportem płoną trafione bombami wagony. Łuna rozlewa się po niebie, drga niespokojnie, oblewa
czerwienią noc, potęgując niesamowite wrażenie.

Dębniak zaciska wargi do bólu, bije tam, skąd dochodzi narastający warkot.
Podporucznik Tatarski widzi z dołu ciemniejące na tle nieba sylwetki kanonierów, lekko pochylone,

wpatrzone w górę, gdzie nieprzerwany grzmot rozlewa się jak echo nadciągającego huraganu.

— Spokojnie, chłopaki! — krzyczy poprzez gwizd spadających bomb. — Nie na wiwat!
To łatwo powiedzieć. W równej walce można próbować okiełznać własne nerwy, wypatrzyć wroga,

wycelować i wypalić mu w ślepia. Teraz o kierowaniu ogniem trudno jest myśleć. Nie przeliczysz jego
szybkości, wysokości, kąta kursowego. Wróg atakuje nieustannie, a jego cień pojawia się tylko na krótko.
„Przeciwlotnik musi być szybszy niż samolot” — brzmią w uszach hasła zasłyszane na szkoleniach. To jest
trudne, to jest piekielnie trudne, ale przecież nie niemożliwe. Napastnik atakuje schematycznie. Dębniak
zauważa ten sam manewr, powtarzany przez kolejne samoloty. Spadają w jasność niemal w tym samym
punkcie, na tym samym kierunku. Tylko moment, w którym powietrze przecina gwizd, za każdym razem jest
inny. Wcześniej i później. Tylko temu zawdzięczają, że mogą ogień prowadzić nadal. Kiedyś ten moment
może nastąpić w środku, właśnie w środku. Może teraz?...

*

Już są na prostej. Strzałka wysokościomierza zatrzymuje się na dziesiątce. Tysiąc metrów, niżej nie

warto schodzić. Podmuch eksplodujących granatów uderza raz po raz w skrzydła, bombowiec kołysze się w
skotłowanych wirach powietrza.

— Ogień zaporowy — ostrzega nawigator, pochylony nad optycznym celownikiem. — Uważaj!

To strzelają baterie, rozlokowane pierścieniem wokół Kijowa i stacji. Kreis dokładnie widzi, jak z dołu

wytryskują kolorowym strumieniem setki pocisków. Wachlarz stali tnie powietrze w każdym sektorze
podejścia do celu. Na taki ogień można zareagować tylko błyskawicznym manewrem, ciągłymi unikami ze
zmianą wysokości i kursów. Wybuchów jest jednak tyle, że Kreis zaczyna tracić orientację. Oślepia go łuna
pożarów, które ogarniają ziemię po każdej serii rzuconych bomb. Blask tańczy po chmurach, zalewa kabinę
upiornym światłem, odbija się na krawędziach skrzydeł. W ogromnym słupie rozgrzanego powietrza lśnią
jak sznur pereł oświetlające bomby, zawieszone po sześć sztuk przez pierwszą grupę Junkersów, które miały
zidentyfikować i oznaczyć cel ataku.

— Zejdź niżej! — poleca nawigator.
Ryzykant — myśli Kreis. — Chce koniecznie zasłużyć na drugi Żelazny Krzyż. Po powrocie do bazy

powie kolegom, że to on właśnie w decydującym momencie wykazał największą przytomność umysłu, nie
bacząc na grożące im niebezpieczeństwo.

— Biorę pierwszy z lewej transport — dodaje zmienionym głosem. — Trzymaj kurs i prędkość! Zaraz

wyrzucimy pierwszą serię.

Kreis chce mu odpowiedzieć „zrozumiałem”, ale w tym momencie smuga światła z ziemi łapie w swe

szpony lecącą obok maszynę Alberta, starego przyjaciela, z którym zaczynał wojnę blisko pięć lat temu w
Polsce. Chce mu pomóc, ale jest bezradny. W stronę połyskującego samolotu pędzi z dołu wiązka
czerwonych iskier. Jedna, druga, trzecia... Jaką szaloną prędkość mają te pociski! Ciasny krąg wybuchów
otacza momentalnie samotnego Junkersa, który rozpaczliwymi skrętami na granicy utraty sterowności
usiłuje wydostać się z matni. Wszystko na nic. Już pięć reflektorów wytrzeszcza swe ślepia na Alberta.
Trzymają go w stożku i prowadzą z niezwykłą dokładnością metr po metrze.

— Albert! — krzyczy Kreis, zapominając o obowiązku posługiwania się kryptonimem i naglących

poleceniach nawigatora. — Albert! Nurkuj, pełne obroty i w dół!

Żadnej odpowiedzi. Słuchawki pulsują grzmotem pracujących silników. Kreis czuje, jak kropelki potu

spływają mu spod okularów. Jakiś dreszcz, strachu czy emocji, przebiega po plecach. Tyle razy latali razem i
dopiero tu, nad płonącą Darnicą, zobaczył to, o czym żaden frontowy pilot nie mówi głośno: agonię jeszcze
żyjącego kolegi. Alberta może uratować tylko cud, ale kto w czasie wojny, tysiąc metrów nad rozpaloną
ziemią, wierzy w takie brednie? Oczywisty nonsens!

Już! Potworny błysk kończy dramatyczną scenę. Celna seria pocisków rozerwała samolot w strzępy.

Tam gdzie znajdował się przed sekundą, wyrosła w mgnieniu oka jaskrawa kula ognia. Płonące szczątki
rozsypały się jak pod uderzeniem hutniczego młota. Junkers miał na swym pokładzie pełny ładunek bomb.

— Teraz my — odzywa się nawigator.
Kreis nie rozumie. Spogląda z niedowierzaniem na pochyloną postać oberleutnanta, który nie odrywa

oczu od celownika. O czym on mówi?

— Nasza kolej — wyjaśnia tamten. — Za trzydzieści sekund otwieram bomboluki. Jesteśmy na osi

ataku. Uwaga... jeden... dwa... trzy...

Kreis nie wierzy własnym uszom. Działa jak automat, nieomal podświadomie redukuje obroty i ustawia

wolant w położeniu zerowym, jakieś strzępy myśli przelatują mu przez głowę. Alberta już nie ma, razem z
nim odeszło gdzieś daleko wspomnienie wspólnych bojów. Obiecywali sobie, że w lecie wyskoczą na urlop
do Rzeszy, żeby oderwać się chociaż na tydzień od tego kraju nad Wisłą, któremu nadano dziwaczną nazwę
Generalnej Guberni. Łączyło ich coś pechowego z tą ziemią, gdzie po raz pierwszy rzucali bomby na otwarte
miasta. To było tak dawno, a teraz...

Ułamek sekundy, grzmot, jasne kręgi przed oczyma. Ból paraliżuje ruchy. Ostatkiem sił Kreis krzyżuje

przed sobą ręce, nie czuje już nic, tylko gasnącym wzrokiem poprzez rozlewającą się czerwoną plamę
dostrzega dno piekła, które uderza go z rozmachem w twarz.

*

Dębniak mimo woli ociera pot z czoła, jakby zakończył ciężką, ale dającą satysfakcję pracę. Skądś,

jakby zza grubej ściany, dochodzi do niego odgłos eksplozji. Wśród nieustannego dygotania ziemi ten
wstrząs nie robi początkowo wrażenia. Budzi go dopiero radosny okrzyk Kalinki.

— Jest, jest trafiony!
Dopiero teraz, kiedy wszystko zostało wypowiedziane na głos, zrozumieli, że w tej zaciętej nierównej

walce oni, żołnierze 1 samodzielnego dywizjonu, osiągnęli swoje pierwsze zwycięstwo. Wśród serii
detonacji ta jedna, jedyna jest radosna, potwierdzająca ich sukces.

To nie jest jednak koniec walki. Przeciwnie, wydaje się, że po tym zwycięstwie rozpala się ona z nową

siłą.

Jaszczyszyn rzuca okiem do skrzynki i widzi jej dno.
— Amunicja! Brak amunicji!
Dębniak rozgląda się dokoła, jak gdyby szukał jej zapomnianych zapasów gdzieś w pobliżu.
Kalinka zeskakuje z platformy i w tej chwili pada plackiem na ziemię: bomby uderzają gdzieś obok,

odłamki przelatują nad głową, uderzają z metalicznym dźwiękiem w koła wagonu.

— Idę po amunicję! — krzyczy poprzez rosnący tumult.
— Pomogę! — ofiarowuje się Jaszczyszyn.
Pożar wybucha w kilku miejscach. Gejzery płomieni wznoszą się w górę, uderzają żarem w twarz.

Kalinka przesłania łokciem oczy od bijącego blasku. W zębach czuje pył, woń spalenizny drażni nozdrza.
Nowy wybuch i Jaszczyszyn znika za chmurą wzniesionego pyłu. Bomba trafia w jeden z wagonów na
sąsiednich torach. Podmuch przynosi czyjś cichy, zduszony jęk. Kalinka zwraca się w tym kierunku, ale
wzrok nie sięga poza krańce pełgającego blasku, w środku którego leży sam, obnażony przez światło,
odkryty, wystawiony na cel. Uczucie nagłego zagrożenia jest tak silne, że Kalinka wpełza pod wagon, wtula
twarz w twarde, pachnące smołą podkłady. Pod rozcapierzonymi palcami wpijającymi się w ostry, kaleczący
żwir dygoce ziemia i głuche, kołyszące światem stuknięcia. Tym razem gdzieś dalej. Trzeba skorzystać z tej
chwili ciszy. Kalinka wydostaje się spod wagonu, przebiega pędem wzdłuż pociągu, poprzez opadający kurz
stara się rozpoznać wagon, którego szuka. W rozwartych wrotach panuje ciemność. Zagląda do środka,
przeciera piekące oczy, wreszcie trafia. Wspina się do wagonu, podsuwa ku jego drzwiom dwie skrzynki. Są
ciężkie, nie udźwignie ich razem, ale kiedy przybiegnie tu ponownie, jedna z nich będzie już czekać. To
skróci czas, działo nie może zamilknąć.

Przyklęka, wciąga skrzynkę na bark, ostry jej kant boleśnie wpija się w szyję. Biegnie przed siebie,

potykając się co chwila o rozrzucone strzępy desek z rozbitych wagonów. Kolejny wybuch bomby rozpala
nowe ognisko niemal tuż za jego plecami. Kalinka ogląda się do tyłu i w tej chwili czuje gorące ukłucie w
bok. Jeszcze nie rozumie bólu, który krwawą plamą rozlewa się po mundurze. Świat zatraca swój blask,
kołysze mu się w oczach, cichną odgłosy bitwy i wydaje się, że zewsząd spływa nieskończenie upragniony
spokój...

— Ostatnia! — Dedyś pakuje w prowadnicę łódkę z nabojami i bezradnym gestem rozchyla ramiona.

Obie skrzynki stoją obok puste i niepotrzebne.

— Kalinka! Gdzie Kalinka?
Nie wiedzą, jak długo trwa jego nieobecność. Czas mierzy się teraz na minuty. Między jednym rykiem

samolotu a drugim następują chwile wyczekiwania na ów ostatni moment, który może nastąpić w każdej
sekundzie. Te chwile rozciągają czas w nieskończoność.

Porucznik Tatarski zeskakuje z platformy, pochyla głowę, szybko przebiega wzdłuż wagonów. Deszcz

odłamków z furkotem uderza w ziemię. Porucznik wsuwa się w kłąb gryzącego dymu, biegnie na oślep,
potyka się o rozciągniętego na ziemi człowieka.

— Poruczniku...
W zimnym blasku oświetlających bomb twarz żołnierza jest trupioblada.
— Kalinka!
— Poruczniku... — powtarza tamten przytrzymując oficera za rękę. — Nie trzeba... tam... — oczyma

wskazuje w stronę, skąd dochodzi ciepło rozszerzających się płomieni. — ...Wagon z amunicją pali się, nie
można już... za późno...

Tatarski ociera pot z czoła, mimo woli patrzy w tamtą stronę. Nie wie, czy tak jest rzeczywiście, jak

mówi Kalinka, ale w tym piekle wszystko jest możliwe. W dali kilka ognisk pożarów łączy się w jedno
morze płomieni. Czerwień łuny rozpala niebo, różowi wysokie chmury. Wydaje się, że są w samym środku
płonącego świata, że zewsząd otacza ich ogień, przed którym nikt ujść nie zdoła.

Tatarski chce wyszarpnąć rękę, ale palce Kalinki zaciskają się mocniej.
— Nie... nie!
Lekki wiatr rozwiewa na chwilę dym i dopiero teraz porucznik widzi, że Kalinka jest przygnieciony

skrzynką amunicji. Odsuwa ją i dostrzega brunatną plamę krwi na mundurze żołnierza. Zębami rozdziera
drelich, odrywa kawałek koszuli, przykłada tampon do krwawiącego ciała. Kalinka syczy z bólu, oczy płoną
ogarniającą go gorączką.

Tatarski wstaje, podnosi skrzynkę i przez chwilę jeszcze patrzy na leżącego.
— Czekają... — szepce Kalinka — prędzej!
Porucznik zrzuca z siebie płaszcz, przykrywa nim żołnierza.
— Wrócę tu, po ciebie...

Z góry wwierca się w ziemię nowy gwizd serii bomb.
Kapral Rogowski dostrzega napastnika z ostatniego wagonu transportu. Poprzez pajęczynę celownika

widzi, jak samolot przekroczywszy granicę cienia sunie płasko tuż nad dachami wagonów. Kapral mruży
oczy, naciska nogą pedał odpalania. Wylot lufy zakwita jaskrawym ogniem, pociski uderzają, zdawałoby się,
w sam łeb nadlatującego potwora, który nagle tuż przed nimi wypryskuje w górę i ginie poza krańcem
światła.

— Chyba dostał... — mówi niepewnie Rogowski.
— Dostał, na pewno dostał! — stwierdza stanowczo porucznik Kanonienko.
Obaj jakiś czas nasłuchują odgłosu eksplozji, ale nowa seria wybuchów zagłusza wszystko.
Rogowski czuje suchość w gardle, chce mu się pić, w tej chwili oddałby wszystko za szklankę zimnej,

źródlanej wody. Językiem obmacuje spuchnięte wargi. Obecność dowódcy baterii właśnie tu, u nich, w
trzecim działonie, wpływa uspokajająco. Jest to oczywiście niedorzeczność, ale wszystkim wydaje się, że
skoro dowódca jest z nimi, nic złego przytrafić się nie może. Kanonienko także wie, że jest im potrzebny, że
w jego obecności czują się pewniej. Myślami jest ze wszystkimi działonami swojej baterii, ale może być
tylko przy jednym. Centralne kierowanie ogniem w tej sytuacji jest niemożliwe, żaden dowódca działonu nie
usłyszy jego głosu, nie zrozumie przekazywanej komendy i rozkazu. Łączność, ta łączność w „normalnych”
warunkach bojowych, której się uczyli i którą zdołali dobrze opanować, w tej chwili w ogóle nie wchodzi w
rachubę. Działony muszą strzelać samodzielnie, według własnego uznania. Muszą zdać egzamin sprawności
bojowej w sytuacji najtrudniejszej, pod bombami wroga.

Kanonienko nie przestaje o tym myśleć, mimo że dokoła bitwa toczy się nadal. Te rozważania są

potrzebne, aby uniknąć różnych niespodzianek, aby dywizjon w przyszłości był przygotowany na wszystko.

— Jest! — krzyczy Rogowski, kiedy kolejna bomba oświetlająca trafiona celnym pociskiem gaśnie

nagle jak zdmuchnięta świeca. — O jedną lampę mniej...

Potrzebują tej ciemności jak powietrza. Blask pożaru odsłania ich jednak nadal, a nowe bomby

oświetlające zawisają nad głowami niby upiorne latarnie. W górze wibruje warkot Junkersów, skradających
się do nowego ataku. Rogowski na wyczucie bije w stronę, skąd dochodzi narastający grzmot silników,
celując w ten głos, zanim napastnik wyłoni się z ciemności. Zamiast znajomego kształtu płyną ku nim z
błyskawiczną prędkością wydłużone smugi cienia. Kapral nie słyszy nic, podmuch rzuca go na platformę,
strumień gorącego powietrza uderza w twarz, gejzer wzburzonej ziemi opada dokoła szumiącym deszczem.

Rogowski otrząsa się, podbiega do armaty. Kogoś jest brak.
— Poruczniku!
Ktoś zeskakuje z platformy, na chwilę ginie w rzednącej kurzawie.
— Zabity! Kanonienko zabity...
Wydaje się to niemożliwe. Stał tu przecież przed chwilą, żywy i cały. Więc tylko tyle czasu potrzeba,

aby z człowieka nie zostało nic? To niemożliwe! Nie można uwierzyć w tę śmierć.

— Wiesz na pewno? — Rogowski mówi przez zęby, syczy, jak gdyby przeczuwał kłamstwo

wymierzone w niego po to tylko, aby zadać mu ból.

— Nie żyje... — żołnierz nie patrzy mu woczy, ale teraz kapral już wierzy. Tamten skąpstwem słów

chciał zaoszczędzić mu widoku. Musiał być straszny.

— Ognia! — Rogowski czuje, jak dygoce w nim wszystko. Żal po stracie dowódcy i nieprzeparta,

nieprzejednana nienawiść do wroga przyćmiewa strach i ból, uczucie ustawicznego zagrożenia.

— Ognia! — to jest komenda wydana sobie, jedna możliwa odpowiedź na nieustanny gwizd bomb i

nurkujących samolotów. Odłamki tłuką po dachach wagonów, grzęzną w zmierzwionej ziemi między torami.
Powietrze nasycone jest stalą i ogniem. Tu, pod jasną kopułą blasku rozpalonego dziesiątkami
oświetlających bomb, rozgrywa się wstrząsający dramat. Trzeba niezwykłego hartu, woli walki, poświęcenia
i bohaterstwa, aby wytrwać na tej błyskającej ogniem arenie, aby nie ulec sile naturalnego, ludzkiego
strachu, nie poddać się panice i po prostu nie uciec poza krańce zdradzieckiego światła, jak najdalej od
wstrząsającego widowiska, w którym jest się i widzem, i aktorem tragedii jednocześnie. W 1 samodzielnym
dywizjonie artylerii przeciwlotniczej nie ma ani jednego żołnierza, którego przez chwilę nie nawiedzałyby
podobne myśli. Major Sokołowski zastaje jednak wszystkich na swoich stanowiskach. Kanonierzy są
zawzięci, wykazują nieprzeciętną odwagę. Walka trwa. Od chwili rozpoczęcia nalotu mija już czterdziesta
piąta minuta. Są efekty zwycięstwa, ale są i straty, których teraz jeszcze ocenić niepodobna.

Rogowski, wsłuchany w narastający szum, wpatruje się w punkt, w którym oczekuje pojawienia się

napastnika. Jest! Spływa z ciemności jak błyskawica, sunie tuż nad dachami wagonów. Kapral widzi
połyskujący łeb samolotu, naciska pedał i w tej chwili wszystko ginie w kłębach kurzu i dymu. Rogowski
czuje mocne szarpnięcie w pierś. Odruchowo sięga ręką i jego palce trafiają w ciecz lepką i ciepłą. Robi mu
się mdło i słabo. Świat przygasa w oczach, odgłosy bitwy docierają z oddali jak zza grubej przesłony. Kapral

słaniając się siada na stanowisku celowniczego. Ktoś obok ładuje armatę, łódka z amunicją lśni jak
półksiężyc. Rogowski oddycha ciężko, dłonią wyciera pot z czoła. Bój toczy się nadal, ale on oddala się od
jego zgiełku, wybuchów i wydaje mu się, że płynie w ciszę.

— Ognia! — krzyczy ktoś za nim i kapral nagle dostrzega przed sobą skłębiony, zwarty cień. Lekko

naciska pedał odpalania i działo zachłystuje się ogniem. Potworny gwizd nie dociera już do uszu
Rogowskiego. Nagła, oślepiająca jasność otacza wszystko. Bomba spada wprost na platformę z działkiem i
kiedy wiatr rozwiewa dym z kurzem, między rozbitymi wagonami tkwi rumowisko potrzaskanego żelastwa.
Bezpośrednie trafienie zmiotło obsługę wraz z działem. Gdzieś z tyłu wybucha nowy pożar, czyjś krzyk
rozdziera powietrze.

Obrona przeciwlotnicza dworca nie zaprzestaje ognia. Barwne pociski suną pod ciemną kopułę nieba.

Smugi reflektorów wymacują napastnika i uchwyciwszy go, trzymają w swych objęciach, dopóki celny
pocisk nie przerwie jego lotu.

Na ziemi trwa piekło. Kolejna bomba trafia w pociąg stojący na sąsiednim torze. Podmuch zaklinował

drzwi wagonu. Porucznik Tatarski, przebiegając obok, słyszy gwałtowne dobijanie się od wewnątrz. Pożar
zaczyna ogarniać wagon. Żagiew rzucona podmuchem na jego dach skwierczy jak słomiany strop płonącej
stodoły. Ruchliwe języki ognia sięgają podwozia. Ludziom zamkniętym wewnątrz grozi spalenie żywcem.

Porucznik przesłania łokciem oczy, podbiega do drzwi. Mocuje się przez chwilę i wreszcie rozwiera je

na oścież. W jego ramiona wpada człowiek płonący jak pochodnia. Tatarski popycha go przed sobą, zdziera
fufajkę, rękoma dławi tlący się mundur, parzy boleśnie dłonie.

Z osmalonej twarzy patrzą na niego wilgotne, błyszczące oczy.
— Daragoj... daragoj... — szepcą spuchnięte wargi. Spod spalonych włosów spływają na poparzone

policzki krople potu. Palcami ociera czoło.

— Nie troń! — krzyczy Tatarski. Spod zdartej skóry wyziera czerwona, żywa pręga. — Wyliżesz się —

poklepuje go po ramieniu. Popycha bliżej własnego transportu w niedorzecznej nadziei, że kilka metrów
dalej będzie bezpieczniej. Spod wagonu dochodzi go czyjś cichy jęk.

— Kto tam?
— To ja, obywatelu poruczniku — poznaje głos plutonowego Sołtysika.
— Ranny?
— Ranny.
Sołtysik z trudem gramoli się spod wagonu, patrzy na porucznika zgaszonym wzrokiem.
— Pomóż, jeśli możesz... — Tatarski rozdziera zwęgloną bluzę, która rwie się jak papier. — Nakryj go

płaszczem! — rzuca na odchodne, zostawiając poparzonego pod opieką rannego Sołtysika, i znika w
ciemności.

Od strony radzieckiego transportu łomot ustaje. Kilkadziesiąt metrów dalej płonie inny wagon. Z

kłębów płomieni wyziera stalowy jego szkielet. Ktoś próbuje rozczepić pociąg, aby pożar nie przerzucił się
na dalsze wagony. Jest to wysiłek daremny. Nikt nie jest w stanie podejść do tego morza ognia bliżej niż na
kilka metrów. Zimna, wiosenna noc zieje ukropem, nagły, szarpiący wiatr podsyca pożar. Wagon z amunicją
zaczyna eksplodować. Pociski wybuchają we wnętrzu, jak gdyby i one usiłowały wydostać się z zamknięcia.
Huk bomb i dział przeciwlotniczych zlewa się w jedną potężną kanonadę. Wydaje się, że świat cały
wypełniony jest nią po brzegi, że nie ma w tej chwili na ziemi ani jednego zakątka, w którym panowałyby
cisza i spokój.

Tym dziwniej brzmi wyraźny odgłos pekaemu sterczącego na platformie wagonu, bijącego seria za serią

miarowo, ściśle odmierzonymi porcjami. W narzuconym na ramionach płaszczu przebiega obok major
Sokołowski. W krótkim blasku rozbłysłej bomby migoce mu twarz kaprala Kurczewskiego. Kiedy major był
tu jeszcze przed chwilą, Kurczewski mocował się z zamkiem karabinu maszynowego, który zaciął się w
najmniej odpowiednim momencie. Czas był zbyt drogi, by móc poświęcić go na usuwanie defektu.

— Bierz tamten! — krzyknął mu wtedy Wróblewski, wskazując w stronę karabinu, którego obsługa

wyginęła nakryta gradem odłamków.

Kurczewski podbiegł do pekaemu. Taśma z lśniącymi nabojami spływała łagodnie przez komorę

zamkową. Nacisnął lekko tylce, krótka seria uderzyła w niebo.

— W porządku! — z radością zatarł ręce.
— Krzyżowym! — zaproponował krótko Wróblewski i razem z kolegą odpalił długą serię w

wychodzący z nurkowania samolot.

Sokołowski patrzy na nich przez krótką chwilę. To już resztki ludzi, którzy są jeszcze w stanie walczyć.

Nie opuszczają swych stanowisk, w chwili ciężkiej próby zapominają o wszystkim. Major wie, że będą
walczyć do ostatka. Pomóc im może tylko nowym zapasem naboi. Tego najbardziej pragną i tego najbardziej
potrzebują. Przebiega więc dalej, ku wagonowi z amunicją, ale kolejny gwizd bomby rzuca go na ziemię.

Kiedy unosi głowę, nowy blask oślepia oczy. Pożar zagradza mu drogę. Pali się sąsiedni transport.
Podsycane wiatrem płomienie sięgają ich wagonu z amunicją. Jedyny ratunek tkwi w odciągnięciu pociągu
bodaj na kilkanaście metrów. Sokołowski zawraca, podbiega do platformy, na której przed chwilą jeszcze
stał Kurczewski. Teraz platforma jest pusta. Jedynym śladem jest taśma po amunicji, skręcona dziwacznie
podmuchem, i strzęp munduru na stalowym, powyginanym pręcie. W twardych deskach podłogi tkwią
poszarpane odłamki bomby.

Sokołowski połyka ślinę, w zębach czuje drobiny piasku.
— Wróblewski! — krzyczy już z daleka do kaprala, który, zdawałoby się nie poruszony niczym,

obojętny, wpatrzony w blask zawieszonej bomby oświetlającej, celuje do niej spokojnie jak do tarczy.

— Na rozkaz, majorze! — odpowiada burkliwie, nierad, że ktoś przeszkadza mu w najpilniejszym

zajęciu. Patrzy na Sokołowskiego z ukosa, unikając spojrzenia w tę stronę, gdzie przed chwilą jeszcze
widniała skupiona, ciemna sylwetka Kurczewskiego.

— Poszukajcie maszynisty! — mówi Sokołowski. — Trzeba odciągnąć transport. Amunicja,

rozumiecie...

— Ta... jest... — z żalem opuszcza stanowisko, patrzy na osamotniony pekaem, jak gdyby rozstawał się

z przyjacielem.

Major podziwia jego spokój i opanowanie. Wróblewski zeskakuje z platformy, otrzepuje spodnie, rusza

w kierunku parowozu. Sokołowski odprowadza go wzrokiem, potem patrzy w rozjaśnioną kopułę nieba,
poza którą nieustanny, nasilający się warkot silników zapowiada kolejny atak. „Najdłuższa noc w moim
życiu” — mówi nagle na głos.

Rozpoczyna się druga godzina nalotu. Kolejne samoloty mają zadanie ułatwione: już nie tylko bomby

oświetlające, lecz i szereg ognisk o potwornych rozmiarach rozjaśnia dno ziemi ponurym, czerwonym
blaskiem. Radziecka i polska obrona przeciwlotnicza osłania stację kurtyną ze stali, strąca kilka samolotów,
ale napór wroga trwa nadal.

Świt byłby dla wszystkich wybawieniem, na wschodzie jednak wciąż jeszcze stoi noc czarna, gęsta i

zasnuta dymem.

Wróblewski potyka się o strzępy belek, dopada parowozu, wdrapuje się po stalowych schodkach, ale

wnętrze jest puste. Tego należało się spodziewać — myśli o obsłudze. Skoro drogę i tak mieli zamkniętą,
musieli schronić się w czasie nalotu. Było to poniekąd nawet ich obowiązkiem. Kapral rozgląda się uważnie,
trze brodę w zamyśleniu. To pomieszczenie nie jest mu obce. Kiedyś miał okazję przyjrzeć się uruchamianiu
parowozu. Odciąga hamulec, przesuwa dźwignię, z dołu dochodzi syk pary, sąsiedni pociąg toczy się do
tyłu, koła stukają na złączach. Wróblewski wychyla się z parowozu, zimne powietrze uderza w twarz.
Jedziemy — uświadamia sobie z taką radością, jak gdyby nagle udał mu się przepyszny kawał. Kilkaset
metrów dalej tor jest przegrodzony stertą żelastwa rzuconego przez wybuch bomby. Kapral wyłącza
dźwignię, hamuje, pociąg zatrzymuje się na skraju przeszkody.

Przez chwilę wydaje im się, że są już ocaleni, że ten kawałek przebytej drogi odsunął od nich

niebezpieczeństwo. Nagły podmuch bomby przypomina mu, że jest jednak inaczej; przylega płasko do
ziemi, z podkładów sączy się zapach smoły, znajomy z dawnych, dziecięcych rojeń o dalekich podróżach.
Świat drży pod rozpostartymi palcami, kurz i pył przysypują mu kark, więc pochyla twarz jeszcze niżej ku
ostrym bryłkom czarnego żużlu. Coś piekącego kłuje go w nogę, unosi się i patrzy ze zdziwieniem na lewy
but.

— Oberwałem — mówi do siebie na głos, patrząc na błyszczący okruch tkwiący w bucie. Dotyka go

ręką, jest jeszcze gorący. Tu wokół niego trwa dziwna cisza, wróg atakuje przede wszystkim odcinki torów
poza obrębem stacji. Błąd pierwszych samolotów spowodował, że bomby trafiły w odsunięty daleko od
stacji pusty pociąg, który zapłonął od razu jak żagiew. Środek tego ogniska stał się głównym celem
bombardowania. W miarę trwania nalotu obszar ataku rozszerzał się jednak coraz bardziej. Na wszystkich
torowiskach już teraz trwa walka ze skutkami gwałtownego napadu. Z wnętrz wagonów wytaczane są beczki
z paliwem, wyciągane skrzynie z amunicją, materiałami łatwo palnymi. Pomocy rannym udziela się
dosłownie pod bombami. Lekarz dywizjonu podporucznik Kasztelański wraz z sanitariuszami Domańską,
Gołaszewskim i Ciburowskim ewakuują ofiary nalotu w miejsca, w których nie istnieje bezpośrednie
zagrożenie spaleniem. Gdy brakło środków opatrunkowych, poszły w strzępy mundury i bielizna.

Mimo straszliwego widoku to nie jest obraz klęski. W walce są zawsze ofiary, ale obrona robi swoje. Do

bazy powróci tylko część samolotów, rozmiary pożaru ograniczone są natychmiastową akcją. I chociaż oczy
z utęsknieniem wypatrują poranka, ta walka toczy się dalej, walka trwa...

*

Tej nocy Darnica przeżywała swój najcięższy nalot. Ta podkijowska stacja kolejowa nie pierwszy raz

była obiektem ataków lotnictwa hitlerowskiego, jednak tak intensywne i długotrwałe bombardowanie nie
zdarzyło się jeszcze nigdy. Polski dywizjon przeciwlotniczy przechodził swój chrzest, krwawy, trudny,
wymagający niewiarygodnego poświęcenia i bohaterstwa. Zacięta, nocna bitwa przeszła do historii
dywizjonu jako najcięższy egzamin złożony w najtrudniejszych warunkach.

Dowódca garnizonu Kijów relacjonował przebieg nalotu bezpośrednio Kwaterze Głównej w Moskwie.

Generał Woronow, któremu od niedawna powierzono dowództwo nad obroną powietrzną kraju, żądał
najdrobniejszych szczegółów: przybliżonej liczby samolotów, tonażu rzuconych bomb, ich typu i
skuteczności, efektów obrony, strat nieprzyjaciela i własnych. Kiedy generał otrzymał informację o aktualnej
liczbie pociągów zatrzymanych w Darnicy, przyczyny tak zaciekłego nalotu stały się dla niego zupełnie
jasne. Sprawę należało niezwłocznie omówić w komisariacie komunikacji. Darnicka noc musiała stać się
nauką na przyszłość. Nieprzyjaciel się cofa, ale każdy metr wyzwolonej ziemi ma cenę wysoką. Wróg nie
jest jeszcze pokonany. Będzie atakował, będzie dokonywał nalotów na węzły komunikacyjne, gdyż widzi w
tym jeden ze sposobów opóźnienia ofensywy, a więc i odwlekania klęski. Skuteczne zbombardowanie
transportu wojskowego często jest równe wygranej bitwie. Woronow jest zaniepokojony treścią meldunków.
Środki zaradcze muszą się znaleźć. Wzmocnienie obrony przeciwlotniczej jest sprawą niezmiernie ważną,
ale nie wolno też stwarzać hitlerowcom dogodnych celów. Komisariat komunikacji musi wyciągnąć
właściwe wnioski, musi przeanalizować dotychczasową organizację transportów wojskowych, sposoby
zabezpieczenia się przed nadmiernym skupieniem pociągów na stacjach, musi opracować system
usprawniający i przyspieszający ruch transportów kolejowych. Staje się to ważne właśnie teraz, w tym
okresie wojny, kiedy odległości od baz zaopatrzeniowych zwiększają się, a linie komunikacyjne wydłużają
się coraz bardziej. Darnica musi być sygnałem alarmowym dla komisariatu komunikacji...

Woronow przez chwilę patrzy na telefon i ma ochotę już teraz w godzinach nocnych zaalarmować

komisarza komunikacji Kaganowicza. Rezygnuje jednak z tego zamiaru. Nie ma jeszcze pełnych danych o
rezultatach nalotu. Ale rozmowę taką przeprowadzi jeszcze dziś, za kilka godzin.

W Moskwie przedświt następuje wcześniej niż nad Dnieprem. W Darnicy, mimo wciąż panującej tu

nocy, zapowiedź przedświtu już teraz staje się wyczuwalna. Intensywność bombardowania wyraźnie maleje.
Ostatnie samoloty pośpiesznie zrzucają ładunek, piloci myślą już jedynie o bezpiecznym powrocie do baz,
który zapewnić im może tylko ciemność. Bomby spadają w różnych rejonach stacji. Teraz, kiedy na ziemi
rozlewa się morze ognia, skrupulatne, dokładne celowanie wydaje się rzeczą zbędną. Artyleria
przeciwlotnicza nie osłabia ognia. Szare dymki pocisków rozpryskują się gęsto, tworząc ruchliwą kurtynę ze
stali.

Pod murem zrujnowanego domu kryje się kilku żołnierzy. Bomba upada obok. Kiedy dym się

rozwiewa, w tym miejscu widnieje już tylko kopiec zwalonych cegieł. Na skrzyżowaniu smug światła
pojawia się jeden z ostatnich piratów. Z rykiem silników spada w dół, usiłując ujść poza granice blasku.
Reflektory trzymają go jednak jak na uwięzi. Z ziemi oczy obserwatorów śledzą w napięciu emocjonujące
widowisko, rozgrywające się na czarnym ekranie nieba. Nagły błysk oznajmia zwycięski finał. Samolot
znika, na jego miejsce pojawia się kłąb czarnego dymu pędzący z zawrotną szybkością ku ziemi. Reflektor
oświetla mu ostatnią drogę aż do momentu, dopóki na tle wierzchołków naddnieprzańskich drzew nie
rozbłyśnie blask eksplozji.

Rosyjska dziewczyna z obrony przeciwlotniczej ociera w tej chwili pot z czoła. Tylko tak może

pokwitować efekt swojego zwycięstwa. Radość przytłumiona jest widokiem łuny nad Darnicą. Jedynym
pocieszeniem jest to, że napad nie przeszedł bezkarnie, że wróg poniósł ciężkie straty, a zniszczenia, których
dokonał, okupił własnymi ofiarami.

Trzykrotnie toczy się walka o tę ziemię, o ten sam skrawek ojczyzny, którego cena rośnie i teraz, w tej

chwili, w czasie tej walki. Tam musi być strasznie — myśli bezwiednie dziewczyna w żołnierskim
mundurze, patrząc w stronę stacji kolejowej, skąd co chwila dochodzi odgłos nowej eksplozji. Myśl o tym
pozwala jej na krótko zapomnieć o własnym niebezpieczeństwie. Baterie rozrzucone wokół Darnicy i
Kijowa prowadzą szczególne współzawodnictwo: o największą liczbę zestrzelonych samolotów najmniejszą
liczbą pocisków. Ogień musi być celny. Pięciokrotnie w ciągu niespełna dwóch godzin obserwowano
spadające komety nieprzyjacielskich samolotów, pięciokrotnie była okazja do triumfu. Ale całkowitą radość
przesłania chmura dymu snująca się nad stacją. Amunicja jest ważna, ale tej nocy najważniejsze jest jedno:
obrona za wszelką cenę, konieczność dania nieprzyjacielowi takiej nauczki, która każdą wyprawę nocnych
piratów czyniłaby nieopłacalną.

Teraz, kiedy przygasi impet ataku, walka o ratowanie ludzkiego życia przybiera na sile. Pojedyncze

odgłosy detonacji drżą w chłodnym powietrzu jak oddalający się pomruk wiosennej burzy. Wreszcie
następuje cisza, czas dziwny, niewiarygodny. Czas, w którym świat pozbawiony wstrząsów wydaje się

światem nieprawdziwym. Zamiera blask ostatnich bomb zapalających, rzednąca chmura dymu odsłania
niebo szare i smutne. Dzień, który nastąpi, mimo wszystko nie będzie dniem radosnym.

Nikt jeszcze nie może uwierzyć w tę ciszę. Z osmalonych twarzy patrzą w górę oczy nieufne, wietrzące

podstęp wroga. Ten jednak pierzcha przed dniem, który na wschodnim horyzoncie rodzi się nikłą, jaśniejącą
smugą. Nadchodzi czas rannych i zabitych. Pod stację podjeżdżają szpitalne karetki. Nie są w stanie
pomieścić wszystkich. Ich kurs musi być powtórzony kilkakrotnie. Ciężej ranni otrzymują pierwszą pomoc
na miejscu, zanim zostaną oddani w sprawne ręce lekarzy szpitalnych z Kijowa.

Dla ocalałych nadchodzą straszne chwile znoszenia rannych, poparzonych, okaleczonych.
Podporucznik Rekuć jeszcze nie wie, że piekący ból oka oznacza jego utratę na zawsze. Telefonistka

Zofia Ostasz udziela pomocy rannemu w nogi porucznikowi Bednarzowi. Kiedy rozrywa nogawki spodni,
widok zdruzgotanych kończyn doprowadza ją do rozpaczy. Rwie w strzępy koszulę, krępuje nogi bandażem
usiłując zatamować upływ krwi.

— Zimno... — szepce porucznik i dziwi się, dlaczego młoda kobieta po prostu nie okryje go lepiej,

skoro nogi tak zdrętwiały mu z chłodu, że ich nie czuje.

— Zimno — potwierdza telefonistka, odwraca oczy i wybucha nagłym niepowstrzymanym płaczem.

Porucznik odprowadza ją wzrokiem, jakaś niesprecyzowana myśl o kobiecej nerwowości przemyka mu
przez głowę i patrząc w szare wciąż niebo pociesza się myślą, że wkrótce wzejdzie słońce i będzie mu
ciepło.

Obok żołnierzy polskich leżą radzieccy. Krój i kolor munduru nie mają znaczenia, jednakowe budzą

wzruszenie, jednakową otrzymują pomoc. Łączy ich ten sam los i łączy ich ten sam cel.

Kalinka dygoce pod narzuconym przez porucznika Tatarskiego płaszczem, kiedy dwaj sanitariusze

ostrożnie układają go na noszach.

— Wsio budiet choroszo — uśmiecha się do niego starszy, wąsaty, obcy mężczyzna, więc Kalinka chce

mu również odpowiedzieć uśmiechem, ale twarz wykrzywia się w żałosnym grymasie. Nagle przypomina
sobie ojca, dom rodzinny i wydaje mu się, że za chwilę znajdzie się u siebie, w swoim mieszkaniu, że matka
pochyli się nad jego łóżkiem, obrzuci go stroskanym wzrokiem i powie, jak zawsze mówiła: „No, widzisz,
przeziębiłeś się”. I że potem w nocy będzie mu gorąco jak zwykle po herbacie z malinami, już nazajutrz
oczy utracą swój gorączkowy blask.

— Eto jeszcze malczyszka — słyszy nad sobą obcy, stłumiony głos.
— Malczyszka — potwierdza ktoś inny.
Nosze kołyszą się miarowo i Kalince wydaje się, że to niebo przechyla się nad nim w jedną i drugą

stronę. Robi mu się słabo, przymyka oczy i do jego uszu dochodzi już tylko odgłos miarowych kroków.

Major Sokołowski i kapitan Biełous organizują ekipę ratowniczą. Spod tlących się desek, gmatwaniny

żelastwa trzeba z największą ostrożnością wydobywać ciała żołnierzy. To zabici i ranni. Pierwszych odnosi
się za niewielkie wzgórze obok stacji, gdzie pochowani zostaną we wspólnej mogile. Smutny, bolesny
obowiązek. Nie ma chętnych do jego spełnienia. Chciałoby się uwierzyć, że to jeszcze nie kres, ale ta
czynność przekreśla wszelkie nadzieje. Jeśli mówili kiedykolwiek o rozstaniach, to nie o takich.

Rannymi opiekuje się porucznik Kasztelański. Przybywa ich z każdą minutą. Porucznik Tatarski wraz z

kilku żołnierzami dosłownie odkopuje niektórych, przysypanych ziemią i gruzem. Złamane żebra, kończyny,
okaleczone ciała z tkwiącymi w nich jeszcze odłamkami bomb i pocisków.

Trzeba zajrzeć do dokumentów, aby zniekształconą twarz skojarzyć z nazwiskiem widniejącym w

legitymacji. Na ten widok dłonie zwijają się w pięści same. Zapieka się nienawiść, rodzi się chęć odwetu.

Porucznik Aripowski przechodzi od wagonu do wagonu, od rumowiska do rumowiska.
— Nie widzieliście?
— Nie widzieliśmy...
Nie wierzy im. Może chcą mu zaoszczędzić tego widoku, którego sami byli świadkami, może wolą, by

zachował jej twarz w pamięci taką, jaka była jeszcze przed dwiema godzinami. Nie wierzy im i patrzy
badawczo w oczy. Ich spojrzenie jest pełne bólu, ale ten ból jest w tej chwili tak powszechny, że jego
przyczyną może być wszystko, co ich otacza.

— Na pewno?
— Słowo honoru, obywatelu poruczniku — Wróblewski wali dłonią w pierś.
Słaba iskierka nadziei i nowy przypływ energii. Mogła przecież wybiec, mogła w szaleńczym biegu

szukać schronienia gdzieś obok, za tymi długimi wężami wagonów, co stoją pod wzgórzem.

Świt rozprasza mrok nocy, odsłania to wszystko, czego nie mogli objąć wzrokiem jeszcze przed

godziną. Ostry dym pogorzeliska snuje się leniwą smugą, wśród osiwiałych od wznieconego kurzu
pociągów, okaleczonych i dogasających. Wywleczone w pośpiechu z ich wnętrza piętrzą się między torami
skrzynie, toboły, beczki z benzyną — to wszystko, co można było ratować przed ogniem i co mogłoby

grozić jeszcze większą pożogą.

Na stercie siana leżą ranni, czekając swojej kolejki na transport do szpitali.
Krupickiej nie ma wśród nich. Aripowski rozpoznałby od razu. Idzie więc dalej ku grupie żołnierzy,

usiłujących rozplatać kłębowisko zwichrzonych, stalowych prętów.

— Tam ktoś leży?
— Brocki! — rozpoznają kanoniera z trzeciej baterii.
— I Kanonienko! — dorzuca kapitan Biełous.
Odsuwają żelazne pręty ostrożnie, by nie urazić, jak gdyby ta ostrożność mogła być jeszcze użyteczna.
Wzrok Aripowskiego zatrzymuje się na czymś, co ostatecznie gasi jego nadzieję. Nie rozpoznałby teraz

jej twarzy, ale te włosy... Płomienie strawiły tylko ich część. Przyklęka, na dłoń sypie się miękki, aksamitny
popiół. Nad czołem jasny lok złoci się tą samą falą co zawsze.

— Lidka...
Zastygają w tej krótkotrwałej ciszy, oddając pierwszy hołd poległej. W dali rozlega się gwizd parowozu

jak symbol powrotu życia, które potoczy się dalej.

— Poruczniku... — Sokołowski ujmuje go pod rękę.
Odchodzą. W dali semafor unosi ramię. Pierwszy transport wyrusza w drogę, na zachód. Major patrzy

w tym kierunku i mocno, serdecznie ściska dłoń Aripowskiego.

— Nie zapomnimy!

Po burzy

Każda bitwa, nawet i zwycięska, wymaga od dowódcy sporządzenia smutnego bilapsu z poniesionych

strat.

Ilekroć major Sokołowski wypełniał wydrukowane blankiety meldunków „o stratach składu

osobowego”, obowiązek ten wydawał mu się zawsze zwykłą formalnością. Po prostu rubryki dotychczas
pozostawały puste. Kiedy jednak w parę godzin po darnickiej bitwie wpatrywał się w przygotowany
formularz, po raz pierwszy zrozumiał, że jest to obowiązek nieomal okrutny. Oto historię ludzkiego losu
miał przedstawić w postaci liczby umieszczonej w tej lub innej rubryce. Musiał więc ogołocić ją z tego
wszystkiego, co poprzedziło śmierć lub ranienie. Suchy, lakoniczny meldunek nie może być przecież opisem
bohaterskiej postawy porucznika Kanonienki, dzielności kaprala Kurczewskiego, poświęcenia kanoniera
Kalinki, męstwa, ofiarności, wytrwałości i odwagi całego dywizjonu. Historia ich walki nie może być jednak
zapomniana.

Major rzuca okiem na poszczególne rubryki formularza: zabitych... rannych... chorych... odmrożonych...

zaginionych bez wieści... w niewoli. Losy żołnierzy dywizjonu zmieszczą się w trzech rubrykach: zabitych,
rannych, zaginionych bez wieści. Właśnie — ci ostatni...

Major nerwowym krokiem przechadza się po wagonie. Każdy krok wywołuje nowy obraz sprzed kilku

godzin: strzępy ciał... dłoń zaciśnięta w pięść... zwęglone twarze ludzi, których nie udało się rozpoznać. To
właśnie ci, których należy uznać za „zaginionych bez wieści”. Okrutna śmierć. Żołnierz chce, by o nim
wiedziano, gdzie i jak zginął. Wydaje mu się wtedy, że nie umrze w sposób ostateczny, że żyć będzie w
pamięci bliskich. Człowiek broni się przed niepamięcią. Sokołowski sam doświadczał takich uczuć. Dlatego
ciała poległych identyfikowano ze szczególną skrupulatnością. Polegli muszą mieć nazwiska. Takie jest ich
prawo. Najmniejszy znak szczególny, kolor włosów, pierścionek na palcu, strzęp dokumentu, zarys twarzy
— wszystko w tej smutnej pracy musiało być ważne.

„Nierozpoznani” — Sokołowskiemu przychodzi do głowy dziwna myśl. Jemu właśnie miniona noc

pozwoliła poznać ich takimi, jakimi byli w rzeczywistości. Przychodzili do dywizjonu z różnych stron, różni
charakterem, upodobaniami, skłonnościami. Dopasowywali się do siebie, zacierały się chropowatości,
rodziły się przyjaźnie, tliły się antagonizmy, bywali niezdyscyplinowani i posłuszni, pilni i powolni, staranni
i niedbali — ale to wszystko, co o nich wiedział dotychczas, jeszcze nie było prawdą. Wróblewski wydawał
mu się kiedyś człowiekiem ociężałym, wygodnym, zobojętniałym. Tej nocy strzelał do niemieckich
samolotów inny człowiek o tym samym nazwisku. Ktoś inny, chociaż nazywał się tak samo, wyprowadził
pociąg z dna samego piekła. Więc dopiero ta tragiczna noc umożliwiła rozpoznać w nich tych, kim byli w
swojej istocie — żołnierzy. Jeszcze nie zna całej ceny tego odkrycia, ale wie już, że jest bardzo wysoka.

Sto pięćdziesiąt metrów od torów, na niewielkim wzgórzu, rośnie wał świeżej, skopanej ziemi. Pachnie

wilgocią i wiosną. Mogiła będzie wspólna dla wszystkich. Tabliczka z polskimi nazwiskami na ukraińskiej
ziemi. Bronili jej jak swojej, bo poprzez tę ziemię szli ku własnej. Pogrzeby żołnierskie są krótkie. Dziś

jeszcze muszą jechać dalej na zachód.

Kapitan Biełous wraca z Kijowa krokiem ociężałym jak z dalekiej, męczącej wędrówki. Sokołowski

oczekuje go z niecierpliwością. Chce wiedzieć więcej, chce wiedzieć to wszystko, co pozwoli mu określić
całą cenę dzisiejszej nocy.

Kapitan zdejmuje czapkę. Zza okularów patrzą oczy błyszczące od niewyspania, przemęczone i

chmurne.

— Byłem u wszystkich... — mówi patrząc w notes.
— „Oktiabrskaja bolnica”, osiemnastu rannych. Stan ciężki, kanonierzy: Jałowicki, Gierasimczuk,

Braczkowski i bombardier Jaśkiewicz, Jaśkiewicz ma odłamki w płucach. Nie wiem, czy się z tego
wygrzebie. Pytał mnie o to. Powiedziałem, że tak, oczywiście... Ciężko tam. Rozmawiałem. z pułkownikiem
Sowienką, komendantem MEP-u *. Obiecał przenieść wszystkich do szpitala wojskowego. W nocy nie było
jak i kiedy o tym pomyśleć. Chodziło o szybkość, o pierwszą pomoc. Szpitale są przepełnione, ale zrobiono
wszystko, by naszych żołnierzy tam pomieścić. Rozmawiałem z każdym. Pytali o innych, o kolegów.
Uspokajałem ich, jak mogłem...

Kapitan zagryza wargi, zdejmuje okulary, przeciera szkła, przedłuża tę czynność, jak gdyby celowo

zwlekając z dalszym ciągiem relacji.

— W Oktiabrskoj — mówi wreszcie — zmarł...
Dlaczego nie poległ, tylko właśnie zmarł — myśli bezwiednie Sokołowski. — Gdyby znaleziono go

tutaj, mówiłoby się: „poległ”, nadając tej śmierci wyższą niejako rangę. Chociaż...

— Zmarł? — pyta ze zdziwieniem w głosie. Kapitan nie dostrzega tej nuty. Wydaje mu się, że

Sokołowskiemu chodzi o nazwisko.

— To ten kanonier, wiecie, z Równego...
— Jemiec?
— Jemiec.
— Był u mnie przedwczoraj — major uśmiecha się gorzko. — Obiecałem go zwolnić na trzy dni, kiedy

będziemy w Równem. Dobry był chłopak...

Nie było to zdawkowe stwierdzenie. Major pamiętał go dobrze. Był jednym z pierwszych, którzy

przybyli do dywizjonu. Wpadł mu w oko od razu, wydał mu się energiczny, pilny, pełen zapału. To pierwsze
wrażenie ugruntowało się w następnych dniach i tygodniach. Major miał swoje plany co do dalszych losów
tego chłopca. Widział go już w szkole podoficerskiej, a później...

— Po przeszkoleniu byłby świetnym dowódcą — wraca do swoich myśli.
Biełous kiwa głową. On też jest tego zdania.
— W szpitalu przy ulicy Milionnej 9, poczta polowa... — kapitan zagląda do notesu — numer 47024,

leży pięciu naszych rannych. Podporucznik Farforowski ma zmiażdżoną nogę, telefonistka Płonka kilka ran,
zakażenie, grozi gangrena, ale troskliwość i serdeczność, z jaką tam się spotkałem, upewniają mnie, że życiu
ich nie zagraża niebezpieczeństwo...

W dali rozległo się kilka ostrych gwizdków. Żelazny stukot przebiega wzdłuż wagonów sąsiedniego

pociągu, który tocząc się powoli opuszcza stację. W otwartych drzwiach wagonów towarowych stoją
żołnierze radzieccy, pozdrawiając ich skinieniem ręki.

Odpowiadają im tym samym gestem. Wspólny los, wspólnie przeżyte chwile grozy sprzęgają ludzi ze

sobą. To nie jest już tylko znajomość, to już jest serdeczna przyjaźń. Stojące jeszcze w tej chwili na stacji
wojskowe transporty za godzinę lub dwie wyruszają w swoją stronę, ale zabiorą ze sobą wspomnienie o
bohaterskiej postawie, dzielności i męstwie żołnierzy w czapkach z orzełkami. To pierwsze wrażenie ze
spotkania z nimi odtąd będzie im towarzyszyć już zawsze.

— Za godzinę, dwie i my wyruszymy — mówi Sokołowski, patrząc w ślad za malejącym ostatnim

wagonem transportu.

Kapitan odwraca kartkę notesu.
— W wojskowym szpitalu okręgowym — relacjonuje dalej — z odniesionych ran zmarł porucznik

Bednarz i kanonier Kalinka... Z upływu krwi... Pochowani na cmentarzu Zwierzyńskim.

Krótka chwila ciszy, która zapada po tych słowach, staje się nie wyreżyserowanym aktem oddania hołdu

poległym. Jeszcze nie myśli się o nich jak o poległych, jeszcze w świeżych wspomnieniach są ludźmi
żywymi, żołnierzami takimi jak i oni.

— Ranni... — kontynuuje Biełous — kanonier Czerniawski, zmiażdżenie nogi, i podporucznik Rekuć.

Ten ostatni stracił jedno oko, drugie ma okaleczone...

* Medycynskij ewakuacyjonnyj punkt — medyczny punkt ewakuacyjny.

I znowu — Rekuć... Dowódca plutonu, który nie dawał wytchnienia swoim żołnierzom, a mimo to

cieszył się ich uznaniem, sympatią i przywiązaniem. To on właśnie był autorem niezwykłego alarmu owej
październikowej nocy, kiedy rozbudzonym z głębokiego snu kanonierom zakomunikowano, że pancerne
zagony wroga znalazły się w bezpośredniej bliskości. Przeciwlotnicy musieli się stać przeciwpancernikami.
Rekuć skomplikował wówczas zadanie: ciągniki zostały rzekomo zabrane do budowy wałów
przeciwczołgowych, wobec czego pluton zmuszony był przeciągnąć działa ręcznie na stanowiska ogniowe.

Nie czuli wtedy chłodu, w ową październikową noc. Rekuć im asystował, doradzał, popędzał. Pluton

wykonał zadanie w czasie krótszym, niż oczekiwano. Podziękował im za to. Mieli do miego zaufanie,
wierzyli mu, gotowi spełnić każdy jego rozkaz. Wiedzieli, że mogą na niego liczyć, i nie zawiedli się. Ta noc
stała się wystarczającym sprawdzianem jego bojowości i męstwa.

Smutny bilans bitwy napawał jednocześnie optymizmem: dywizjon jest w stanie wykonać zadanie w

najtrudniejszych warunkach. Tego jeszcze dnia w swoim meldunku do dowództwa kapitan Biełous pisze:
Napadnięty znienacka dywizjon stawiał odważnie czoło nieprzyjacielowi i prowadził ogień aż do 1)
wyczerpania amunicji, 2) śmierci obsługi. Nie było ani jednego wypadku zejścia ze stanowiska, były
natomiast przykłady grupowego (działon kpr. Dębniaka, który strącił samolot) i indywidualnego bohaterstwa
— kpr. Kurczewski wyczerpawszy amunicję swego pekaemu pobiegł do następnego i strzelał aż do śmierci...

Tak brzmiały słowa oryginalnego meldunku zachowanego do dziś w archiwum. Cena tej bitwy była

ogromna. W walce z hitlerowskimi piratami zginęło czterdziestu jeden szeregowców, podoficerów i
oficerów, sześćdziesięciu ośmiu zostało rannych, ośmiu zaginęło bez wieści. Byli to ci, których zwłok nie
zdołano zidentyfikować.

Nalot, którego zaciekłość była największa ze wszystkich nalotów przeprowadzonych na stację kolejową

Darnica w czasie II wojny światowej, przeprowadzony został w warunkach szczególnie sprzyjających dla
wroga. Unieruchomione wskutek zatłoczenia torów kolejowych pociągi stały się idealnym celem dla
hitlerowskich lotników. Jedynie dzięki sprawnej obronie przeciwlotniczej, której z wydatną pomocą
przyszedł polski dywizjon, rozmiary strat udało się ograniczyć. Był to okres szczególnej aktywności
lotnictwa hitlerowskiego, które intensywnym nocnym bombardowaniem szlaków komunikacyjnych, mostów
i węzłów kolejowych usiłowało przeciąć linie zaopatrzenia i oderwać zaplecze od frontu.

Dowódca obrony przeciwlotniczej marszałek Woronow w wydanych wiele lat później pamiętnikach *

wspomina bitwę darnicką w następujących słowach: Była to bezsenna, pełna napięcia noc. Przez cały czas
napływały do mnie meldunki o działaniach artylerii przeciwlotniczej (...) Hitlerowcy zrzucili mnóstwo bomb,
straty nasze jednak były stosunkowo niewielkie. O godzinie 9.30 otrzymałem wyczerpujące meldunki na ten
temat. Kilka minut później wezwał mnie jednak do telefonu ludowy komisarz komunikacji Ł. M. Kaganowicz.
Naskoczył na mnie, grożąc pociągnięciem do odpowiedzialności za to, że nieprzyjaciel rozbił Darnicę.
Zdawało się, że nie przestanie przeklinać. Na zakończenie Kaganowicz powiedział, że nie ujdzie mi to na
sucho.

Tego samego dnia zostałem wezwany do Kwatery Głównej w celu zreferowania przebiegu nalotu na

Darnitę oraz naszych strat. Zameldowałem, że tej nocy na stacji znajdowało się około pięćdziesięciu
pociągów; przy czym wiele z nich wiozło tak niebezpieczne ładunki, jak amunicję, paliwo i siano. Pierwsza
grupa samolotów niemieckich zrzuciła bomby na park pustych wagonów znajdujących się w pewnym
oddaleniu od głównych i zapasowych torów. Wybuchł pożar. Zapaliły się wagony i drewniane zabudowania
znajdujące się w pobliżu. Wszystkie następne grupy samolotów, orientując się według płomieni, rzucały
bomby tylko na ten odcinek. Główne zabudowania stacji i transporty z amunicją pozostały nietknięte — po
prostu mieliśmy szczęście. Artylerzyści zestrzelili tej nocy pięć samolotów. Wyraziłem zdziwienie z powodu
niewłaściwego postępowania resortu komunikacji — nie wolno dopuszczać do takiego przeładowania stacji
w porze nocnej i w dodatku z ładunkiem materiałów łatwo palnych.

Okoliczności, w jakich 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej stoczył swój pierwszy bój,

były wyjątkowo nie sprzyjające. Tym cenniejsze jest jego zwycięstwo — pierwszy strącony samolot
hitlerowski Ju-88.

Bitwa o Darnicę stała się historycznym wydarzeniem w dziejach 1 armii Wojska Polskiego. Rozkazem z

dnia 17 czerwca 1944 r. najdzielniejszym z dywizjonu przyznano dwa krzyże „Virtuti Militari” V klasy, złoty
medal „Zasłużonym na Polu Chwały”, trzy „Krzyże Walecznych”, cztery srebrne medale „Zasłużonym na
Polu Chwały” oraz dwa brązowe medale „Zasłużonym na Polu Chwały”.

* A. Woronow: Artyleryjskim szlakiem. Wydawnictwo MON.

W owym dniu po pamiętnej bitwie, kiedy na darnickiej stacji ramię semafora uniosło się w górę i pociąg

wolno przetoczył się na zachód, żołnierze stali w drzwiach okaleczonych wagonów owiani wspomnieniem
świeżym, lecz trwałym, żegnając tych, których zostawili tu na zawsze.

Darnica w ich żołnierskiej dalekiej drodze była zaledwie etapem. Odtąd lufy ich dział penetrować będą

niebo na całej długości zwycięskiego szlaku i nie ustaną w pościgu za samolotami z czarnym krzyżem,
dopóki ostatni z nich, już na ziemi wroga, nie umilknie na zawsze.