Pierwsza pomoc dla zabytków archeologicznych

Pierwsza pomoc

dla zabytków

archeologicznych

Generalny Konserwator Zabytków

Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich

Pierwsza pomoc

dla zabytków

archeologicznych

Pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

ISBN - 83-908931-2-6

1DDD15T1E7

Warszawa 1998

Autorzy tekstów: Leszek Babiński, Eryk Bunsch, Anna Drążkowska,
Małgorzata Grupa, Elisabeth Lehr, Zbigniew Kobyliński, Sławomir
Skibiński, Władysław Weker

Tłumaczenie: Piotr Szpanowski REDAKCJA; Zbigniew Kobyliński

PROJEKT OKŁADKI I OPRACOWANIE GRAFICZNE: Ryszard Kryska

f- '

ISBN • 83-908931-2-6

Skład i korekta: "G.r,ADfus" Wojciech Borkowski

Druk i oprawa: "GROSS" P.P.H. Warszawa

Wydawnictwo:

Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich - Oddział Warszawski

ul. Długa 52, 00-241 Warszawa, tel. (22) 831-32-21, fax. (22) 831-51-95

1. „Pierwsza pomoc" dla zabytków archeologicznych

- wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Zbigniew Kobyliński

2. Ogólne zasady udzielania pierwszej pomocy zabytkom
archeologicznym podczas wykopalisk . . 13

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

3. Żelazo archeologiczne - procesy korozji

i podstawowe metody doraźnej konserwacji . . . . 47

Władysław Weker

4. Ogólne zasady wydobywania i zabezpieczania
zabytków ceramicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

5. "Wydobywanie i zabezpieczanie źle zachowanej
ceramiki (studium przypadku) . . . . . . . . . . . . . 69

Elisabeth Lehr

6. Wydobywanie i zabezpieczanie zabytków szklanych
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

7. Zabezpieczanie mokrego drewna

archeologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Leszek Babiński

754122

Spis treści

BUW-EO-

" / / f

8. Wydobywanie i zabezpieczanie zabytków skórzanych i
włókienniczych . . . . . . . . . . . . . . . 117

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

9. Wydobywanie i zabezpieczanie zabytków

o złożonych strukturach surowcowych . . . . . . . . 127

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

10. Zasady zabezpieczania reliktów architektury
murowanej na stanowiskach archeologicznych . . 129
Sławomir Skibiński

11. Postępowanie z kamiennymi zabytkami
rzeźbiarskimi i elementami architektonicznymi
wydobytymi w wyniku prac wykopaliskowych . . Eryk
Bunsch

12. Wskazówki bibliograficzne . . . . . . . . . . . . . 211

1. „Pierwsza pomoc" dla zabytków
archeologicznych - wprowadzenie

Zbigniew Kobyliński

W czasie swojej praktyki wykopaliskowej wielokrotnie

napotykałem na problemy związane z potrzebą przeprowadzenia
w terenie doraźnej konserwacji czy choćby tylko zabez-
pieczenia odkrytych zabytków archeologicznych. Czy skoro-
dowany przedmiot żelazny należy wysuszyć przed zapako-
waniem do woreczka foliowego, czy - przeciwnie - utrzy-
mywać go w stanie wilgotności, czy źle zachowaną ceramikę
można myć, czy należy przetransportować do pracowni
konserwatorskiej wraz z otaczającą ją ziemią? Jak wydobywać i
pakować delikatne znaleziska z włókien organicznych czy
skóry? Jak postępować z odsłoniętymi pozostałościami
drewnianych studni? Jak zabezpieczyć przed zniszczeniem
żelazny nożyk z drewnianą rękojeścią i skórzaną pochewką?
W jaki sposób chronić przed zniszczeniem odsłonięte relikty
romańskiej budowli kamiennej czy średniowiecznego cegla-
nego muru? Takie i inne wątpliwości są udziałem każdego
archeologa kierującego ekspedycją terenową. Rozstrzygamy je
w codziennej praktyce intuicyjnie, korzystamy ze sposobów -
niekiedy całkowicie błędnych z punktu widzenia
wymogów konserwacji - podpatrzonych na innych wykopa-
liskach lub staramy się zasięgać porad fachowców, jednak
często decyzje winny być podejmowane natychmiast i bez
wahania, ponieważ proces rozkładu delikatnej zabytkowej
substancji rozpoczyna się natychmiast po jej odkryciu, w wy-
niku zakłócenia stabilnych warunków, w której znajdowała
się przez setki i tysiące lat. Sytuację utrudnia brak łatwo
dostępnej i powszechnie zrozumiałej literatury na ten temat.

Odczuwaliśmy w związku z tym chyba wszyscy potrzebę

powstania poradnika, j a k rozwiązywać tego rodzaju
problemy, tak aby zapobiec zniszczeniu zabytków, a przynaj-

mniej by błędnymi decyzjami nie przyczyniać się do jego

191

zwiększenia. Świadomość potrzeby konserwowania zabytków
archeologicznych jest coraz większa nie tylko w środowisku
archeologów, chociaż jeszcze niekiedy zdarza się nam wysłu-
chiwać budzących grozę opinii na temat możliwości (lub
wręcz potrzeby) niszczenia lub powtórnego zakopywania
zabytków w ziemi po ich opisaniu i narysowaniu. Jak pisze
Paul Bahn (Archeologia, Warszawa 1997, s. 110) prognozując
przyszły rozwój naszej dyscypliny, konserwacja stanie się
wkrótce jedną z gałęzi archeologii, gdyż musimy zachować
dla przyszłych pokoleń setki rozkopanych przez nas stano-
wisk, budowli i przedmiotów. W czasie dorocznej konfe-
rencji Europejskiego Stowarzyszenia Archeologów (EAA) w
1997 r. w Rawennie przyjęto rezolucję, w której m. in.
uznano decydującą rolę konserwacji we wszelkich procesach
interpretacji, ochrony i wykorzystywania źródeł i stanowisk
archeologicznych oraz potrzebę rozwoju inicjatyw w celu
zwiększenia - na poziomie instytucjonalnym i decyzyjnym -
świadomości roli konserwacji stanowisk archeologicznych w
planowaniu i zarządzaniu („The European Archaeologist", nr 9,
1998, s. 2).

Najwet najciekawszy merytorycznie program badań

wykopaliskowych, który nie bierze pod uwagę zadań konser-
wacyjnych, nie może być zatem już dzisiaj akceptowany.
Staje się bowiem wówczas niszczeniem dóbr kultury, dla
którego nie może być uzasadnieniem sama tylko korzyść
naukowa. Jednym z najważniejszych aspektów konserwacji
zabytków archeologicznych jest przy tym właśnie konserwacja
doraźna, dokonywana w terenie bezpośrednio po odnalezieniu
zabytku, bowiem od prawidłowości jej przeprowadzenia
zależna jest możliwość dokonywania dalszych, laboratoryjnych
już działań konserwatorskich.

Mam zatem zaszczyt i przyjemność oddać w ręce czytel-

ników pracę, która jest niewątpliwie potrzebna i od dawna w
środowisku archeologicznym oczekiwana - zbiór zaleceń i
wskazówek dotyczących udzielania zabytkom archeo-
logicznym „pierwszej pomocy", potrzebnych każdemu archeo-

logowi uczestniczącemu w wykopaliskach. Swoimi doświad-
czeniami dzielą się z Państwem fachowcy o wieloletnim
doświadczeniu, archeolodzy i konserwatorzy zabytków, działający
zarówno w terenie, jak i pracowniach konserwatorskich.

Wzorem dla zespołu autorów, którzy przygotowali ten po-

radnik, była znakomita zbiorowa publikacja.Fż'rs£ aidforfinds
pod redakcją D. Watkinsona, wydana przez RESCUE - The
British Archaeological Trust w 1972 r., wielokrotnie wznawiana,
a w roku bieżącym zastąpiona nową wersją autorstwa D.
Watkinsona i V. Neal. Początkowo, kiedy zrodził się zamysł
przygotowania dla polskiego czytelnika poradnika metod
doraźnej konserwacji zabytków archeologicznych, miało to
być właśnie tłumaczenie publikacji angielskiej. Doszedłem
jednak szybko do wniosku, że nie ma takiej potrzeby, a
nawet byłoby to niestosowne, skoro i w naszym kraju są
specjaliści najwyższej klasy, którzy mogą opracować

poszczególne zagadnienia w sposób bardziej odpowiadający
warunkom panującym w naszym kraju. Pozyskany do
współpracy zespół konserwatorów z Warszawy, Torunia i
Biskupina podjął się dzieła o unikatowym charakterze,
przygotowując pierwszą w polskiej archeologii próbę zebrania i
usystematyzowania zasad doraźnej, terenowej konserwacji
zabytków archeologicznych. Zespół ten uzupełniony został
tylko jedną osobą pochodzącą z zagranicy - panią Elisabeth
Lehr z Monachium, której miałem okazję obserwować kunszt
konserwatorski przy wydobywaniu i zabezpieczaniu ceramiki
zabytkowej zachowanej w tak złym stanie, że większość
archeologów z pewnością zrezygnowałaby z próby jej
uratowania.

Nie wszystkie problemy, z którymi może spotkać się

archeolog podczas pracy terenowej, zostały opisane z równą
szczegółowością, niektóre z nich byliśmy zmuszeni pominąć w
ogóle. Nacisk położony został na konserwację tych znale zisk
archeologicznych, które konserwuje się najtrudniej, a które
mają szansę być eksponowane m situ, a więc reliktów
architektury murowanej oraz konstrukcji drewnianych.

1. WPROWADZENIE

Szczególnie relikty murów, odsłaniane obecnie często pod-
czas przedinwestycyjnych wykopalisk miejskich, wymagają
zabiegów konserwatorskich nie tylko w przypadku zamiaru
ich ekspozycji, ale nawet i wówczas, gdy zamierzamy ponownie
je zasypać.

Fakt, że publikacja niniejsza jest pracą zbiorową mógł

spowodować, że pojawiają się w niej niekiedy poglądy
różniące się od siebie, wynikające z odmiennych nieco metod
konserwatorskich stosowanych w różnych ośrodkach. Nie ma
w tym nic dziwnego, bowiem konserwacja zabytków, chociaż
jest także nauką, przede wszystkim jest jednak sztuką i
rzemiosłem, w którym każdy mistrz ma swoje wypróbowane w
toku wieloletniej praktyki sposoby postępowania. Opracowania
mają zatem charakter autorski, a rola redaktora ograniczała się
w

znacznej

mierze

próby

ujednolicenia

formy

poszczególnych rozdziałów. Chociaż książka ma również
charakter naukowy, dla czytelności wykładu, który ma służyć
przecież celom nader praktycznym, zrezygnowaliśmy z nor-
malnego w pracach naukowych aparatu przypisów i odniesień
do literatury przedmiotu, zastępując je wybranymi przez
autorów najważniejszymi wskazówkami bibliograficznymi na
końcu książki.

Czy dzieło, które wzięliście Państwo do ręki sprosta

wielkim oczekiwaniom środowiska archeologicznego, pokaże
praktyka. Jestem pewny, że nie tylko mnie, ale i każdemu z
autorów największą satysfakcję sprawiłoby nie to, że książka ta
znajdzie się na bibliotecznych półkach, ale widok tej pu-
blikacji, być może zabrudzonej ziemią i pomiętej, wystającej z
kieszeni kurtki archeologa podczas wykopalisk.

Oprócz podziękowań dla zespołu autorów, dla Pana

Piotra Szpanowskiego za pomoc w pracach redakcyjnych i
dla Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich,
które podjęło się wydania książki, wyrazy wdzięczności
winien jestem przede wszystkim Panu Andrzejowi Łojszczy-
kowi, znakomitemu konserwatorowi dzieł sztuki i zastępcy
Generalnego Konserwatora Zabytków, który wielokrotnie
przekornie domagał się ode mnie udowodnienia, że archeo-
logia jest również konserwacją zabytków. Książka ta powstała
między innymi po to, by wykazać, że tak jest, że nie tylko
konserwatorzy dzieł sztuki, ale również archeolodzy traktują
zabytki nie tylko jako źródła wiedzy, o których zapomina
się zaraz po wykorzystaniu ich zawartości informacyjnej,
ale są także konserwatorami pełnymi szacunku dla autentycznej
zabytkowej substancji dzieł przeszłości, że również i ar-
cheolodzy starają się pieczołowicie zachować każdy zabytek,
zapewniając mu trwanie dum mundus durat.

1. WPROWADZENIE

2. Ogólne zasady udzielania pierwszej
pomocy zabytkom archeologicznym
podczas wykopalisk

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

2.1. Konieczność konserwacji

Odkrycie stanowiska archeologicznego i prawidłowe

wyeksplorowanie warstw i obiektów jest tylko częścią zadań,
które nauka stawia przed archeologiem. Każdy odnaleziony
podczas wykopalisk przedmiot, choćby najmniejszy, wykonany
był i używany przez ludzi przed setkami czy tysiącami lat.
Stanowi on świadectwo czasów, w których powstał. To
właśnie dzięki zabytkom ruchomym możemy poznać życie
codzienne, umiejętności, rozwój rzemiosł oraz kulturę
duchową ludzi żyjących przed wiekami. Poznajemy ich lęki,
obawy, zjawiska którymi się zachwycali. Dlatego też wszystkie
przedmioty pozyskane z ziemi stanowią dokument historyczny.
Są jedynym źródłem informacji o długich dziejach
człowieka.

Na wszystkich osobach podejmujących prace wykopalis-

kowe spoczywa zatem ogromna odpowiedzialność za ma-

teriał wydobywany z ziemi. Trzeba sobie uświadomić, że
wykopaliska są niszczeniem; naruszaniem i burzeniem usypy-
wanych przez wieki warstw kulturowych. Dlatego też każde
nasze działanie musi być przemyślane, aby dobrze odczytać
pozostawione „okruchy" przeszłości. Nie będziemy mieć
szansy odczytania po raz wtóry tego samego archeologicznego
dokumentu. Z chwilą wyeksplorowania obiektu warstwa
po warstwie przyczynimy się do jego bezpowrotnego znisz-
czenia. W związku z tym musimy starać się, aby źródła dostar-
czane przez nas innym badaczom przeszłości były prawdziwe i
rzetelne.

Literatura zachodnia niejednokrotnie poruszała problem

zabezpieczania zabytków in situ. Rozmaici autorzy bardzo

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

często podkreślają ważną rolę, jaką pełni na wykopaliskach

konserwator. Głoszony jest pogląd, że bez zabezpieczenia
funduszy na konserwację wydobytych zabytków i bez
konserwatorskiego przeszkolenia ekipy, wykopaliska nie
powinny być w ogóle podejmowane. Pogląd ten jest zasadny.
Wnioskujemy, aby archeologom, którzy nie przedstawią
programu zabezpieczenia wydobytych znalezisk i nie wskażą
w kosztorysie jaką sumę pieniędzy przeznaczają na ten cel,
nie wydawać zezwolenia na prowadzenie prac wykopalis-
kowych.

Wiedza środowiska archeologicznego na temat wydoby-

wania i zabezpieczania zabytków podczas wykopalisk jest
niestety wciąż niewielka, co prowadzi do niepotrzebnego
pogłębiania destrukcji odkrywanych zabytków. Poniższe uwagi,
wynikające z wieloletniego doświadczenia terenowego i
laboratoryjnego, służyć mają pomocą i radą archeologom,
którzy stają wobec problemu udzielania pierwszej pomocy
zabytkom archeologicznym.

2.2. Środowisko a stan zachowania zabytków

Każdy archeolog przygotowujący ekspedycję wykopalis-

kową do wyjazdu na stanowisko powinien oprócz sprzętu
potrzebnego do zakładania i eksplorowania wykopów
(takiego, jak np. niwelator, szpadle, łopaty i szpachelki) zabrać
materiały i przedmioty umożliwiające właściwe zabez-
pieczenie wydobytych zabytków (zob. rozdz. 2.10). Aby
dobrze przygotować się na różne okoliczności i aby nie dać
się zaskoczyć nieoczekiwanej sytuacji na wykopie, należy bardzo
szczegółowo rozważyć, jakiego rodzaju znalezisk możemy
spodziewać się w czasie eksploracji danego stanowiska.

W zależności od typu gleby, lokalizacji, rodzaju środo-

wiska oraz czasu zalegania, możemy oczekiwać przedmiotów
wykonanych z różnych materiałów znajdujących się w różnym
stanie zachowania.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

Chcąc dobrze przygotować się do eksploracji obiektów

musimy zapoznać się choćby bardzo ogólnie ze specyfiką
poszczególnych środowisk.

Zabytki archeologiczne odkrywane w trakcie wykopalisk

przetrwały setki i tysiące lat od chwili powstania stanowiska,
jego zasiedlenia, eksploatacji do jego opuszczenia. Rodzaj
ocalałych zabytków i stan ich zachowania uzależniony jest w
pierwszym rzędzie od środowiska, w którym znajdują się
depozyty. Degradację zabytków ruchomych wywołuje kilka
czynników:

• rodzaj gleby,

• podłoże geologiczne,

• obecność soli,

• zdolność do przepuszczania lub zatrzymywania wody,

• stopień utleniania gleby,

• przemarzanie gleby,

• działalność mikroorganizmów.

Depozyty niszczeją na skutek działania czynników

chemicznych, fizycznych i biologicznych. W zależności od
rodzaju materiału, z jakiego wykonane były poszczególne
znaleziska, różny jest stopień ich narażenia na wymienione
czynniki niszczące. Przedmioty powstałe na skutek fizyko-
chemicznej działalności człowieka, takie jak wyroby ze szkła,
ceramiki czy metalu, są szczególnie narażone na działanie
tych samych związków chemicznych znajdujących się w orygi-
nalnych komponentach. Zabytki pochodzenia organicznego -
wyroby ze skóry, drewna, powrozy czy tkaniny - są bardzo
wrażliwe na działanie czynników biologicznych, na aktyw-
ność roślinną i zwierzęcą. Dżdżownice, mrówki, roztocza i
inne żerują na przedmiotach wykonanych z substancji
organicznych rozkładając je. Dodatkowych zniszczeń doko-
nuje środowisko mikrobiologiczne. Niebezpieczne i agresywne
dla depozytów pochodzenia organicznego są grzyby.
Rozwijają się w środowisku wilgotnym i ciemnym. Grzybnie
porastają obiekty gęstym, delikatnym kożuchem, szczelnie je
otulając. Ich maleńkie strzępki mogą być różnie zabarwio-

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

ne: od koloru białego, siwego poprzez żółty i zielony.
Grzyby rozkładają białka, węglowodany i tłuszcze, a następnie
wchłaniają produkty powstałe w wyniku rozpadu tych
związków. Nie wszystkie jednak gatunki drewna są jedna-
kowo wrażliwe na działanie grzybów. Najbardziej odporny
jest dąb i orzech ze względu na to, że zawierają toksyczną
dla wielu grzybów taninę.

Bakterie rozwijają się najlepiej na obszarach podmo-

kłych i mokrych. Ich obecność nie jest od razu zauważalna
lecz specyficzny odór świadczy o ich działalności. Dodatko-
wym dowodem ich występowania są barwne plamy czy
zagłębienia pojawiające się w strukturze materiału, imitujące
intencjonalne ryty wykonane ostrym narzędziem. Drobno-
ustroje w wyniku swej działalności powodują często czarne
lub brunatne zaplamienia na powierzchni przedmiotów, na
których żyją.

Najbardziej korzystne dla stanu zachowania zabytków są

stałe warunki wilgotnościowe i temperaturowe. Niestety, nasza
strefa klimatyczna narzuca ciągłe ich zmiany. Najmniej
odporne na zmienne warunki są przedmioty wykonane z
materiału organicznego. Nie zachowują się one prawie w
ogóle w glebie, która z dużą łatwością przepuszcza wodę.
Najbardziej niekorzystne są piaski, które w porze deszczowej
nasiąkają wodą, w okresie letnim bardzo przesychają, zimą
zaś do znacznych głębokości przemarzają. Zabytki zagłębione w
warstwach kulturowych reagują na zmiany klimatyczne tak
samo jak otaczające je piaski. Ciągłe wahania wilgotności i
temperatury zmieniają kształt, objętość, powierzchnię i wew-
nętrzne struktury przedmiotów. Proces destrukcyjny przebiega
następująco: depozyty w czasie deszczu mocno nasiąkają
wodą, kształt ich komórek i cała wewnętrzna struktura
utrzymywana jest dzięki wypełniającej je wodzie (drewno).
Gdy nadchodzi susza, woda odparowuje, a przestrzenie
międzykomórkowe zapadają się i sklejają. Takie ciągłe zmiany,
nieustanna „praca" materiału organicznego w rezultacie
prowadzi do spękania przedmiotów i do ich rozpadnięcia
się. Ich obecności niejednokrotnie możemy się jedynie

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

domyślać po ciemnych śladach barwnych, które pozostawiają po
sobie w piasku (w warstwie kulturowej).

Jeśli jednak zabytki zalegają w środowisku dla siebie

przyjaznym, adaptują się do swojego otoczenia, przyjmując z
niego różne mikroklimaty. Pod ich wpływem ulegają mody-
fikacjom związanym ze stabilizacją relacji między pozostałoś-
ciami a środowiskiem. Gdy zabytki osiągną pewną równo-
wagę, zmiany w nich zachodzą bardzo powoli lub w ogóle
zostają zatrzymane.

Na terenach piaszczystych możemy najczęściej spodzie-

wać się zachowanych fragmentów ceramiki, przedmiotów
metalowych, szklanych, kamiennych, rzadziej kościanych.

Przedmioty pochodzenia organicznego zachowują się

najlepiej w warunkach stałych i wilgotnych. Skóry, tkaniny i
drewno są najczęściej odnajdywane w torfowiskach,
bagnach lub w trakcie badań prowadzonych w miastach
(jamy wypełnione mierzwą, krypty grobowe). Również akweny
wodne stwarzają korzystne środowisko dla przetrwania
zabytków z surowców organicznych, zwłaszcza drewnianych,
pod warunkiem jednak, że środowisko wodne nie jest zanie-
czyszczone agresywnymi związkami chemicznymi.

Przez wodę przenika niewystarczająca ilość tlenu dla

rozwoju grzybów, dzięki czemu rozkład przedmiotów zabyt-
kowych zalegających na dnie w mule jest znacznie spowol-
niony. Zabytki mogą być natomiast atakowane przez bakterie
beztlenowe, które powodują enzymatyczny rozkład celulozy.

Przedmioty zabytkowe mają większą szansę na przetrwanie

spoczywając na głębokości, gdzie woda nie zamarza i w
miejscach, gdzie nie są narażone na działanie prądów
morskich i rzecznych. Najgorzej zachowują się zabytki znaj-
dujące się na styku dwóch środowisk, np. drewniane pale
wbite w dno jeziora wystające ponad powierzchnię wody (w
wyniku obniżenia lustra wody). Wystawione są one na
działanie promieni słonecznych, wiatru, falowanie wody
oraz na zmiany temperatury (zamarzanie).

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

Na podstawie długotrwałych badań stwierdzono, że

zabytki przechowują się lepiej w akwenach słodkowodnych,
niż w środowisku morskim. Ma na to wpływ odmienny skład
chemiczny wody, inna roślinność oraz falowanie powierzch-
niowych warstw wody.

2.3- Zabezpieczanie zabytków
archeologicznych in situ

Archeolog dzięki poznaniu specyfiki środowiska, w któ-

rym będzie prowadzona eksploracja obiektów, wie jakich
kategorii zabytków może się spodziewać. W związku z tym
do działań eksploracyjnych powinien się odpowiednio przy-
gotować, kompletując sprzęt potrzebny do zabezpieczania
przedmiotów zabytkowych bezpośrednio na wykopie.

Kierownik ekspedycji, przypuszczając jakich znalezisk

może się spodziewać w trakcie prowadzonych prac archeo-
logicznych, powinien zawczasu porozumieć się z pracownią
konserwacji, która będzie w stanie zabezpieczyć pozyskane
zabytki.

Podejmując

wykopaliska,

archeolog

musi

przewidzieć w kosztorysie wydzieloną kwotę przeznaczoną
na zabezpieczanie znalezisk i na ich konserwację. Jeśli nie
będzie funduszy na ten cel lepiej w ogóle nie zaczynać eks-
ploracji!!!

Przed przystąpieniem do wydobywania przedmiotów

zabytkowych z ziemi, wszystkie przybory służące do zabez-
pieczania znalezisk muszą być przygotowane i gotowe do
wykorzystania w odpowiednim momencie. Nie może dojść
do sytuacji, gdy przedmiot zostanie wydobyty, a później
dopiero zaczniemy zastanawiać się, jak go zabezpieczyć.

Przedmiot zabytkowy (o czym była mowa wyżej) znaj-

duje się do momentu wydobycia w stanie stabilizacji ze
środowiskiem, w którym zalega. Nasze działania eksploracyjne
nie powinny tej równowagi naruszać. Najczęściej jednak

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

w wyniku prac archeologów zabytki zmuszone są do

gwałtownej zmiany otoczenia. Muszą bardzo szybko przysto-
sować się do całkiem nowych warunków zewnętrznych.
Trzeba pamiętać, że każda minuta wpływa niekorzystnie na
wydobyty przedmiot, pogarszając jego kondycję.

Na stan zachowania zabytków wpływ mają trzy momenty

krytyczne:

1) moment, gdy przedmiot staje się depozytem (świado-

mym, porzuconym lub nieumyślnie pozostawionym -
zgubionym) i przystosowuje się do nowych warunków,
aż do chwili osiągnięcia równowagi ze środowiskiem
archeologicznym;

2) moment, gdy przedmiot zostaje odnaleziony, przez

odsłonięcie ochraniającej go warstwy ziemi i podejmo-
wane są czynności eksploracyjne (wybór odpowiedniej
metody wydobywczej);

3) moment, gdy wydobyty depozyt zostaje zabezpieczony in

situ, zapakowany i przygotowany do przetransportowania
do pracowni konserwacji.

Na środowisko, w jakim zabytek zalega, nie mamy bez-

pośredniego wpływu. Jest to czynnik od nas niezależny.
Decydujemy natomiast o losie przedmiotu zabytkowego już w
chwili jego odnalezienia. Stan zachowania zabytku oraz
szansa na przeprowadzenie konserwacji dającej zadawalające
efekty, jest bezpośrednio uzależniona od sposobu jego
wydobycia, a następnie zabezpieczenia.

2.3-1- Sposoby wydobywania depozytów

W zależności od tego, jak oceniony zostanie stan zacho-

wania zabytku, jego wielkość i zasięg zalegania, możemy
wyróżnić dwa sposoby wydobywania zabytków:

• bez użycia zabezpieczenia i osłony,

• przy użyciu osłon.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

Od osoby eksplorującej warstwy w wykopie zależy w

jaki sposób pozyskany zostanie przedmiot. Decyzję zawsze
musi podejmować archeolog bezpośrednio na wykopie,
kierując się jedynie zgromadzonymi informacjami i doświad-
czeniem.

Wszystkie przedmioty pozyskiwane z warstw kulturo-

wych, nawet te najbardziej niepozorne, muszą być wydoby-
wane z dużą ostrożnością, aby przez niewłaściwe postępowanie
nie przyczynić się do ich zniszczenia.

Bez osłony wydobywać można:

• przedmioty o silnej, scalonej konstrukcji, bez widocz-

nych pęknięć i ubytków,

• fragmenty ceramiki i całe nieuszkodzone naczynia

ceramiczne,

• dobrze zachowane przedmioty metalowe (gdy jednak

zauważymy choćby niewielkie spękania powierzchni
musimy zachować szczególną ostrożność i starajmy się
podnieść przedmiot na płaskiej osłonie - płycie, lub,
jeśli jest on mały, można podnieść go na szpachelce),

• solidne elementy konstrukcyjne.

Podstawowym problemem podczas prac eksploracyjnych

jest właściwe ocenienie kondycji wydobywanego zabytku.
Należy zachować ostrożność podczas podnoszenia każdego
depozytu, jednak na szczególną uwagę zasługują przedmioty
wykonane z materiałów pochodzenia organicznego. Ich
kształt utrzymywany jest dzięki wodzie, która wypełnia
wewnętrzne struktury. Skóra, drewno oraz tkaniny w wyniku
długiego zalegania w ziemi i na skutek działania wielu
niszczących czynników (fizycznych, chemicznych, biologicz-
nych) znacznie pogorszyły swoją wytrzymałość fizyczną.
Często zdarza się, że wydobywane przedmioty rozpadają
się już przy samym dotknięciu. Ich powierzchnia jest tak

osłabiona i miękka, że nawet przy zastosowaniu choćby
najmniejszego nacisku, dotyk palców powoduje zapadanie

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

się powierzchni i niszczenie wnętrza. Tak delikatne i łamliwe

przedmioty wymagają szczególnych zabezpieczeń w trakcie ich
wydobywania.

Jeśli zdecydujemy się na użycie osłon, ułatwią nam one

bezpieczne podnoszenie zabytków, umożliwią ich prze-
wożenie w pozycji pionowej i zabezpieczą obiekt transporto-
wany przed przesuwaniem się.

Możemy wyróżnić trzy rodzaje osłon:

• wierzchnią przywierającą,

• spodnią płaską,

• przestrzenną.

Zabezpieczanie reliktów przy użyciu osłon wierzchnich

wymaga dużego doświadczenia, gdyż metoda ta polega na
nakładaniu warstwy wzmacniającej bezpośrednio na depozyt.
W miarę bezpieczną i stosunkowo nieskomplikowaną w użyciu
osłoną wierzchnią jest zwykły bandaż. Może być on sto-
sowany do wzmacniania przedmiotów ceramicznych, lub
fragmentów dużych naczyń z wypełniskiem.

Przystępując do zabiegu, najpierw częściowo odsłonięty

przedmiot delikatnie oczyszczamy powierzchniowo pędzel-

kiem. Jeśli uznamy, że spękania znajdujące się na przedmiocie
ceramicznym zwiastują jego szybkie rozpadnięcie się,
wówczas odsłaniamy depozyt etapami, od razu zawijając
bandażem odkryte fragmenty. W ten sposób owijamy bandażem
całe naczynie przyjmując kierunek z góry na dół (ryć. 2.1).
Koniec bandaża przyklejamy plastrem lub przypinamy agrafką
czy szpilką. Bandaż zapewnia zabezpieczenie w miarę
elastyczne i - co jest bardzo ważne - nie wchodzi w reakcje

RYĆ. 2.1. WYDOBYWANIE CERAMIKI - ZABEZPIECZANIE BANDAŻEM (RYS- W. MATUSZEWSKA-
KOLOWA)

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

z ochranianą powierzchnią. Poza tym w pracowni konserwacji
jest łatwy do usunięcia, po prostu wystarczy go odwinąć.

W celu lepszego przylegania do powierzchni depozytu

można bandaż nasączyć woskiem, oblać gipsem lub pianką
poliuretanową. Jest to już jednak bardziej skomplikowany
zabieg. Bandaż nasączony woskiem należy ogrzać bezpo-
średnio przed owinięciem nim depozytu, aby roztopiony
wosk dokładniej spoił włókna bandaża i rozpadający się relikt.

Przedmioty lepiej zachowane i w miarę lekkie można

zabezpieczać folią aluminiową lub folią spożywczą, która
ma dużą łatwość przylegania do zabezpieczanych powierzchni.
Folia zwinięta na rolce ułatwia owijanie zabytku. Taką folię
można wykorzystać również jako izolator. Jeśli zdecydujemy
się zastosować wzmocnienia w postaci bandaży gipsowych,
gipsu, pianki poliuretanowej lub innych, folia zabezpieczy
przedmiot przed dodatkowym zabrudzeniem i odizoluje go
również od dodatkowych szkodliwych czynników
chemicznych.

W celu zamortyzowania wstrząsów występujących w czasie

podróży, przedmiot zabezpieczony osłoną przylegającą
umieszczamy w kartonie, którego dno jest wysypane pias-
kiem lub jest wyłożone woreczkami z piaskiem.

Metodą współdziałającą z osłonami wierzchnimi jest

konsolidacja. Polega ona na wzmocnieniu środkami chemicz-
nymi obiektów zabytkowych znajdujących się w zaawanso-
wanym stadium destrukcji (por. rozdz. 5). Zabieg ten ma
umożliwić wydobycie depozytu i ma zatrzymać w nim wodę.
Jest on jednak bardzo skomplikowany i poprawne jego
przeprowadzenie wymaga dużego doświadczenia i wiedzy
chemicznej. Należy pamiętać, że wszystkie substancje uży-
wane do zabezpieczania zabytków powinny być:

• łatwe do usunięcia, tzn. proces musi być odwracalny,
• nie powinny pogłębiać destrukcji wydobytego przed-

miotu,

• powinny być bezpieczne.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

Autorzy publikacji wydawanych na zachodzie Europy

polecają do zabiegu konsolidacji używania następujących
substancji:

1) dla zabytków mokrych:

• alkohol poliwinylowy (emulsja 10%-20% w wo-

dzie),

• polioctan winylu,
• emulsje akrylowe (roztwór 10%-20% w wodzie);

2) dla zabytków suchych:

• Paraloid B-72 10% w toluenie lub acetonie (cera-

mika),

• Paraloid B-72 2% w toluenie lub acetonie (tka-

nina),

• alkohol poliwinylowy 10% w toluenie lub ace-

tonie,

• 5% roztwór octanu winylu.

Podział konsolidujących środków chemicznych na stoso-

wane wobec zabytków „mokrych" i „suchych", w przypadku
depozytów wydobywanych z ziemi jest błędny, gdyż wszystkie
przedmioty wyciągane z warstw kulturowych są wilgotne i
musimy postępować z nimi jak z zabytkami mokrymi!

Środki konsolidujące można nanosić na obiekty przy

pomocy pędzla lub strzykawki. Trzeba je równomiernie
rozprowadzić na płaszczyźnie i poczekać aż odparują roz-
puszczalniki. Można dodatkowo wzmacniać powierzchnie
przyklejając do niej cienką bawełnianą tkaninę. Polecane są
następujące środki chemiczne:

• Paraloid B- 67 w alkoholu,
• alkohol poliwinylowy w etanolu,
• Paraloid B-72 w toluenie lub ksylenie.

Przedstawiona metoda konsolidacji jest - o czym już

wspomniano wyżej - skomplikowanym sposobem zabezpie-
czania przedmiotów zabytkowych. Aby właściwie przepro-
wadzić cały zabieg potrzebne są umiejętności zdobywane
przez lata pracy w zawodzie konserwatora. Dlatego też

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

metoda ta nie jest polecana do powszechnego stosowania

przez archeologów. Źle przeprowadzona konsolidacja i spoino-
wanie z materiałem wzmacniającym może tylko pogłębić
destrukcję zabytku. Poza tym należy odwoływać się do tego
sposobu naprawdę w krytycznych sytuacjach, wówczas gdy
żadna znana metoda nie umożliwi bezpiecznego wydobycia
depozytu z ziemi, a każde jego poruszenie grozi rozpadnię-
ciem się. Musimy pamiętać, że substancje naniesione na
obiekt będzie trzeba później w pracowni konserwacji usunąć.
Nawet jeżeli użyjemy do konsolidacji środka „przyjaznego",

bezpiecznego dla depozytu, scali on wraz z rozpadającą się
powierzchnią wszystkie znajdujące się na niej zanieczyszczenia,
przez co proces konserwatorski zostanie dodatkowo
wydłużony o czas potrzebny na bardziej pracochłonne oczysz-
czanie. Nie wszystkie jednak zabytki są w stanie przetrzymać
takie zabiegi. Przy tkaninach wyciąganych z krypt grobowych,
gdzie włókna są bardzo kruche, posłużenie się konsolidacją
może uniemożliwić przeprowadzenie właściwej i pełnej
konserwacji. Nałożenie na delikatną i bardzo wrażliwą tkaninę
środka scalającego może być nieodwracalne, gdyż każda
próba jego usunięcia doprowadzić może do rozpadnięcia się
zabytku. Tkanina, która przed zabiegiem konsolidacji

znajdowała się w bardzo złym stanie, poddana zostanie je-
dynie konserwacji „zachowawczej", tzn. środek scalający nie
będzie usuwany, a zabytek zostanie tylko zabezpieczony
przed rozwojem grzybów i bakterii. Jeśli istnieją jednak inne,
mniej ingerencyjne metody, należy bezwzględnie je
wybierać, a do konsolidacji odwoływać się naprawdę jedynie
w ostateczności, prosząc o pomoc konserwatora.

Gdy nie dysponujemy dodatkowym sprzętem, nie mamy

również doświadczenia w używaniu osłon wierzchnich przy-
legających, a przed nami staje zadanie wydobycia reliktu o
dużej powierzchni, wówczas można posłużyć się osłoną
płaską, spodnią. Stosowanie jej jest dużo łatwiejsze. Pod
osłabiony przedmiot wsuwamy cienką deskę, sklejkę lub
płytę z pleksiglasu, która umożliwi jednoczesne podniesienie
całego dużego przedmiotu. Szczególne zastosowanie metoda

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

ta znajduje w trakcie eksplorowania krypt, podnoszenia i

transportowania tkanin. Tak wydobyte relikty osłaniamy od
góry folią. Starajmy się jednak tak przygotować płytę, która
przejmie funkcję nośną, aby folia osłaniająca zabytek
bezpośrednio go nie dotykała. Najwłaściwsze wydaje się
zamontowanie 20-centymetrowych wsporników umiejsco-
wionych wzdłuż dłuższych krawędzi podkładki. Dzięki nim
folia stworzy rodzaj namiotu klimatyzacyjnego utrzymującego
wilgotność, co zapobiegnie nadmiernemu wysuszeniu przed-
miotu. Zabytek zapakowany w ten sposób, ostrożnie przeno-
simy i - w celu bezpieczniejszego przetransportowania do
pracowni - umieszczamy dodatkowo w kartonie. Powinniśmy

jeszcze zadbać o to, aby w czasie podróży pakunek nie
przesuwał się.

Metoda ta nie jest skomplikowana, a mimo to bardzo

rzadko znajduje zastosowanie w trakcie prac wykopalis-
kowych. Badacze zbyt lekkomyślnie podchodzą do wydoby-
wanych przedmiotów. Radość z odkrytego znaleziska nie-
jednokrotnie przesłania racjonalną ocenę zastanej sytuacji.
Kierując się emocjami lekceważymy podstawowe zasady
obchodzenia się z reliktami. Zapominamy o użyciu osłon i
chwytamy znaleziony przedmiot w ręce nie zważając na to,
że nasze nierozważne postępowanie właśnie pogłębiło
destrukcję znaleziska. Najbardziej narażone na bezpośredni
kontakt są tkaniny, które w wyniku przesuszenia włókien
kruszą się przy każdym dotknięciu.

Najprostszą osłonę przestrzenną stanowi ziemia ota-

czająca depozyt. Wokół miejsca, w którym zalega zabytek
wykonujemy obrys szpachelką lub drewnianą łopatką.
Wkopując ją lekko zaznaczymy obszar ziemi, który będziemy
chcieli wydobyć wraz z depozytem (ryć. 2,2). Wykonując
powyższy zabieg musimy pamiętać, aby osłona z otaczającej
przedmiot ziemi była wystarczająca. Poważnie komplikuje to
zadanie trudność jednoznacznego określenia granic
obszaru zalegania depozytów. Błędna identyfikacja może
doprowadzić do uszkodzeń mechanicznych. Jeśli zniszczony

RYĆ. 2.2. WYDOBYWANIE CERAMIKI Z BRYŁĄ ZIEMI (RYS. W. MATUSZEWSKA-KOLOWA)

przedmiot zalega na terenie piaszczystym, przesychający piasek
utrudnia jego wydobycie. W celu ograniczenia osypywania się
piasku, obszar wokół przedmiotu należy zrosić wodą.
Wydobyty depozyt wraz z dużym blokiem ziemi umieszczamy w
sztywnym pudełku, które można dodatkowo owinąć folią.
Spowolni ona proces przesychania zabytku. Tak zapakowany
przedmiot w miarę możliwości jak najszybciej dostarczamy
do pracowni konserwacji (por. rozdz. 5).

Bardziej skomplikowane jest stosowanie kołnierza gipso-

wego, który też zaliczany jest do osłon przestrzennych.
Wokół przedmiotu zabytkowego wykonujemy rowek, do
którego wlewać będziemy gips. Musimy jednak pamiętać,
aby pozostawić odpowiednio grubą warstwę ziemi jako
barierę zabezpieczającą przedmiot przed działaniem gipsu.
Rowek wykonujemy równolegle do krawędzi zdeponowa-
nego zabytku, a w końcowym etapie podkopujemy się pod
przedmiot tak, że zostaje on prawie podcięty. Gips, który
wlewamy, nie może być zbyt płynny, ponieważ wsiąknie w
podłoże zanim zdąży stwardnieć. Zamiast gipsu do wykonania
kołnierza zabezpieczającego używa się również pianki
poliuretanowej. Doskonale osłania ona zabytki, lecz jest to
materiał stosunkowo drogi.

Aby jednak wybrana przez nas osłona nie uszkodziła

zabytku, musimy pamiętać o stworzeniu odpowiedniej war-
stwy izolacyjnej. Będzie ona oddzielać powierzchnie depo-

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

żytu od materiału tworzącego osłonę. W zależności od stanu
zachowania zabytków i od rodzaju środowiska w jakim one
zalegają, wyróżnić można następujące najczęściej używane
warstwy izolacyjne:

• Kilkucentymetrowa warstwa ziemi jest najprostszym i

najczęściej stosowanym sposobem zabezpieczania
powierzchni obiektów.

• Folia spożywcza dokładnie przylega do zabytków bardzo

wilgotnych. Gdy owijamy jednak depozyty bardziej
suche, jej wysokie właściwości przylegające znacznie
maleją, w wyniku czego zmniejsza się jej przydatność
jako materiału antyadhezyjnego.

• Łatwą w użyciu warstwę barierową można utworzyć z

papieru, gazy czy kawałka bawełnianej tkaniny.
Materiały te dają się łatwo modelować na powierzchni
przedmiotów, dzięki czemu można nimi dokładnie je
owinąć. Papier stanie się bardziej plastyczny, gdy przed
zabiegiem lekko go zmoczymy.

• Również folia aluminiowa stanowić może doskonałą

barierę izolacyjną. Uważać jednak trzeba, aby w trakcie
owijania depozytu jej nie rozedrzeć. Folia jest szczególnie
narażona na rozdarcia w miejscach, w których przylega
do

ostrych

krawędzi

przedmiotów.

celu

zapobiegnięcia uszkodzeniom folii, należy pod krawę-
dzie lub pod ostre brzegi zabytków podłożyć kawałek
tkaniny, gazy, lub przyłożyć złożone, lekko zwilżone
gazety. Dopiero po takim zabezpieczeniu możemy być
pewni, że aluminiowa folia się nie rozedrze.

2.3.2. Oznakowywanie zabytków

Każdy przedmiot wydobyty z warstwy kulturowej należy

opisać. Informacje umieszcza się na małych papierowych
karteczkach zwanych metryczkami. Zazwyczaj wkładane są
one razem z zabytkami do torebek. Wilgoć utrzymywana w
torebkach foliowych rozkłada papier, w wyniku czego

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

już po kilku dniach metryczki są nieczytelne, a informacje
na nich zapisane najczęściej są nie do odtworzenia. W pra-
cowni konserwatorskiej znajdowane są tylko szczątki tego
nieczytelnego już dokumentu. Można jednak w prosty sposób
zapobiec takiej sytuacji. Wystarczy metryczkę włożyć do
osobnego małego woreczka. Najwygodniejsze do tego celu są
tzw. woreczki strunowe, gdyż można je szczelnie zamknąć.
Zapewnią one wystarczającą ochronę dla metryczki i infor-
macji na niej zapisanych.

Oprócz danych dotyczących lokalizacji znaleziska, które

są umieszczane zwyczajowo przez archeologów, należy podać
dokładną datę wydobycia zabytku, określić środowisko, w
którym przedmiot został znaleziony, podać informację o
wykonanej dokumentacji rysunkowej i fotograficznej oraz
opisać warunki przechowywania przed dostarczeniem za-
bytku do pracowni. Do wypisywania metryczek najlepiej

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

użyć wodoodpornych pisaków, miękkich ołówków, ewen-

tualnie długopisów. Metryczka powinna być czytelna, najlepiej
wypełnić ją pismem technicznym. Dodatkowo należy opisać
kartony oznaczając ich górę i dół oraz umieszczając na
wierzchu informacje o zawartości.

Materiały organiczne pakowane są zawsze w worki

polietylenowe, dlatego też opisywanie ich na zewnątrz pisa-
kami wodoodpornymi jest najbezpieczniejszym i najszyb-
szym dostarczeniem informacji o zabytku konserwatorowi
(ryć. 2.3).

2.3-3- Pakowanie depozytów

Wydobycie przedmiotu suchego w klimacie umiarko-

wanym jest prawie niemożliwe ze względu na występowanie
dużej ilości opadów. Prawdopodobieństwo wydobycia su-
chych przedmiotów zwiększy się, gdy wykopaliska będą
prowadzone podczas upalnego lata, w czasie którego wystąpi
długotrwały okres suszy, a zabytki zalegać będą w piaskach.
Dla depozytów bezpieczniej będzie jednak jeżeli wstępnie
założymy, że wszystkie przedmioty pozyskane z warstw kultu-
rowych są wilgotne i zabezpieczać je będziemy tak jak zabytki
mokre. Najważniejszym problemem po wydobyciu przedmiotów
zabytkowych z ziemi jest utrzymanie w nich wilgoci. W
materiałach pochodzenia organicznego właśnie woda
utrzymuje kształt komórek, dzięki czemu przedmioty nie
tracą formy. Po odparowaniu wody komórki drewna zapadają
się, zabytki kurczą się i skręcają wokół własnej osi. Gdy
skurcz wywołany gwałtownym odparowaniem będzie bardzo
silny, wówczas może on doprowadzić do całkowitego
rozpadnięcia się przedmiotów. Aby uniemożliwić swobodne
odparowywanie wody należy depozyty pakować do grubych
worków foliowych. Najlepsze są do tego celu ponownie
worki strunowe, gdyż występują one w różnych formatach i
są wystarczająco wytrzymałe. Musimy pamiętać o tym, aby

RYĆ. 2.3. OZNAKOWYWANIE WORKÓW FOLIOWYCH (RYS. W. MATUSZEWSKA-KOLOWA)

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

każdy wydobyty przedmiot był osobno zapakowany. Nie
wolno pakować razem zabytków wykonanych z rożnych
materiałów, gdyż w czasie transportu będą one ocierać się o
siebie, co może jeszcze bardziej uszkodzić ich powierzchnie.
Może się jednak zdarzyć, że zostanie odnalezionych w
skupisku kilka przedmiotów, które w wyniku korozji lub na
skutek zaawansowanych procesów gnilnych będą z sobą
silnie scalone. Wówczas nie należy ich na siłę rozdzielać,
lecz wystarczy całe znalezisko zapakować w kilka worków
oraz sztywny karton i jak najszybciej dostarczyć do pracowni
konserwacji.

Wydobytych przedmiotów nie należy bez nadzoru

konserwatorskiego myć ani oczyszczać. Zdarza się jednak
często, że archeolodzy sami dokonują takich zabiegów. W
przypadku dobrze zachowanych zabytków, posiadających
zwartą konstrukcję, zabieg ten nie wyrządzi aż tak wielu szkód.
Jeśli natomiast przystąpimy samodzielnie do oczyszczania
depozytów, których powierzchnia rozwarstwia się lub kon-
strukcja jest rozczłonkowana (np. obuwie skórzane) wówczas
doprowadzić możemy do pogłębienia ich destrukcji lub
zagubienia kolejnych fragmentów. Absolutnie nie wolno na
wykopaliskach myć i oczyszczać tkanin, gdyż ich kondycja jest
zbyt osłabiona i każde nawet najdelikatniejsze działanie
doprowadzi do katastrofy. Okazać się może, że po takim nie-
przemyślanym działaniu wyciągniemy z wody tylko rozkru-
szone fragmenty odzieży lub pojedyncze włókna. Dlatego
rola archeologa na wykopaliskach powinna ograniczyć się w
wielu przypadkach jedynie do szczelnego zapakowania
zabytków w worki foliowe, zadokumentowania ich oraz do
przygotowania ich do transportu.

Przed włożeniem do worków, przedmioty zabytkowe

można dodatkowo owinąć wilgotnymi gazetami, gazą lub
mokrą tkaniną. Materiały te będą dodatkowym źródłem wil-
goci. Używana dość często lignina nie jest tu jednak pole-
cana ze względu na zbyt dużą zdolność do rozwarstwiania
się oraz ze względu na zbyt silne przyleganie do powierzchni

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

przedmiotów. Wymienione powyżej właściwości ligniny
utrudniają późniejsze oczyszczanie zabytków, przez co wy-
dłuża się cały proces konserwatorski.

Gdy jednak w wyniku naszego zaniedbania dojdzie do

przesuszenia zabytkowych przedmiotów wykonanych z
materiałów pochodzenia organicznego, to przed zapakowaniem
należałoby zrosić je wodą. Bardzo istotne znaczenie zabieg
ten ma zwłaszcza dla przesuszonych tkanin, których sztywne i
kruche włókna uniemożliwiają bezpieczne zapakowanie i
transportowanie. Nie należy suchych tkanin zginać i składać,
gdyż wzdłuż zagięć materiał może popękać.

Utrzymanie wilgoci jest nie tylko bardzo ważne dla

skóry, drewna, czy tkanin; ma również bardzo istotne znaczenie
dla stanu zachowania ceramiki, metalu czy papieru. Na
wykopaliskach zdarza się często, że archeolodzy zbyt mało
uwagi poświęcają wydobywanym fragmentom ceramiki. Na
wykopie wydobyte fragmenty odkładają do otwartej kuwety,
skrzynki lub innego pojemnika pozwalając, aby pod wpły-
wem promieni słonecznych i wiatru ich powierzchnia
swobodnie przesychała. Gwałtowna utrata wilgoci prowadzi do
rozwarstwiania masy ceramicznej, która kruszy się i odpada.
Takie zniszczenia utrudniają konserwację ceramiki. Bardzo
trudne, wręcz niemożliwe staje się wyklejanie całych naczyń.
Zacierają się przełomy, zanika ornament, ceramika traci
swoje charakterystyczne cechy technologiczne.

Podobnie dzieje się z zabytkami metalowymi (zob,

rozdz. 3)- Przeważnie są one bardzo skorodowane i często
nie posiadają już rdzenia metalowego. Ich kształt utrzymuje
się tylko dzięki scalonym produktom korozji. Najczęściej
depozyty metalowe są pakowane do papierowych kopert.
Niestety papier nie utrzymuje wilgoci, na skutek czego zabytki
przesychają. Produkty korozji rozwarstwiają się i rozpadają.
Prawdą jest, że tak zniszczone przedmioty można byłoby
jedynie zabezpieczyć przyjmując metodę konserwacji
zachowawczej, tzn. stosując konsolidację powierzchni. Zabieg

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

ten może przedłużyć istnienie rozpadającego się depozytu,
ale musi on w nienaruszonym stanie dotrzeć do pracowni.
Najczęściej jednak do pracowni docierają zabytki w koper-

tach. Są przesuszone i rozwarstwione. Niejednokrotnie
zdarza się, że w kopercie konserwator znajduje jedynie bez-
wartościowe sproszkowane produkty korozji, które kiedyś
stanowiły część jakiegoś metalowego przedmiotu.

Archeolodzy często pakują przedmioty wykonane z ma-

teriałów pochodzenia organicznego do worków foliowych, w
których znajduje się woda, lub do pojemników z wodą. W
ten sposób rzeczywiście najlepiej zapewnia się potrzebną
wilgoć zabytkom. Zaleca się jednak, aby metoda ta była je-
dynie stosowana do zabezpieczania zabytków „stacjonarnie",
wówczas gdy nie możemy od razu ich przekazać do pracowni
konserwacji i istnieje zagrożenie, że z powodu zbyt długiego
oczekiwania na transport przedmioty ulegną przesuszeniu.
Przedmiotów zanurzonych w wodzie nie powinno się bo-
wiem transportować, gdyż w czasie podróży depozyty będą
narażone na przesuwanie się wraz z przelewającą się wodą.
Podczas ruszania, zwalniania i hamowania pojazdu, przed-
mioty będą uderzać o krawędzie pojemnika, w którym zostaną
zanurzone, w wyniku czego osłabiona powierzchnia de-
pozytów jeszcze bardziej pogłębi swoją destrukcję. Aby uniknąć
właśnie takich dodatkowych zniszczeń na czas podróży
zabytki należy wydobyć z wody i zapakować w kilka worków
foliowych.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

tualnej rekonstrukcji. Zabytki organiczne, które muszą być
narysowane i sfotografowane in situ, nie mogą być narażone
na bezpośrednie działanie czynników atmosferycznych,
dlatego też należy je bardzo dokładnie zabezpieczyć przed
utratą wilgoci. W trakcie wykonywania dokumentacji rysun-
kowej w bazie ekspedycji, przedmioty nakrywamy mokrymi
kawałkami tkanin. Przedmiot dokumentuje się rysując go na
papierze milimetrowym i zaznaczając na rysunku skalę.
Oprócz rysunków technicznych na papierze milimetrowym
wykonujemy dla potrzeb konserwatorskich obrysy na kalkach
technicznych w skali 1:1 (ryć. 2.4), zaznaczając wszelkie
uszkodzenia i pęknięcia z każdej strony obiektu. Kalki wraz z
zabytkami dostarczamy do laboratorium.

2.4. Dokumentacja znalezisk

2.4.1. Dokumentacja rysunkowa zabytków
ruchomych

Oprócz zabezpieczania wydobytych znalezisk, bardzo

istotne jest ich natychmiastowe dokumentowanie po odsło-
nięciu lub wydobyciu. Dokumentacja stanu zabytku ma zasad-
nicze znaczenie dla jego późniejszej konserwacji i ewen-

RYĆ. 2.4. OBRYSY ZABYTKÓW NA KALKACH TECHNICZNYCH W SKALI 1:1 (RYS. W. MATUSZEWSKA-
KOLOWA)

Jeśli przedmiot został wydobyty wraz z blokiem ziemi,

nie ma możliwości wykonania dokumentacji rysunkowej w
terenie. Zostanie ona wykonana przez konserwatora zabytków
po dostarczeniu zabytku do pracowni.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

2.4.2. Fotograficzna dokumentacja zabytków
ruchomych

Zabytki o szczególnym znaczeniu powinny być doku-

mentowane fotograficznie in situ w kontekście warstwy, w

której zalegają. Wskazane jest również fotograficzne doku-
mentowanie poszczególnych etapów wydobywania przed-
miotu (tu niezwykle przydatny jest aparat fotograficzny typu
Polaroid). Wykonując zdjęcia m situ nie możemy zapomnieć o
umieszczeniu skali i zaznaczeniu kierunku północnego.

Zdjęcia dokumentacyjne wykonujemy po dostarczeniu

znaleziska do bazy.

Podstawowym sprzętem potrzebnym do wykonania

zdjęcia dokumentacyjnego, oprócz aparatu fotograficznego z
wymiennymi obiektywami, światłomierza, o ile nie jest on już
na stałe wmontowany w aparacie i statywu, jest właściwie
dobrane tło i skala. Do celów dokumentacyjnych najlepsze
są statywy wysokie i lekkie, a zarazem stabilne z ruchomą
głowicą i poziomicą ułatwiającą jego poprawne rozstawienie.
Sprawdzają się one zarówno w czasie wykonywania zdjęć
w plenerze, na wykopie, jak i w studio.

Małe studio możemy zaaranżować na stole okrywając

go gładkim, białym płótnem, choć jeszcze wygodniejszy
wydaje się być karton. Tło zaczepiamy tak, aby łagodnym
łukiem spływało ze ściany lub ze statywu mocującego na
stół, na którym ustawiać będziemy fotografowany przedmiot.
Jeśli nie dysponujemy odpowiednimi lampami, którymi
można byłoby prawidłowo i wystarczająco oświetlić foto-
grafowany przedmiot, należy wykorzystać światło dzienne,

rozstawiając stół na dworze w dobrze oświetlonym miejscu.
Możemy wówczas obserwować padające światło i mamy
możliwość korygowania powstałego cienia, między innymi
przez zmianę ustawienia stołu i zmianę pozycji fotografo-
wanego przedmiotu. Do rozpraszania światła używa się ekranu z
białego płótna lub kartonu.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

Aby wykonać poprawne zdjęcie dokumentacyjne musimy

fotografowany zabytek ułożyć na stole we właściwej dla jego
formy i kształtu pozycji: wertykalnej bądź horyzontalnej. W
czasie kadrowania staramy się tak ustawić odległości na
obiektywie, aby dokumentowany przedmiot znajdował się
w centralnym punkcie obrazu widzianego przez wziernik.
Możemy wykonać kilka ujęć jednego przedmiotu w zależ-
ności od tego, na jakie elementy chcemy zwrócić uwagę.
Konieczne jest jednak całościowe objęcie przedmiotu wraz ze
skalą umieszczoną w dolnym rogu obrazu. Musimy
pamiętać, że posługując się fotografią pionową, ustawiając
obiektyw aparatu prostopadle do odwzorowywanej płaszczyzny
obraz spłaszczamy, natomiast wykonując zdjęcie ukośne,
całość uplastyczniamy. Dzięki grze światła szczegóły znajdu-
jące się na powierzchni dokumentowanego zabytku, takie
jak ornament, faktura czy ślady użytkowania, stają się bardziej
widoczne.

Fotografując zabytek ruchomy pamiętajmy o tym, aby

tylko on, znajdując się w centralnym punkcie obrazu, skupiał
całą uwagę ukazując wielość szczegółów. Niedopuszczalne
jest fotografowanie przedmiotów zabytkowych, gdy są one
trzymane przez kogoś w dłoniach na tle torsu. Tak wykonane
ujęcie nie ma żadnej wartości dokumentacyjnej. W trakcie
wieloletniej praktyki archeologicznej i konserwatorskiej
wielokrotnie spotykano się z tym błędnym sposobem doku-
mentowania fotograficznego.

Wszystkie zabiegi związane z dokumentowaniem zabyt-

ków ruchomych powinny przebiegać bardzo szybko i sprawnie.
Zanim wydobędziemy zabytek z zabezpieczającego go worka
foliowego, musimy przygotować i rozstawić cały sprzęt
(zamontować film, przymocować aparat do statywu, ustawić
światło i zaaranżować tło). Powinniśmy dołożyć wszelkich
starań, aby czas pozostawania zabytku bez zabezpieczenia
był jak najkrótszy, gdyż światło słoneczne i halogenowe oraz
powietrze i inne czynniki atmosferyczne pogarszają kondycję
zabytków. Postarajmy się również, aby wyjmowanie zabytków

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

z worków ograniczyć do minimum i aby nawet w trakcie
wykonywania zdjęć zachować ostrożność, zakładając na dłonie
jednorazowe rękawiczki. Uważajmy, aby każdy kontakt z
zabytkami wydobytymi z ziemi był dla nas bezpieczny.

2.5. Przechowywanie zabytków w trakcie
trwania wykopalisk

Wydobyte i zapakowane bezpośrednio na wykopie

zabytki powinny jak najszybciej zostać dostarczone do
pracowni konserwacji. Jeśli szybkie przetransportowanie ich

jest niemożliwe, wówczas musimy dostarczyć je do bazy
ekspedycji i tam stworzyć im odpowiednie warunki przecho-
wywania. Na terenie bazy wykopaliskowej trzeba wyznaczyć
jedno pomieszczenie, w którym będą składowane znaleziska.
Przy wyborze miejsca składania zabytków powinniśmy kiero-
wać się następującymi warunkami:

• miejsce powinno być jasne,

• zabytki nie mogą być narażone na bezpośrednie działanie

promieni słonecznych,

• pomieszczenie musi być dobrze wietrzone.

Po dostarczeniu depozytów do bazy wszystkie czynności

związane ze wstępnym opracowywaniem i dokumentowa-
niem zabytków powinny odbywać się właśnie w pomieszczeniu
spełniającym powyższe warunki. Musi w nim znajdować się
stół, na który wykładać będziemy inwentaryzowane zabytki.

Każdy zabytek wydzielony musi mieć nadany numer
inwentarzowy, pod którym zostanie zapisany w specjalnie
założonej księdze inwentarzowej. Dokumentację powinny
uzupełniać karty zabytków wydzielonych, na których znajdą
się następujące informacje:

• dokładny opis zabytku wraz z jego wymiarami,

• opis okoliczności odnalezienia,

• sposób wydobycia,

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

• miejsce wydobycia,

• rysunek uzupełniony zdjęciem,

• uwagi dotyczące konserwacyjnych zabiegów wstępnych.

Starajmy się, aby każdy opis był jak najbardziej dokładny i

obiektywny, gdyż dopiero wówczas informacje zawarte na
karcie będą prawdziwe i rzeczowe. Nie zapominajmy o tym,
że w czasie wykonywania dokumentacji depozyty muszą być
chronione przed utratą wilgoci.

2.6. Wymogi bezpieczeństwa zdrowotnego
przy pracy z zabytkami archeologicznymi

Podczas pracy z zabytkami musimy pamiętać o zacho-

waniu dużej ostrożności. Każdy wydobyty z ziemi przedmiot
stanowi potencjalne zagrożenie dla zdrowia człowieka.
Rzadko jednak archeolodzy zdają sobie z tego sprawę. Na
powierzchni depozytów niejednokrotnie znajdują się kolonie
grzybów i bakterii, które mogą atakować organizm człowieka.
Skażenie mikrobiologiczne jest wielkim, choć ciągle
niedocenianym niebezpieczeństwem.

Każda osoba podejmująca prace na wykopaliskach po-

winna przejść szczepienia przeciw tężcowi, gdyż stanowi on
najpowszechniejsze zagrożenie dla ludzi biorących udział w
eksploracji.

W celu zachowania bezpieczeństwa należy prze-

strzegać kilku zasad:

• przyjąć ochronne szczepienie przeciw tężcowi,

• z otwartym skaleczeniem nie przebywać na wykopie,

poczekać aż rana się zabliźni,

• zawsze w trakcie wydobywania zabytków ręce powinny

być ochraniane rękawiczkami jednorazowymi,

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

• w trakcie otwierania krypt grobowych, eksploracji

cmentarzysk, dołów kloacznych, czy w czasie ekshumacji,
na ręce zakładamy rękawiczki, na twarz zaś ubieramy
specjalne maseczki,

• w trakcie robienia zdjęć, rysowania lub pakowania

znalezisk zawsze musimy ochraniać ręce rękawiczkami,

• nie wolno spożywać posiłków na wykopie ani w są-

siedztwie zabytków,

• nie wolno lekceważyć zagrożenia mikrobiologicznego,
• należy przestrzegać podstawowych zasad higieny.

2.7. Środki do dezynfekcji

Sprawą dyskusyjną jest używanie w terenie przez

archeologów środków dezynfekujących do zabezpieczania
obiektów przed intensywnym rozwojem mikroorganizmów.
Wynika to z braku elementarnej wiedzy na temat drobno-
ustrojów i biobójczego działania środków dezynfekujących
oraz ubocznego wpływu ich na obiekty zabytkowe. W wielu
przypadkach stosując nieodpowiednie fungicydy można
doprowadzić do zniszczenia obiektu.

W literaturze poleca się różne środki dezynfekujące

(Sterinol, Aseptina, boraks, tymol, Incidur i in.), które w
krótkim czasie tracą swoje właściwości toksyczne (3-4 dni).
Drobnoustroje uodporniają się, usuwają z roztworu
czynniki trujące i regenerują swoje zdolności do ponownego
rozkwitu. Pojawienie się na powierzchni wody bialosiwej
powłoki lub przezroczystej, śliskiej warstwy o konsystencji
galaretki sygnalizuje działalność drobnoustrojów. Najprost-
szym sposobem powstrzymywania ich intensywnego wzrostu
jest częsta wymiana kąpieli wodnych lub przechowywanie w
workach foliowych w obniżonej temperaturze (4-10°C) i
szybkie dostarczenie do pracowni konserwacji.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

Jeśli zostanie podjęta decyzja o używaniu środków

dezynfekujących w terenie, to należy pamiętać, iż środek
dezynfekujący dodajemy zawsze do czystej wody.

2.8. Transportowanie zabytków

W miarę możliwości powinniśmy postarać się, aby znale-

ziska jak najszybciej trafiły do pracowni konserwacji. Właściwe
przygotowanie wydobytych zabytków do transportu ma
istotne znaczenie dla stanu ich zachowania. Problem ten
jednak jest przez archeologów bardzo często lekceważony.
Pozyskane przedmioty zapakowane jedynie w worki lub
koperty, niejednokrotnie przewożone są bez żadnych osłon.
Zabytki bez dodatkowego zabezpieczenia podczas jazdy
przesuwają się po całym bagażniku samochodu. W czasie
ruszania i hamowania z dużą siłą uderzają o jego ścianki.
Odporność przedmiotów zabytkowych na czynniki fizyczne
jest znacznie osłabiona, dlatego każde uderzenie o ściankę
pogłębia ich destrukcję.

W trakcie pakowania zabytków do samochodu, powin-

niśmy starać się je unieruchomić, tak aby w czasie jazdy nie
przesuwały się. Najlepsze do tego celu będą różnej wielkości
kartony. Zwróćmy uwagę, aby w miarę możliwości dopasować
wielkość pudełka do rozmiarów zabytków. Jeśli dysponować
będziemy tylko kartonami znacznie większymi od wkładanych
do nich depozytów, wówczas zapakowany w worki zabytek
należy położyć na dnie kartonu i przykleić do niego taśmą.
Nie wolno układać zabytków jeden na drugim. Najlepiej
byłoby, aby każdy miał swoje pudełko. Gdy jest to niemożliwe,
do osobnych pudełek należy pakować depozyty większe i
bardziej zniszczone. Mniejsze i znajdujące się w lepszej
kondycji, można układać w kartonach w pozycji pionowej
(ryć. 2.5), tak aby przedmioty owinięte workami nie dotykały
się i aby również nie dotykały dna kartonu. Najbezpieczniej
będzie, gdy worki przykleimy do ścianek pudełka. W ce-

RYĆ. 2.5. PAKOWANIE MAŁYCH OBIEKTÓW W KARTONIE (RYS. W. MATUSZEWSKA-KOLOWA)

lu wypełnienia przestrzeni, między zabytkami użyć można
złożoną tkaninę, pogniecione gazety, watę, pakuły, trociny,
gąbki, trawę, mech, itd. Zabezpieczą one przedmioty przed
ocieraniem się o siebie i doskonale zamortyzują wstrząsy
występujące w czasie jazdy. Także piasek wysypany na dnie
kartonu bardzo dobrze spełni rolę amortyzatora. Można
wsypywać go również do worków i wypełniać nim wolne
przestrzenie między zabytkami. Przygotowując worki z pias-
kiem pamiętać należy jednak o tym, żeby nie wypełniać ich
po brzegi, gdyż wówczas będą one stanowiły bardzo twardą i
sztywną barierę. W takiej sytuacji nie spełnią należycie swojej
roli. Piasek powinien wypełniać worki w 2/3 objętości, tak aby
swobodnie się w nich przesypywał i łatwo dawał się
formować.

Przed zapakowaniem kartonu musimy pamiętać o tym,

aby wzmocnić jego dno. Najłatwiej będzie, jeżeli okleimy je

szeroką taśmą i usztywnimy fragmentem tektury. Zabieg ten
zapobiegnie rozpadnięciu się kartonu z zabytkami w momencie
jego podniesienia.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

Do zabezpieczania depozytów na czas podróży wyko-

rzystać można również drewniane skrzynki, wiklinowe lub
plastykowe kosze, miski, wiadra i inne pojemniki. Dodatkowo
można je jeszcze owinąć workami. W samochodzie należy
przestrzeń bagażową tak wykorzystać, aby pojemniki z zabyt-
kami nie przesuwały się w czasie transportu.

Zalecenia konserwatorskie:

• nie wolno przewozić zabytków bez zabezpieczenia,

• nie należy przewozić depozytów zanurzonych w pojem-

nikach z wodą,

• zabytki zapakowane w worki trzeba umieścić w karto-

nach, koszach plastykowych, koszach wiklinowych, wia-
drach lub innych pojemnikach,

• przed włożeniem zabytków do kartonu należy wzmocnić

jego dno, podklejając je grubą taśmą przylepną,

• depozyty umieszczone w kartonach należy unieru-

chomić,

• w kartonie wolne przestrzenie między zabytkami trzeba

wypełnić gazą, gazetami, pociętymi tkaninami, watą,
ligniną, mchem, trawą lub gąbką,

• nie układać zabytków jeden na drugim,

• jeśli jest to możliwe, każdy depozyt, pakować do osob-

nego pudełka,

• zablokować kartony w bagażniku tak, aby w czasie jazdy

nie przesuwały się.

2.9. Przechowywanie zabytków po
zakończeniu wykopalisk

Najbezpieczniej byłoby dla zabytków, gdyby po wydobyciu

jak najszybciej trafiły do pracowni konserwacji. Jednak taka
idealna sytuacja zdarza się bardzo rzadko. Zazwyczaj
przedmioty zabytkowe do pracowni trafiają z dużym

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

opóźnieniem, w zawansowanym stadium destrukcji. Musimy
pamiętać, że im szybciej dostarczymy do pracowni depozyty,
tym bardziej zwiększymy szansę na przeprowadzenie konser-

wacji dającej zadawalające efekty. Dopóki zabytki nie trafią
do konserwatora, odpowiedzialność za ich przechowywanie
ponosi archeolog.

W rzeczywistości zaledwie niewielki procent zabytków

trafia do rąk konserwatora. Po wykopaliskach archeolodzy
zapominają o wydobytych zabytkach ruchomych, odkładając je
do magazynów. Przeważnie miejsca przechowywania
depozytów nie spełniają żadnych wymaganych norm konser-
watorskich. Są albo zbyt suche albo zbyt zawilgocone. Nie
mają należytej wentylacji. Zabezpieczenia, którymi jeszcze w

terenie ochraniano zabytki, po pewnym czasie przestają
działać, w wyniku czego porzucone w takich miejscach za-
bytki systematycznie pogłębiają swoją destrukcję. Magazyny
muzealne są przepełnione niezakonserwowanymi zabytkami
ruchomymi.

Nie można polegać na zewnętrznym wyglądzie zabytków i

na tej podstawie kwalifikować je do konserwacji. Pogląd
głoszący, że zabytki dobrze zachowane nie wymagają konser-
wacji jest fałszywy!!! Jeśli opierając się na ocenie wyglądu
zewnętrznego pozbawimy zabytki możliwości konserwacji,
skażemy je na powolną destrukcję. Dopóki nie zabezpieczymy

depozytów, procesy niszczące będą w nich ciągle zachodzić, aż
do momentu kiedy w wyniku ich działania rozsypią się i
przestaną istnieć. Nie niszczmy naszym bezmyślnym
postępowaniem zabytków znajdujących się w dobrym stanie.
Ich dobra kondycja ułatwi konserwację i pozwoli osiągnąć
lepsze i bardziej satysfakcjonujące efekty konserwatorskie.
Trzeba przyjąć, że wszystkie zabytki wydobyte z ziemi muszą
zostać zabezpieczone, a już bezwzględnie problem ten dotyczy
zabytków wykonanych z materiałów pochodzenia orga-
nicznego.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

Zabytków nie poddanych konserwacji i nie zdezynfeko-

wanych pod żadnym pozorem nie wolno wkładać do gablot
wystawienniczych i udostępniać zwiedzającym. Stanowią one
zbyt duże zagrożenie mikrobiologiczne zarówno dla pracow-
ników jednostek muzealnych jak i dla osób zwiedzających!!!
Nie można również wystawiać w gablotach w jednym po-
mieszczeniu znalezisk, które poddano konserwacji razem z
przedmiotami zupełnie niezabezpieczonymi. Nieodkażone
depozyty stanowić będą źródło powtórnego zakażenia grzy-
bami i bakteriami. Ten problem należy również rozważyć
przystępując do układania zabytków w magazynie.

Podstawowe zasady postępowania z zabytkami:

• w miarę możliwości jak najszybciej dostarczyć prawi-

dłowo zapakowane przedmioty do pracowni konser-
wacji,

• nie ulegać złudzeniu, że zabytek znajdujący się w do-

brym stanie nie wymaga konserwacji,

• należy przyjąć, że wszystkie przedmioty wydobywane z

ziemi trzeba poddać konserwacji,

• bezwzględnie zabezpieczenia wymagają przedmioty

wykonane z materiałów pochodzenia organicznego,

• wszystkie przedmioty pozyskiwane z ziemi stanowią

potencjalne zagrożenie dla organizmu człowieka,

• nie wolno udostępniać zwiedzającym niezabezpieczo-

nych obiektów,

• nie wolno w jednym pomieszczeniu magazynować

zabytków po konserwacji razem z depozytami nie-
odkażonymi,

• niezdezynfekowane przedmioty mogą stanowić powtórne

źródło zakażenia grzybami i bakteriami,

• odkładając do magazynu niezabezpieczony depozyt

przyczyniamy się do jego nieodwracalnej destrukcji.

2. OGÓLNE ZASADY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY ZABYTKOM

2.10. Materiały służące do udzielania
zabytkom archeologicznym pierwszej
pomocy

2.10.1. Materiały do wydobywania i zabezpieczania
znalezisk

Materiał

Zastosowanie

Miejsce Zakupu

Szpachelki i drewniane

łopatki

Służy do wykonania obrysu

obiektu, ułatwia wydobycie
zabytku

Hurtownie i sklepy z

narzędziami i artykułami
gospodarstwa domowego

Kielnia

Do podnoszenia i wydo-

bywania małych obiektów

Hurtownie i sklepy branży
metalowej

Wosk dentystyczny do
modelowania

Do wykonywania osłony
wierzchniej

Hurtownie i sklepy ze

sprzętem medycznym

Gips

Do wykonania osłony
wierzchniej i kołnierza
gipsowego - umożliwia
bezpieczne wydobycie

zabytku

Hurtownie i sklepy z

materiałami budowlanymi

Płyta pleksiglasowa

Do wydobywania, prze-
noszenia i transportowania
tkanin

Zakłady wykonujące wyroby
z pleksiglasu

Płyta ze sklejki

Zakłady branży drzewnej,

stolarnie

Miękkie pędzelki różnej

wielkości i różnych kształtów

Do wstępnego oczyszczania

zabytków zalegających w
warstwie kulturowej

Sklepy z materiałami
remontowo-budowlanymi

Jednorazowe rękawiczki,
maseczki

Ochrona rąk i twarzy w
trakcie wydobywania,
rysowania, fotografowania
oraz pakowania zabytków

Hurtownie i sklepy z odzieżą

ochronną i ze sprzętem
medycznym

Bandaż, gaza

Do wykonania osłony

wierzchniej przylegającej

Hurtownie i sklepy z

materiałami opatrunkowymi i
higienicznymi

Folia spożywcza i
aluminiowa

Stanowi doskonałą barierę

izolacyjną chroni zabytki

przed substancjami użytymi

do wykonania osłon

Hurtownie i sklepy z
opakowaniami jedno-

razowymi, z artykułami
gospodarstwa domowego

2.10.2. Materiały służące do pakowania zabytków i do
bezpiecznego ich transportowania

Materiał

Zastosowanie

Miejsce Zakupu

Kosze plastykowe i
wiklinowe

Do pakowania

transportowania zabytków

Hurtownie i sklepy z

artykułami gospodarstwa
domowego i z wyrobami
wikliniarskimi

Kartony

Producenci tektury i

opakowań, makulatura

Skrzynki drewniane

Zakłady branży drzewnej,
stolarnie

Skrzynki plastykowe

Szara, gruba taśma klejąca

Do wzmacniania kartonów

przed włożeniem do nich

zabytków

Hurtownie i sklepy z

materiałami papierniczymi

Wata, pakuły

Do wypełniania wolnych

przestrzeni w kartonie w

trakcie pakowania

zabytków

Hurtownie i sklepy z

materiałami opatrunkowymi
i higienicznymi

2.10.3- Materiały służące do dokumentowania
zabytków

Materiał

Zastosowanie

Miejsce zakupu

Papier, kalka milimetrowa,

kalka techniczna, ołówki,

gumki, rapidografy, linijki,

pisaki wodoodporne, tusz

kreślarski

Wykonanie dokumentacji

rysunkowej: wykonanie

obrysów zabytków,

wykonanie rysunków

technicznych

Hurtownie i sklepy

papiernicze

Aparaty fotograficzne z

wymiennymi obiektywami,

obiektywy: standardowy,

szerokokątny, obiektyw do

zdjęć makro, statyw, tła,

światłomierz, lampy, filmy:

barwne o różnej czułości,

czarnobiałe, do

wykonywania przeźroczy

Wykonywanie dokumentacji

fotograficznej

Hurtownie i sklepy z

materiałami i sprzętem

fotograficznym

3. Żelazo archeologiczne - procesy

korozji i podstawowe metody doraźnej
konserwacji

Władysław Weker

3.1. Przyrodnicze i kulturowe aspekty

przemian żelaza archeologicznego

Istnienie każdego metalowego przedmiotu wytworzonego

przez człowieka jest fragmentem zamkniętego i nieodwracalnego
cyklu przemian materii, który rozpoczyna się w chwili
wydobycia surowca (rudy metalu) i kończy, gdy porzucony i
zniszczony obiekt w wyniku procesów utleniania (korozji)
zamienia się z powrotem w różne substancje chemiczne -
minerały. Człowiek wykorzystuje pierwiastki zawarte w mine-
rałach (rudach) - w wyniku sekwencji zamierzonych działań
doprowadza do stworzenia końcowego produktu, jakim jest
planowany wyrób. Natura upominając się o swoją własność,
powoli i systematycznie odbiera przetworzoną materię
zamieniając przedmiot metalowy z powrotem w bardziej
stabilną formę materii - minerały. W ten sposób cykl zostaje
zamknięty (ryć. 3.1).

Okres użytkowania wyrobu metalowego wyrobu zgodnie

z jego przeznaczeniem jest stosunkowo krótki - przedmiot
zużywa się, starzeje, wychodzi z obiegu i traci walory
użytkowe. Jako niepotrzebny ulega zniszczeniu; albo celowo
wykorzystywany jest jako surowiec w nowym procesie tech-
nologicznym, albo porzucony, w wyniku procesów korozji
ulega całkowitej demineralizacji. Przetrwać mają szansę tylko
nieliczne przedmioty. Będąc materialnymi świadectwami roz-
woju cywilizacji, zmieniają z czasem swoją funkcję - stają się
obiektami o charakterze zabytkowym.

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

METAL ARCHEOLOGICZNY

metal -t produkty korozji

RYĆ. 3.1. CYKL PRZEMIAN
METALU W ŚRODOWISKU
CZŁOWIEKA

Do tej grupy obiektów zabytkowych

należą także przedmioty, które przypadkiem lub w wyniku
systematycznych badań archeologicznych, znajdowane są w
ziemi. Ich wydobycie powoduje naruszenie równowagi, jaka
przez wiele lat wytworzyła się pomiędzy przedmiotem a
otaczającym je środowiskiem. W efekcie, wbrew intencjom
znalazcy, obiekt ulega szybkiemu i całkowitemu zniszczeniu.
Archeolodzy prowadzący wykopaliska pierwsi mają kontakt z
odkrytymi obiektami. Od ich postępowania i decyzji zależy
zatem dalszy los znaleziska i sposób jego zabezpieczenia.
Dlatego ważne jest, by na podstawie znajomości procesów

zachodzących w obiekcie od momentu dokonania odkrycia,
podjąć prawidłowy sposób postępowania z przedmiotami
metalowymi.

3-2. Procesy korozji

Wśród metalowych obiektów archeologicznych najlicz-

niejszą grupę stanowią wyroby z żelaza. Ze względu na włas-
ności tego metalu są one z reguły w najgorszym stanie i wy-

magają szybkiej interwencji konserwatorskiej.

Typowy wygląd przedmiotu żelaznego, znalezionego w

wilgotnej, dobrze napowietrzonej glebie, to brunatno-czer-
wonej barwy bryłka ziemi, spojona związkami żelaza, o nie-
czytelnych kształtach. Jest ona zbudowana głównie z tlenków
żelaza, węglanów i krzemianów.

Czasami znajdowane są doskonale zachowane obiekty

pokryte czerwono-brązową warstwą hematytu (aFe

Tworzy się ona na powierzchni przedmiotu żelaznego, gdy
temperatura przekracza 200°C. Warunki takie powstają np. w
trakcie pożaru. Warstwa ta - zwana często patyną ogniową -
doskonale chroni przedmiot przed korozją nawet przez
bardzo długi czas, informując nas zarazem, że znajdował się
on kiedyś w bezpośrednim kontakcie z ogniem.

Korozja to ciąg procesów fizykochemicznych zachodzą-

cych pomiędzy metalem a środowiskiem, powodujących prze-
mianę metalu w minerały, które są z punktu widzenia termo-
dynamiki najbardziej stabilną formą materii. Proces ten jest
spontaniczny i nieodwracalny.

Na przedmiot żelazny znajdujący się w ziemi działa

wiele czynników powodujących proces korozji:

• woda - ułatwia w glebie transport substancji rozpusz-

czalnych (sole, gazy),

• substancje chemiczne - głównie rozpuszczalne sole,

wpływają na reakcje korozyjne zależnie od ich własności
chemicznych,

• gazy - w formie gazowej i rozpuszczone w wodzie biorą

udział w procesie korozji. Szczególną rolę spełnia tlen, a
także wodór, dwutlenek węgla, tlenki azotu,

• rodzaj gleby - porowatość związana z wielkością cząstek,

wpływa na cyrkulację roztworów i gazów. Ma bezpo-
średni wpływ na kinetykę reakcji korozyjnych, ponieważ
od niej zależy szybkość wymiany jonów,

• czynnik biologiczny - w środowiskach słabo napowie-

trzonych zjawisko korozji przyśpieszają bakterie anaero-
bowe rozkładające siarczany.

METAL CZYSTY

LUB STOP

GOTOWY OBIEKT

(NIESTABILNY STAN MATERII)

MINERAŁY

(STABILNY STAN MATERII)

rudy metali: tlenki,

siarczki, węglany, itp.

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

Wszystkie te czynniki wpływają na własności fizyko-

chemiczne gleby powodując, że procesy korozji ziemnej są

zjawiskiem bardzo złożonym.

Wymienione wyżej czynniki działając na powierzchnię

przedmiotów metalowych powodują korozję - uwalniane jony
żelaza (Fe

i Fe

) dyfundują do otaczającego środowiska

(gleby). Powstają złożone związki chemiczne tworzące wokół
przedmiotu zwartą warstwę produktów korozji i składników
mineralnych. Z upływem czasu, gdy korozja atakuje nowe
warstwy metalu, granica: metal - tlenki, na której zachodzą
reakcje utleniania przesuwa się w głąb przedmiotu. W
przeciwnym kierunku dyfunduje coraz więcej jonów żelaza.
Metaliczny rdzeń staje się coraz mniejszy, traci ciągłość aż w
końcu całkowicie znika. Proces ten, początkowo szybki, z
czasem ulega znacznemu spowolnieniu, ponieważ zmniejsza
się ilość denu wokół obiektu, a powstająca zwarta warstwa
produktów korozji dodatkowo utrudnia jego transport; po-
między metalem a środowiskiem ustala się stan równowagi.

Złożone procesy chemiczne mają inny przebieg w po-

czątkowym okresie, gdy zachodzą na powierzchni metalu niż
później, gdy korodują głębsze warstwy. Zróżnicowana
kinetyka i rodzaj reakcji powodują, że w miejscu dawnej
powierzchni przedmiotu, powstaje cienka warstwa produktów
korozji o nieco innej budowie i składzie niż te, powstające w
późniejszych etapach korozji. Warstwa ta tworzy ślad
powierzchni oryginalnej zniszczonego przedmiotu, stanowiąc -
zarówno dla archeologów jak i dla konserwatorów -bardzo
ważną informację o jego dawnym kształcie. Czasami jest ona
bardzo dobrze widoczna na zdjęciach rentgenowskich
niekiedy jednak zupełnie zanika.

Metal, utleniając się, przechodzi kolejno kilka przemian,

aż zgodnie z zasadami termodynamiki zamieni się w związek o

najmniejszej energii wewnętrznej - najbardziej stabilny,

zgodnie z sekwencją:

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

Na uproszczonym schemacie (ryć. 3-2), żelazny rdzeń

przedmiotu przebywającego dłuższy czas w ziemi otoczony
jest ciemnoszarą warstwą magnetytu (Fe

}

) będącego jednym

z głównych składników skorodowanych warstw. Następna,
ciemnobrązowa warstwa zawierająca magnetyt i jego
odmianę (maggemit - yFe

) oraz minerały pochodzące z

ziemi (ziarenka piasku, kamyki, itp.) tworzy z poprzednią
wyraźną granicę - jest to wspomniany wcześniej ślad powierzchni
oryginalnej obiektu. Dalej stopniowo wzrasta zawartość getytu
(ocFeOOH). Kolor przechodzi w ciemnobrązowy, wzrasta
porowatość. Warstwa ta zawiera coraz więcej cząstek gleby
oraz składników mineralnych. Magnetyt i getyt są stosunkowo
stabilnymi związkami znajdowanymi najczęściej wśród
składników korozji. Jednakże oprócz wymienionych
występują także inne, m. in. akagenit (pFeOOH) oraz lepido-
krocyt (yFeOOH). Są one mniej stabilne i w sprzyjających
warunkach powoli zamieniają się w getyt. W rzeczywistości
budowa wymienionych warstw oraz zachodzące w niej procesy
są bardzo złożone.

.warstwa gleby i produktów
korozji

RYĆ 3.2. PRZEKRÓJ OBIEKTU OBIEKTU ŻELAZNEGO PRZEBYWAJĄCEGO DŁUGI CZAS W
WILGOTNEJ, NAPOWIETRZONEJ ZIEMI

.produkty korozji żelaza

.metaliczny rdzeń

ilad powierzchni oryginalnej

Fe -» FeO

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

W momencie wydobycia przedmiotu z ziemi stan deli-

katnej równowagi pomiędzy tym przedmiotem a środo-
wiskiem zostaje zniszczony. Gwałtownie zmieniają się czynniki
zewnętrzne: temperatura, wilgotność, dostęp tlenu. Woda
znajdująca się w porowatych warstwach dyfunduje w
kierunku powierzchni schnącego przedmiotu i odparowuje.
Rozpuszczalne w wodzie sole, głównie chlorki i siarczany,
katalizujące procesy korozji, zgromadzone głównie na
powierzchni czystego metalu, wraz z wodą transportowane są
w kierunku obszarów o ich mniejszych stężeniach - ku
powierzchni. W trakcie tego procesu spotykają zwiększone
ilości tlenu dyfundującego w przeciwnym kierunku. W mikro-
przestrzeniach, porach i szczelinach, zaczynają zachodzić
reakcje chemiczne. Gdy stężenia siarczanów są wystarczające,
zaczyna się tworzyć krystaliczny, uwodniony siarczan żelaza,
rozenit (FeSO

- 4H

O). Obecność chlorków sprzyja powsta-

waniu w porach i szczelinach akagenitu. Ponieważ chlorki są
bardzo higroskopijne, proces ten przebiega również wtedy gdy
przedmiot wydaje się być całkowicie suchy - wystarczy para
wodna zawarta w powietrzu. W efekcie tworzące się
wewnątrz skorodowanych warstw krystaliczne związki che-
miczne powodują powstanie dużych naprężeń wewnętrznych,
spękanie i całkowite zniszczenie znalezionego obiektu. Przykład
takich zniszczeń przedstawia ryć. 3-3-

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

3-3- Metody konserwacji zabytków
archeologicznych wykonanych z żelaza

Działania konserwatorskie, którym poddawany jest

przedmiot zabytkowy po wydobyciu go z ziemi, podzielić
można na konserwację pasywną i konserwację aktywną.

Pod pojęciem konserwacji pasywnej rozumiemy te

działania, których celem jest zabezpieczenie obiektu przed
uszkodzeniem w trakcie wykopalisk, bezpośrednio po wydo-
byciu, oraz później, w czasie przechowywania go w magazy-
nach. Konserwacja aktywna to zaawansowane techniki kon-
serwatorskie mające na celu osiągnięcie trwałej stabilności
przedmiotu oraz dokładne odsłonięcie bądź odtworzenie jego
dawnego kształtu.

3-3-1- Konserwacja pasywna - zabezpieczanie obiektu w
trakcie wykopalisk

3.3 1.1 Suszenie

W przypadku archeologicznych zabytków metalowych,

szczególnie zaś żelaznych, powszechnie stosowaną metodą
doraźnej konserwacji jest suszenie. Jej popularność wynika z
powszechnej świadomości, że korozja żelaza zachodzi w
środowisku wodnym, a wysuszony przedmiot nie koroduje.
Jest to jednak słuszne jedynie w przypadku wyrobów
metalowych doskonale zachowanych - bez warstwy poro-
watych tlenków na powierzchni.

Powszechnie za „suchy" uważa się obiekt wysuszony

na powietrzu. Tymczasem wilgotność powietrza w naszych
warunkach klimatycznych nawet latem rzadko spada poniżej
40%. W tych warunkach higroskopijne chlorki łatwo absor-
bują z otoczenia wilgoć, powodując gromadzenie w porach i
szczelinach mikroskopijnych ilości wody wystarczające, aby w
obiekcie zapoczątkować mechanizm zniszczeń opisany

RYĆ. 3.3. GŁOWICA MIECZA ŚREDNIOWIECZNEGO /.NISZCZONA W WYNIKU PROCESÓW
CHEMICZNYCH PO WYDOBYCIU Z ZIEMI (FOT. A. RING)

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

powyżej. Suszenie metalowych obiektów archeologicznych
zapobiega korozji dopiero wtedy, gdy wilgotność zewnętrzna
osiąga wartości ok. 15%HR. Aby takie warunki osiągnąć należy
umieścić znalezisko w dokładnie zamykanym pojemniku ze
świeżo wyprażonym woreczkiem żelu silikonowego.
Wilgotność wewnątrz pojemnika musi być stale kontro-
lowana.

Inna metodą suszenia jest odwadnianie obiektu przez

zanurzenie go w alkoholu lub lepiej w acetonie. Substancje te
doskonale penetrują porowate struktury obiektu i wchłaniają
znajdujące się tam cząsteczki wody. Po takim zabiegu trzeba
ograniczyć dostępu tlenu od obiektu. Dlatego, po wykonaniu
niezbędnej dokumentacji, przedmiot należy dostarczyć jak
najszybciej do pracowni konserwatorskiej, najlepiej razem z
kąpielą.

Należy przy tym pamiętać, że zbyt intensywne suszenie

spowodować może duże naprężenia mechaniczne spowodo-
wane skurczem warstw tlenkowych oraz odwodnienie nie-
których krystalicznych minerałów i ich przemianę w bez-
postaciowy, bezwodny proszek. Oba te zjawiska grożą znisz-
czeniem zabytku.

3-3-1-2. Utrzymywanie w stanie wilgotnym

Opisane wyżej metody w warunkach polowych są bardzo

kłopotliwe. Dlatego coraz częściej zalecane jest umieszczanie
wydobytych

przedmiotów

metalowych

wilgotnej

atmosferze zbliżonej do tej, jaka panowała przed ich wydo-

byciem z ziemi (wilgotność względna w porach ziemi wynosi
100%) i jak najszybsze przeprowadzenie zabiegów stabilizacji.
Unika się w ten sposób ryzyka przesuszenia obiektu i wystą-
pienia opisanych zagrożeń. Utrzymywana stale w porach i
szczelinach wilgotność uniemożliwia dostęp świeżego denu w
głąb skorodowanych warstw, a tym samym zapobiega
tworzeniu się tam akagenitu, przez pewien (ograniczony)
czas hamując postępy korozji. Warunki takie najprościej
można osiągnąć umieszczając przedmiot w szczelnym worecz-

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

ku lub pojemniku wraz z mocno zwilżoną szmatką. Niektórzy
autorzy zalecają umieszczanie wydobywanych obiektów w roz-
tworze siarczynu sodu (Na

}

) lub zasadowym roztworze

siarczynu sodu (NaOH+Na

}

). Możliwe jest także umieszczenie

wilgotnego przedmiotu w atmosferze gazu obojętnego, np.
azotu, uniemożliwiając w ten sposób dostęp denu. Wymaga to
jednak stosowania specjalnych pojemników i aparatury, co w
warunkach polowych jest trudne do zrealizowania.

3.3.2. Pakowanie i przechowywanie doraźnie
zakonserwowanych zabytków

Ryzyko uszkodzenia mocno skorodowanych obiektów

archeologicznych można znacznie zmniejszyć odpowiednio
zabezpieczając je na czas transportu i przechowywania przed
podjęciem właściwych zabiegów konserwatorskich. Duże
przedmioty często są znacznie słabsze, niż to wydaje się przy
wstępnych oględzinach. Dlatego wymagają szczególnej troski
w trakcie przenoszenia i transportu. Niekiedy trzeba
sporządzić specjalne konstrukcje zapewniające im bezpie-
czeństwo. Przedmioty małe łatwiej przenosić i przechowywać.
Opakowanie powinno być zatem dostosowane do rodzaju
obiektu, jego wielkości, stanu zachowania, kształtu i ciężaru.
Do jednorazowego przeniesienia obiektu na niewielkie
odległości wystarczy konstrukcja uproszczona i lekka. Inaczej
należy konstruować opakowanie, gdy wykopany przedmiot
trzeba przewozić samochodem na większe odległości. Dobre
opakowanie musi spełniać następujące cechy:

• zapewnić stałą wilgotność i temperaturę,

• chronić obiekt przed wpływem różnych substancji

chemicznych i biologicznych,

• zabezpieczyć obiekt przed naprężeniami mechanicznymi.

Ważnym elementem jest dobór materiałów wykorzysty-

wanych do zabezpieczania kruchych przedmiotów. Przy ich

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

doborze należy uwzględniać poniższe kryteria:

• obojętność chemiczna,
• mała kruchość (niska zdolność do tworzenia proszku),
• niską absorpcję wilgoci,
• odporność na grzyby i pleśnie,
• zdolność tłumienia drgań i pochłaniania energii ude-

rzeń.

Najlepiej spełniają te kryteria folie i pianki wykonane z

polietylenu i polipropylenu. W miarę możliwości należy
unikać substancji pochodzenia organicznego jak wełna
drzewna, papier, wata celulozowa.

Stosunkowo łatwo obecnie kupić różnej wielkości

pojemniki wykonane z polietylenu (PE) lub polipropylenu
(PP). Mają one dużą wytrzymałość mechaniczną, są obojętne
chemicznie, mogą być zamykane hermetycznie (ułatwiają
przechowywanie wilgotnych przedmiotów) lub przewie-
trzane. W jednym zbiorczym pojemniku można umieścić
kilka mniejszych, wolną przestrzeń wypełniając np. kawał-
kami pianki lub folią polietylenową, tak aby nie przesuwały
się wzajemnie.

Pojemniki te bardzo dobrze sprawdzają się jako zbiorcze

opakowania mniejszych przedmiotów. Foliowe torebki z
umieszczonymi wewnątrz obiektami, gęsto ułożone w takim
pojemniku stanowią doskonałe zabezpieczenie przed uderze-
niami spełniając zarazem większość wymienionych wyżej
kryteriów (ryć. 3-4).

Niekiedy jednak musimy zbudować nietypową skrzynię

dostosowaną do gabarytów dużego przedmiotu. W takich
przypadkach stosowane są duże pudła tradycyjnie wykonywane z
drewna (sklejki). Należy wtedy pamiętać, że zabytki
metalowe mogą być w nich umieszczane jedynie na czas
transportu; emisja substancji chemicznych z drewna, klejów i
impregnatów może bardzo niekorzystnie wpływać na
umieszczone wewnątrz obiekty. Sposób unieruchomiania

RYS. 3-4. PRAWIDŁOWY SPOSÓB PAKOWANIA MNIEJSZYCH PRZEDMIOTÓW

przedmiotu wewnątrz skrzyni zależy od wielu czynników:
stanu zachowania, wielkości, ciężaru, dostępności materiałów
oraz pomysłowości osoby odpowiedzialnej. Ryć. 3-5.
przedstawia różne sposoby umieszczenia obiektu wewnątrz
skrzyni.

Metryczka archeologiczna

Przechowywany obiekt

Pojemnik z tworzywa sztucznego

RYS. 3.5. KILKA SPOSOBÓW ZABEZPIECZENIA ZABYTKU W CZASIE TRANSPORTU

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

Pamiętać należy że pokrywę należy przykręcać śrubami, a

nie gwoździami - unika się uderzeń młotkiem podczas
zamykania, a konstrukcja skrzyni powinna umożliwiać po
otwarciu łatwy dostęp do jej zawartości. Obiekt powinien być
umieszczony wewnątrz tak, aby nigdzie nie dotykał do
zewnętrznych ścian skrzyni, i nie miał możliwości przesunięcia
się w czasie transportu.

Celem opisanych powyżej zabiegów jest zabezpieczenie

przedmiotów zanim trafią one do pracowni konserwatorskiej.

Należy unikać podejmowania jakiegokolwiek czyszczenia,
mycia obiektu w warunkach polowych, gdy nie ma odpo-
wiedniego sprzętu i personelu. Jednak z drugiej strony, naj-
większe powodzenie mają zabiegi konserwatorskie rozpoczy-
nane natychmiast po wydobyciu przedmiotu. Dlatego też
należy dążyć do tego aby w pracach wykopaliskowych uczest-
niczył konserwator.

3.3-3- Konserwacja aktywna

Intensywny rozwój technik badawczych, postępy w chemii i

fizyce oraz dostęp do nowych, precyzyjnych narzędzi
spowodowały w ciągu minionych dziesięcioleci prawdziwą
rewolucję w metodach konserwacji zabytków archeologicz-
nych. Niektóre, jeszcze do niedawna bardzo popularne techniki
zostały odrzucone jako szkodliwe dla zabytku. Inne uległy
modyfikacji. Zmienił się sposób traktowania zabytków. Celem
konserwacji jest bowiem nie tylko odsłonięcie i zabezpieczenie
przedmiotu w jego dawnym kształcie, ale także uzyskanie

maksymalnej ilości informacji naukowych. Za bezpieczne
uznawane są obecnie tylko te metody, które zapewniają
minimalne zmiany struktury substancji zabytkowej przy
jednoczesnym zapewnieniu bezpiecznego przechowywania
obiektu przez wiele lat. Dlatego w konserwacji metalowych
zabydców archeologicznych za niedopuszczalne uznaje się
zabiegi, powodujące usunięcie warstw produktów korozji
odsłaniając „czysty" metal (np. stosując elektrolizę).

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

Niszczą one bezpowrotnie ślady zawarte wewnątrz tych
warstw (np. ślad powierzchni oryginalnej, resztki zdobień -
ryty, inkrustacje, itp.).

Katalog zabiegów możliwych do zastosowania w trakcie

konserwacji jest obecnie bardzo duży i wciąż się zmienia. Są
to metody stosowane w laboratoriach i pracowniach
konserwatorskich, jednak dla zorientowania archeologów, z
jakimi działaniami konserwatorskimi mogą mieć do
czynienia w późniejszej, powykopaliskowej fazie pracy nad
materiałem zabytkowym, omawiamy je tutaj pokrótce.

Wśród metod konserwacji aktywnej można wydzielić

dwie grupy. Do pierwszej należą zabiegi stabilizujące pro-
dukty korozji. Drugą grupę tworzą metody usuwania pro-
duktów korozji oraz zanieczyszczeń.

3.3.3^. Metody stabilizacji

Są to zabiegi, których celem jest takie przekształcenie

warstw tlenków żelaza, aby zahamować procesy korozji. Za
skuteczne uważane są wtedy, gdy w warunkach prawidło-
wego przechowywania ponowny proces korozji nie następuje
przez wiele lat. Zabiegi te polegają na usunięciu z porowatych
warstw produktów korozji tych związków chemicznych, które
katalizują utlenianie żelaza. Najgroźniejsze są chlorki, mniej
groźne sole to siarczany, fosforany i azotany. Procesy stabili-
zacji dzielą się na następujące rodzaje:

• metody termiczne,

• metody elektrochemiczne,

• metody „mokre" - odsalanie w roztworach chemicznych,

• zastosowanie plazmy niskotemperaturowej.

Metody termiczne polegają na ogrzaniu przedmiotu do

temperatur powyżej 800°C. W temperaturze tej sole ulegają
rozkładowi termicznemu i przestają być groźne. Obecnie
sposób ten jest bardzo rzadko stosowany, ponieważ całkowicie
niszczona była przy tym struktura metalograficzna przedmiotu,
dokumentująca jego obróbkę technologiczną.

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

Metody elektrochemiczne polegają na wykorzystaniu

przepływu słabego prądu elektrycznego przez elektrolit,
przy czym konserwowany przedmiot jest jedną z elektrod
(elektroliza) lub jest umieszczony w polu elektrycznym
(elektroforeza). Są to metody bardzo czasochłonne a praktyka
wykazała, że osiągane wyniki były niewystarczające.

Najprostszą metodą „mokrą" jest umieszczenie obiektu w

kilkakrotnie zmienianej gotującej się wodzie. Eliminuje się
w ten sposób wszystkie rozpuszczalne w wodzie sole.
Badania wykazały jednak, że usuwa się tak one jedynie ok.
40% chlorków zawartych w przedmiocie. Dlatego do
najchętniej obecnie stosowanych metod należy redukcja w
zasadowym roztworze siarczynu sodowego. Przedmioty żelazne
po wstępnym oczyszczeniu umieszczone zostają w roztworze
(NaOH + Na

}

). Proces przebiega w temperaturze ok. 65-

70°C. Kilkakrotna zmiana kąpieli (min. l tydzień każda)
pozwala skutecznie usunąć z obiektu niebezpieczne sole do
poziomu, przy którym nie stanowią już zagrożenia.

Zastosowanie niskociśnieniowej plazmy wodorowej

dało konserwatorom najskuteczniejszą ze znanych obecnie
metod stabilizacji produktów korozji. Pomimo wielu
ograniczeń (proces przebiega w temperaturze ok. 380°C) i
bardzo wysokich kosztów, metoda ta zdobywa coraz więcej
zwolenników.

3.3.3.2. Usuwanie produktów korozji

Po zakończeniu procesu stabilizacji można przystąpić

do następnego etapu - usuwania produktów korozji.

Czasami okazuje się, że warstwa osadów łatwo oddziela

się od warstwy stanowiącej ślad powierzchni oryginalnej
przedmiotu. Można wtedy ręcznie usuwać ją, delikatnie pod-
ważając ostrym dłutem lub igłą. Znacznie częściej jednak
produkty korozji tworzą zwartą twardą bryłę. Ich usunięcie
możliwe jest jedynie za pomocą precyzyjnych urządzeń

3. DORAŹNA KONSERWACJA ZABYTKÓW ŻELAZNYCH

mechanicznych np. stosując mikrosilniki z diamentowymi
frezami można bardzo precyzyjnie usunąć narosłe osady
korozyjne (ryć. 3.6).

RYĆ. 3.6. SCHEMAT MECHANICZNEGO USUWANIA PRODUKTÓW KOROZJI

W przypadku drobnych przedmiotów lub ornamentów

czynności te powinny być prowadzone przy użyciu mikro-
skopu.

Usuwanie produktów korozji z obiektu należy do naj-

trudniejszych czynności w całym procesie konserwacji. Wymaga
precyzji, zdolności manualnych, wyobraźni, intuicji i doś-
wiadczenia oraz napiętej uwagi w trakcie pracy.

Po usunięciu zbędnych warstw obiekt należy dokładnie

wysuszyć i zabezpieczyć przed wpływami atmosferycznymi,
np. warstwą żywicy akrylowej (Paraloid B-72).

4. Ogólne zasady wydobywania i
zabezpieczania zabytków
ceramicznych

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

Najczęściej znajdowanymi podczas wykopalisk archeo-

logicznych zabytkami wymagającymi doraźnej konserwacji są
fragmenty ceramiki naczyniowej i inne wytwory ceramiczne.
Podstawowym ich budulcem jest plastyczna glina, która w
trakcie formowania przedmiotu przesączona jest wodą.
Suszona lub rozgrzana, zachowuje nadany jej wcześniej
kształt. Podczas wypału zostają nieodwracalnie usunięte z
gliny połączenia chemiczne wody. Wraz ze wzrostem
temperatury ognia rośnie twardość gliny i odporność na
przepuszczalność wody. Jakość ceramiki zależy od popraw-
nego przygotowania masy ceramicznej i od temperatury
wypału. W tym celu glina pozyskiwana ze złóż poddawana
była często wieloetapowym przygotowaniom, a po ukształto-
waniu wyrobów suszona i wypalana w piecach.

Piece garncarskie to pierwotnie ogniska, jamy w ziemi,

piece gliniane dwukomorowe (część paleniskowa i wypie-
kowa), piece budowane z kamieni i cegieł. Każdy z tych
pieców charakteryzował się odmienną temperaturą wypału.
Wraz ze wzrostem temperatury zmniejszała się porowatość
wypalanej gliny, a zwiększała się jej odporność na wilgot-
ność. Ceramika porowata i przesiąkliwa wypalana była w tem-
peraturze poniżej 1000°C. Do tej grupy należy zakwalifikować
formy odlewnicze i naczynia pradziejowe. Druga grupa to
ceramika wypalana w temperaturze od 1000°C do 1150°C. W
tym przedziale mieści się większość ceramiki wczesno-
średniowiecznej. Zakres temperatury wypału od 1150°C do
1300°C charakteryzował przede wszystkim ceramikę późno-
średniowieczną. Czwarta kategoria to naczynia wypalane

4. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW CERAMICZNYCH

w temperaturze do 1500°C, ceramika nieprzesiąkliwa, glazu-
rowana, porcelana. Człowiek dążąc do coraz lepszej jakości
produktu, a przede wszystkim szukając sposobu uszczelnienia
naczyń od wewnątrz, jak i od zewnątrz, zaczął pokrywać
powierzchnię szkliwem, które jest nieprzesiąkliwe. Szkliwo -
oprócz uszczelniania naczyń- pełniło też rolę dekoracyjną.

Niestety, w trakcie eksploracji nie zwraca się uwagi na

agresywność środowiska, które w trakcie zalegania ceramiki w
ziemi lub wodzie wywołuje często negatywne zmiany. W
przypadku ceramiki najczęstszą formą destrukcji jest
zjawisko laminowania (warstwowania) ścianek, odpadania
glazury czy angoby. Dzieje się to z powodu soli rozpuszczo-
nych w wodzie krążącej w ziemi. Przy bardzo częstych zmia-
nach poziomów wód gruntowych następuje obmywanie kra-
wędzi, które najczęściej są owalne i ścienione. Mogą też
nastąpić zmiany na powierzchni ceramiki, np. wymycie orna-
mentu. Duże zmiany w strukturze ścianek i na ich powierz-
chni powoduje margiel, który w skrajnych przypadkach
może spowodować rozpad ceramiki lub odpryski dużych
rozmiarów, które szpecą powierzchnię i niszczą ornament.

Na wykopie ceramikę zabytkową chronimy przed słoń-

cem i wiatrem. Zachowane fragmenty wkładamy do pudła
plastikowego lub perforowanych worków foliowych.
Gwałtowna utrata wilgoci może spowodować spękania lub
rozkruszenie przedmiotów ceramicznych. Przed przystąpie-
niem do mycia lub czyszczenia ceramiki należy wykonać
próbę czy materiał po zanurzeniu w wodzie nie ulegnie
rozdrobnieniu. Po umyciu ceramikę suszymy powoli, chroniąc
ją przed słońcem, wiatrem, a także gorącymi grzejnikami. Po
wysuszeniu ceramikę opisujemy zawsze po wewnętrznej
stronie i pakujemy do perforowanych worków foliowych.

Ceramika wypalona w niskiej temperaturze ulega dość

szybko destrukcji. Jeśli warunki zalegania w ziemi często
się zmieniały, jest ona rozwarstwiona. Pod wpływem działań

mechanicznych i utraty wilgoci kruszy się. Po zdjęciu z niej
warstwy ziemi traci bardzo szybko wilgotność, co przyczynia
się do przyspieszenia rozpadu zachowanych fragmentów. W
takim przypadku zanim wybierzemy metodę eksploracji,
osłaniamy warstwą ziemi znalezisko i dodatkowo przykry-
wamy workiem foliowym. Najprostszym sposobem wydobycia
źle zachowanego zabytku jest podkopanie okalającej bryły
ziemi i umieszczenie pod zabytkiem sztywnego podkładu, na
którym unosimy obiekt (por. ryć. 2.2 oraz rozdz. 5).
Następnie zabezpieczamy zabytek przed utratą wilgoci i umiesz-
czamy nieruchomo w kartonie. Inny sposób to systematyczne
dookolne odsłanianie obiektu i jednocześnie obwijanie ban-
dażem (por. ryć. 2.1) lub folią. W tym przypadku należy
postępować bardzo ostrożnie, ponieważ każdy silny nacisk
pogłębi zniszczenia. Po zakończeniu owijania ceramiki,
delikatnie podnosimy zabezpieczony zabytek i umieszczamy w
pudle wyłożonym mchem, papierem, ligniną, watą lub
piaskiem. Jeśli znalezisko zabezpieczone zostało bandażem,
dodatkowo nakładamy folię.

Naczynia (popielnice), które są całkowicie rozwarstwione,

możemy podnieść w osłonie zbudowanej z gipsu lub pianki
poliuretanowej. Jako warstwę izolacyjną pozostawiamy ziemię
dookoła naczynia (ok. 10 cm); okopujemy najpierw z jednej
strony i wlewamy gips o konsystencji gęstej śmietany,
powtarzamy zabieg trzykrotnie, zabezpieczając wszystkie ścianki.
Podłoże wylewamy w ostatniej kolejności, podkopuj ą c raz z
jednego boku i zalewając gipsem, a następnie z
przeciwległego. Po związaniu gipsu można swobodnie
podnieść całość, należy jednak wziąć pod uwagę ciężar całej
konstrukcji. Stosując pianki poliuretanowe postępujemy w taki
sam sposób. Operowanie piankami poliuretanowymi jest
dużo łatwiejsze, a cała konstrukcja lżejsza. Metoda ta jest
jednak dużo droższa, niż gipsowa.

W trakcie prac oczyszczających i zabezpieczających z

dużej liczby fragmentów ceramiki powinno się wyselekcjo-
nować naczynia do rekonstrukcji. Jeśli fragmenty zostały

4. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW CERAMICZNYCH

wyklejone w czasie wykopalisk, należy podać konserwatorowi
rodzaj użytego kleju. Najczęściej stosuje się kleje szybko
schnące typu UHU, Cjanopan, Kropelka, które można usunąć
z przełomów za pomocą rozpuszczalników (aceton, toluen)
lub kleje wolno schnące oparte na dyspersjach wodnych typu
Wikol, Yinacet. Do wyklejania powinna być przygotowana
kuweta z piaskiem (lub żwirkiem dla kotów), w której
umieszczamy połączone fragmenty.

Ceramika z wody (morza lub jeziora) wykazuje różne

rodzaje zniszczeń spowodowane falowaniem i biochemiczną
aktywnością środowiska. Jej porowata struktura ułatwia
pęcznienie surowców ilastych, przez co zwiększa się napięcie
powierzchniowe, które wywołuje pękanie i rozwarstwianie

4. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW CERAMICZNYCH

ceramiki. Tradycyjna ceramika jest zawsze narażona w wodzie
na procesy erozyjne, dlatego wydobywanie jej musi być
bardzo dobrze przygotowane. Do podnoszenia obiektów z
dna akwenów służą pojemniki polietylenowe z przewier-
conymi, licznymi otworami o średnicy 1,5-2,0 cm lub kosze z
wikliny. Swobodny przepływ wody przez pojemniki pozwala
na bezpieczny transport ceramiki do góry (ryć. 4.1). W
przypadku jej rozdrobnienia w czasie wynoszenia, fragmenty
pozostają w pojemniku. Nie wolno wypływać na po-
wierzchnię trzymając naczynia bezpośrednio w rękach.
Ceramika wydobyta z wody musi być bardzo powoli suszona,
ponieważ gwałtowne odparowanie wody prowadzi do na-
tychmiastowego rozpadania się naczyń i łuszczenia po-
wierzchni. Naczynia szkliwione i angobowane wynosimy
także bardzo wolno w pojemnikach z otworami, ponieważ
gwałtowna zmiana ciśnienia prowadzi do pękania i odpryski-
wania glazury.

Najważniejsze zalecenia konserwatorskie dotyczące

traktowania ceramiki zabytkowej podczas wykopalisk:

• chronić ceramikę przed słońcem i wiatrem,

• wykonać próbę wodną przed myciem,

• nie suszyć na słońcu i grzejnikach,

• opisywać po wewnętrznej stronie,

• przechowywać w perforowanych workach foliowych.

RYĆ 4.1. WYNOSZENIE CERAMIK] NA POWIERZCHNIĘ WODY (RYS. W. MATUSZEWSKA-KOLOWA)

5. Wydobywanie i zabezpieczanie

źle zachowanej ceramiki (studium
przypadku)

Elisabeth Lehr

Niniejsze studium zawiera opis praktycznych działań

podejmowanych wspólnie przez archeologów i konserwatora
podczas wykopalisk ratowniczych w Pócking, okręg Starnberg w
Bawarii (Republika Federalna Niemiec) w celu uratowania
wyjątkowo źle zachowanej zabytkowej ceramiki naczyniowej.
Chociaż opis dotyczy jednego tylko stanowiska, zaprezento-
wane metody mają walor bardziej uniwersalny i mogą być
stosowane w innych przypadkach udzielania pierwszej
pomocy źle zachowanym zabytkom ceramicznym.

5.1. Warunki prowadzenia wykopalisk w
Pócking

W 1995 r. budowa obwodnicy w rejonie miejscowości

Pócking doprowadziła do konieczności przeprowadzenia
przez Bawarski Krajowy Urząd Ochrony Zabytków (Bayeri-
sches Landesamt fur Denkmalpflege) w Monachium archeo-
logicznych badań wykopaliskowych na terenie cmentarzyska
kurhanowego z ok. r. 600 p.n.e., położonego na trasie nowej
drogi (por. Z Kobyliński, D. Krasnodęjbski, S. Winghardt,
Rettungsgrabuhgen in einem hallstattzeitliches Grabhugelfeld
bei Pócking, „Archaologisches Jahr in Bayern", 1995, s. 77
nn.). Kurhany skrywały przeważnie naczynia wykonane z ma-
lowanej i zdobionej ornamentem drapanym względnie kłu-
tym, częściowo także inkrustowanej gliny.

Ceramika okresu halsztackiego wypalana była w niskich

temperaturach i, jak uczy doświadczenie, jest dzisiaj z tego

RYĆ. 5.1. PRZYNAJMNIEJ SIEDEM MALOWANYCH I ZDOBIONYCH NACZYŃ ORAZ
POGORZELISKO POGRZEBOWE PO ODSŁONIĘCIU (FOT. BAYERISCHES LANDESAMT FUR
DENKMALPFLEGE)

powodu - także w dogodnych warunkach glebowych -miękka
i krucha. Grafitowa lub hematytowa dekoracja malarska jest
bardzo delikatna i bardzo źle trzyma się na najczęściej
polerowanej powierzchni fryc. 5-1). WPócking, ze względu
na położenie kurhanów w obniżeniu terenowym, w którym
zbierały się i zatrzymywały wody opadowe,

RYĆ. 5.2. ODSŁONIĘTE I ROZMOKNIĘTE WSKUTEK DESZCZU TALERZE I CZARKI. (FOT. ARCSYS,
FREISING)

5. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ŹLE ZACHOWANEJ CERAMIKI

ceramika była szczególnie silnie zniszczona. Nacisk gruntu

częściowo zdeformował fragmenty ceramiki, tzn. spłaszczył je
(ryć. 5.2). Prace wykopaliskowe odbywały się pod presją
czasu i częściowo w wyjątkowo złych warunkach pogodo-
wych od początku lata do grudnia 1995 r. Wczesne pojawienie
się mrozu i opadów śniegu utrudniło dodatkowo prace
zabezpieczające.

5.2. Wydobywanie

Wydobywanie zabytkowych naczyń musiało być prze-

prowadzone bardzo ostrożnie, ponieważ fragmenty ceramiki
często były bardziej miękkie, niż otaczająca je ziemia. Skoro
tylko zyskiwały one kontakt z powietrzem i przesychały, za-
czynały dalej pękać i rozpadać się. Okazało się więc konieczne
utrzymywanie ceramiki podczas prac nad dokumentacja
rysunkową i pomiarową w stanie wilgotnym, ale niezbyt
mokrym. Przez nadmiar wody fragmenty ceramiki rozmakały
do papkowatej masy. By nie narażać na szwank malowanej i
zdobionej powierzchni, tylko luźna przylegająca ziemia,
mogła być usuwana ostrożnie za pomocą szpachelek, skalpeli i
miękkich pędzli. Silniej przylegające cząstki albo wciśnięte w
miękką ceramikę kamyki musiały być na niej pozostawione, w
przeciwnym bowiem razie istniało niebezpieczeństwo, że
malowana powierzchnia ceramiki zostanie zadrapana.
Dokładne oczyszczanie źle zachowanej ceramiki jest zawsze
zadaniem konserwatora, działającego w laboratorium!

5.3- Zabezpieczenie ceramiki

Proste zebranie i opakowanie fragmentów ceramicznych

podzielonych ze względu na ich przynależność do poszcze-
gólnych naczyń było w Pócking niemożliwe. Pomijając już
to, że były one trudne do uwolnienia od otaczającej ziemi,
niewątpliwie wysychając rozpadłyby się na mniejsze fragmenty

5. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ZŁE ZACHOWANEJ CERAMIKI

i okruchy, a w związku z tym naczynia nie nadawałyby się
już do odrestaurowania. W celu osiągnięcia pewniejszego
zabezpieczenia brane były pod uwagę dwie metody: wydobycie
w bloku ziemi i prowizoryczne usztywnienie i oklejenie
zespołu fragmentów ceramiki.

5-3-1- Zabezpieczenie w bloku ziemi

Metoda zabezpieczenia w bloku była wybierana podczas

prac wykopaliskowych w Pócking kiedy jedno lub kilka zna-
lezisk spoczywało oddzielnie i zajmowało względnie małą
powierzchnię. Ten rodzaj zabezpieczania wymagał odgarnięcia
ziemi wokół znaleziska na szerokość przynajmniej dłoni.
Głębokość powstałego w ten sposób małego rowka zależy
od tego, jak daleko w głąb gruntu sięga znalezisko. Zalecane
jest lekkie podcięcie krawędzi bloku ziemi (ryć. 5-3, por też
ryć. 2.2). W celu zabezpieczenia bloku wykorzystać można
różne materiały, jak np. opaski gipsowe lub opaski
elastyczne różnych szerokości. W Pócking zdecydowaliśmy
się na opaski elastyczne, które zostały napięte i owinięte
wokół bloku ziemi oraz umocnione taśmą klejącą (ryć. 5-4).

RYĆ. 5.4. BLOK ZIEMI Z FRAGMENTAMI NACZYNIA OWINIĘTY OPASKĄ ELASTYCZNĄ (FOT. R.
HAGEN)

Mają one tę zaletę, że są lekkie i przepuszczalne dla powietrza, a
w związku z ich elastycznością, utrzymują pewnie blok w
zwartości także kiedy wskutek wysychania traci on swą
objętość. Opaski gipsowe tworzą stabilne zamknięcie, ale nie
biorą one udziału w procesie kurczenia, tak że blok po
wysuszeniu może w zamknięciu tym przemieszczać się w różne
strony. Podczas korzystania z opasek gipsowych koniecznie
należy zwrócić uwagę na to, że nie mogą one wejść z bez-
pośredni kontakt z ceramiką. Muszą być one przedtem pokryte
folią plastikową lub mocnym papierem. Zanim blok ziemi
zostanie całkowicie pokryty folią i opaskami gipsowymi,
powinien być najpierw opryskany środkiem dezynfekcyjnym,
ażeby zapobiec tworzeniu się pleśni. W przypadku bardzo
małych bloków z reguły wystarcza mocne owinięcie ich folią
lub papierem. Do zespolenia papieru służy taśma klejącą, która
pozwala bardzo dobrze dopasowywać ją do kształtu każdego
znaleziska. Jednakże nie pozostawiano taśmy kleją-cej
bezpośrednio na ceramice, ponieważ szybko rozkładający się
materiał klejący może powodować przywieranie i płowienie jej
powierzchni i później bez uszkodzeń często trudny jest on do
usunięcia!

5. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ZŁE ZACHOWANEJ CERAMIKI

RYĆ. 5.3. ODDZIELENIE BLOKU ZIEMI ZE SPRASOWANA CZARKĄ (FOT. BAYERISCHES LANDESAMT FUR
DENKMALPFLEGE)

5. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ŹLE ZACHOWANEJ CERAMIKI

Podniesienie bloku ziemi następuje zazwyczaj po

ostrożnym wsunięciu pod niego stalowej blachy. W tym celu
po jednej ze stron bloku musi być wybrana ziemia na
powierzchni rozmiaru blachy po to, by blachę tę można było
wsunąć pod blok poziomo. Bezpośrednio po tym, w celu
przechowania, blok powinien być przeniesiony z blachy na
stabilną deskę. Blacha podczas transportu silniej wygina się i
mogłaby korodować, co może powodować odbarwienia
znaleziska. W Pócking taka metoda wydobywania okazała się
jednak być mniej praktyczna. Grunt jest tam silnie kamienisty,
przez co nie były możliwe prace bez wstrząsów. Blok ziemi
wytrzymał próbę, w której podniesiono go przez jednoczesne
użycie od dwóch do czterech szpadli - zależnie od wielkości
bloku - i wsunięcie pod niego deski pokrytej mocnym
papierem. Papier został potem owinięty wokół bloku ziemi i
umocniony taśmą klejącą, tak że ziemia i ceramika nie mogła
rozpaść się.

Zabezpieczenie bloku ziemi ma tę zaletę, że może być

przeprowadzone względnie szybko, także podczas złych
warunków pogodowych. Dalsze prace nad delikatnym znale-
ziskiem następują potem w dogodniejszych i spokojniejszych
warunkach laboratorium konserwatorskiego. Wada tej metody
spoczywa w rozmiarach i ciężarze bloku, które stwarzają
często problemy podczas transportu i magazynowania. Poza
tym niszczona jest powierzchnia wykopaliskowa i możliwe,
niewidoczne pod blokiem ziemi inne znaleziska.

5-3.2. Prowizoryczne usztywnienie i oklejenie

zespołu fragmentów ceramiki

W Pócking metoda zabezpieczania bloku ziemi była

często niemożliwa do zastosowania z powodu liczby naczyń i
ich położenia względem siebie. Kilka kurhanów zawierało od
10 do 20 naczyń różnych rozmiarów, które częściowo silnie

się nakładały i pokrywały powierzchnię ok. 1-2 m

5. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ŹLE ZACHOWANEJ CERAMIKI

Zabezpieczenie bloku ziemi możliwe byłoby tylko przy dużym
wysiłku technicznym z pomocą dźwigu i ciężarówki do jego
podniesienia i transportu. Oprócz tego Bawarski Krajowy
Urząd Ochrony Zabytków w Monachium nie dysponował
żadnym odpowiednim pomieszczeniem magazynowym.
Podział bloku na mniejsze segmenty miałby bezwzględnie
następstwa w postaci zniszczenia kilku naczyń lub ich części.
Rozwiązanie problemu polegało na prowizorycznym utwar-
dzeniu ceramiki odpowiednim środkiem usztywniającym
przed jej podjęciem z gruntu. Ponieważ warunki pogodowe i
co za tym idzie ziemia były często bardzo wilgotne, do
usztywniania służyć mogła tylko żywica syntetyczna, która
twardnieje także w środowisku wilgotnym. Z tego powodu w
Pócking został wybranyMowilith D 025. Mowilith D 025 -
pozbawiony zmiękczacza, homopolimeryczny polioctan
winylu - jest mlecznobiałą, rozcieńczalną w wodzie cieczą,
która podczas twardnienia staje się bezbarwna i potem może
być usunięta jedynie przy pomocy rozpuszczalnika, takiego
jak aceton. Powierzchnia ceramiki została najpierw oczysz-
czona tak dokładnie, jak to tylko było możliwe przy pomocy
pędzli i wilgotnych gąbek. Bardzo silnie przylegające zabru-
dzenia pozostawiano, by nie stwarzać zagrożenia dla po-
wierz-chni ceramiki. Zaraz potem była ona lekko podsuszana
na powietrzu lub za pomocą elektrycznej suszarki do włosów,
by środek impregnujący mógł wniknąć w pęknięcia i pory.
Mowilith nanoszony był miękkim pędzlem w sposób ciągły i
do zupełnego nasycenia. Zależnie od warunków pogodo-
wych, ceramika mogła potem utwardzać się na ciepłym po-
wietrzu lub też była suszona za pomocą suszarki (ryć. 5-5).
Ponieważ środek usztywniający podczas impregnacji za
pomocą pędzla jiie przenika ceramiki całkowicie, ale wnika
do głębokości 1-2 mm, pozostaje on po działaniach tych
jeszcze względnie niestabilny. Wydobywanie fragmentów
miałoby następstwa w postaci dalszych odłamań i odprysków.
Konieczne były więc dodatkowe prace zabezpieczające. W
związku z tym naklejane były na ceramikę w odpowiedni
sposób przycięte kawałki opaski gazy z bawełny (ryć. 5.6).
Do przyklejania służył Mowilith 50, polioctan winylu, który

RYĆ. 5.5. METODA OKLEJANIA: SUSZENIE POTRAKTOWANEGO MOWIL1TH D 025 SEGMENTU
CERAMIKI NALEŻĄCEGO DO ZAPADNIĘTEGO NACZYNIA ZE STOŻKOWATYM WYLEWEM (FOT.
BAYER1SCHES LANDESAMT FUR DENKMALPFLEGE)

później w laboratorium stosowany był także do ostatecznego
usztywnienia ceramiki. Mowilith 50 jest bezbarwnym,
rozpuszczalnym w acetonie lub etylacetacie środkiem
usztywniającym, który twardnieje względnie szybko, ale nie
toleruje wody. Do naklejania opasek gazy może być on

5. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ŹLE ZACHOWANEJ CERAMIKI

stosowany, kiedy przedtem naniesiony na ceramikę Mowilith
jest już stwardniały i tworzy warstwę izolacyjną między
jeszcze wilgotną wewnętrzną częścią ceramiki i jej powierz-
chnią. Małe, płaskie talerze lub czarki można było, kiedy
leżały połączone, oklejać w jednym fragmencie. Po wyschnięciu
środka usztywniającego były one przy pomocy długiej
szpachelki lub noża ostrożnie oczyszczane i oddzielane od
ziemi. W przypadku dużych talerzy sensowne jest oklejanie i
wyjmowanie pojedynczych fragmentów. Późniejsze prace
konserwatorskie będą łatwiejsze, kiedy każda warstwa doku-
mentowana będzie przy pomocy fotografii polaroidowych,
na których segmenty będą flamastrem wrysowywane i ponu-
merowane (ryć. 5.7). Numery będą przenoszone na każdy
segment ceramiki. Oklejoną ceramikę złożyć jest najlepiej w
kartonach, w których szybko i ostatecznie wysycha, a nie-
bezpieczeństwo powstania pleśni jest małe (ryć. 5-8). Torby
plastikowe nie są zalecane, ponieważ ceramika poprzez
wzajemny nacisk i tarcie dalej może ulegać uszkodzeniom, a
wilgoć ulatnia się bardzo powoli. Pożądane jest kontynuowanie
prac nad w ten sposób zabezpieczonym znaleziskiem, to
znaczy przeprowadzenie rychłej, pełnej impregnacji,

RYĆ.5.6. NAKLEJANIE KAWAŁKA OPASKI Z GAZY (FOT. BAYERISCHES LANDESAMT FUR
DENKMALPFLEGE)

RYĆ 5.7. ZDJĘCIE POLARO1DOWE Z WRYSOWANYM l OPISANYM NUMEREM SEGMENTEM
CERAMIKI PRZED ZABEZPIECZENIEM PŁASKIEJ CZARY (FOT. PLANATEAM, MONACHIUM)

5. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ŹLE ZACHOWANEJ CERAMIKI

5. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ZŁE ZACHOWANEJ CERAMIKI

dowych metoda ta była stosowana w Pócking bardzo często,

ażeby można było przeprowadzić konserwację i prace badawcze
możliwie wielu naczyń z okresu w południowych Niemczech
dotąd słabo zbadanego. Metoda oklejania powinna być
przedsiębrana przez konserwatora lub pod jego kierunkiem.
Może on z reguły najlepiej ocenić stan zachowania ceramiki i
możliwe uszkodzenia w wyniku niefachowego jej
zabezpieczania i usztywniania. Poza tym zna on właściwości
różnych będących do dyspozycji środków usztywniających i
może zdecydować, który w konkretnym przypadku jest
najwłaściwszy.

RYĆ. 5-8 WYDOBYTE Z ZIEMI, OKLEJONE OPASKAMI Z GAZY SEGMENTY CERAMIKI (FOT R.
HAGEN)

ponieważ między usztywnionymi i nieusztywnionymi partiami
ceramiki powstają różnice naprężeń, które mogą spowodować
dalsze uszkodzenia.

Metoda oklejania ma tę zaletę, że naczynia albo przynaj-

mniej pojedyncze segmenty ceramiki pozostają zespolone,
tak że małe odpryski i przede wszystkim szczególnie wrażliwe
przełomy są zabezpieczone. Gwarantuje to, także przy bardzo
złym stanie zachowania, możliwość restauracji ceramiki i
zaoszczędza, konserwatorowi wiele pracy poszukiwawczej.
Ceramika nie będzie cięższa i nie wymaga więcej miejsca,
niż zebrana w sposób konwencjonalny, a wysycha szybciej
niż blok ziemi. Powierzchnia wykopaliskowa jest poprzez
oklejanie i warstwowe wydobywanie fragmentów uszkadzana do
niezbyt wielkiej głębokości, a spoczywające głębiej, po-
czątkowo niewidoczne znaleziska mogą być dokumentowane in
situ. Wada metody oklejania spoczywa we względnie
wysokim nakładzie czasu podczas prac zabezpieczających i
niezbędności źródła prądu dla suszarki i namiotu, by także
podczas deszczu można było skutecznie pracować. Z
powodu presji czasu i niesprzyjających warunków pogo-

5.4. Niezbędne materiały i możliwości
zakupu

• Hoechst AG Frankfurt: Mowilith D 025, Mowilith 50;

• sklepy papiernicze: elastyczna taśma papierowa;

• apteki: opaski elastyczne, opaski z gazy bawełnianej,

opaski gipsowe.

Tłumaczył Piotr Szpanowski

6. Wydobywanie i zabezpieczanie
zabytków szklanych

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

Szkło powstaje w wyniku stopienia krzemionki lub

mieszaniny odpowiednio dobranych materiałów (piasku,
sodu, wapienia i in.), a następnie przez odpowiednie stu-
dzenie stopu. Stop taki w stanie ciekłym nazywamy masą
szklaną. Masa szklana stygnąc zwiększa bardzo swą lepkość,
staje się plastyczna i ciągliwa, aż wreszcie przechodzi w ciało
twarde, sprężyste i kruche - staje się szkłem. Pojedyncze
materiały, z których po stopieniu można otrzymać szkło,
nazywa się materiałami szkło twórczymi. Należą do nich
przede wszystkim krzemionka i tlenki. W produkcji szkła
stosowano także surowce zawierające substancje barwiące
lub odbarwiające, przyspieszające topnienie. Mieszaninę
surowców wytapiano w piecach szklarskich. Z masy szklanej
formowano różnorodne przedmioty: naczynia użytkowe,
biżuterię, szkło okienne i in. Rozróżniamy następujące rodzaje
szkła: sodowe, potasowe, krzemowe, ołowiowe i mieszane
(np. krzemowo-sodowe).

Stan zachowania szkła zabytkowego zależy od jego

pierwotnej kompozycji, sposobu produkcji oraz rodzaju
środowiska, w którym zalegało.

Na korozję szkła ma wpływ wiele czynników, które

powodują laminowanie, iryzację na powierzchni, zmianę
barwy, zmatowienie lub całkowitą zmianę struktury wew-
nętrznej (zamiana jednolitej masy na kryształy). W wielu
przypadkach wymienione wyżej zniszczenia występują
jednocześnie na tych samych zabytkach szklanych. Na przy-
kład czynniki koloryzujące mogą być wyparte, szkło staje

6. WYDOBYWANIE I ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SZKLANYCH

się mleczne, następnie czernieje poprzez utlenianie żelaza i

magnezu. W szkle ołowiowym zalegającym w środowisku

mokrym czernienie ma związek z tworzeniem się siarczanów

ołowiu.

Wydobywając przedmioty szklane należy postępować

wyjątkowo ostrożnie. Gwałtowna zmiana warunków może
doprowadzić do całkowitej destrukcji szkła. Ochrona przed

słońcem i wiatrem jest podstawową czynnością w doraźnym
zabezpieczeniu szkła. W przypadku odnalezienia całego
naczynia nie należy usuwać jego wypełniska, ponieważ
niejednokrotnie utrzymuje ono jego formę. Naczynia szklane
wydobywamy takimi samymi metodami jak naczynia cera-
miczne (por. rozdz. 4). Wydobywając w czasie eksploracji
pojedyncze małe fragmenty umieszczamy je w workach folio-
wych. Przedmioty szklane wydobyte z ziemi nie mogą być
myte wodą, ani czyszczone mechanicznie.

Szkło odnalezione pod wodą należy podnosić na po-

wierzchnię bardzo powoli w pojemniku z przewierconymi
otworami. Po wydobyciu umieszczamy je w naczyniu z czystą
wodą. Zabytków nie należy oczyszczać mechanicznie. Do trans-
portu owinąć bandażem lub szmatką, a następnie warstwą
mokrej ligniny i włożyć do woreczka z folii. Pudełko wymościć
miękkim podłożem i unieruchomić w nim zabytek.

Najważniejsze zalecenia konserwatorskie dotyczące

postępowania z zabytkami szklanymi na stanowisku:

• chronić przed słońcem i wiatrem,

• pakować pojedynczo w worek foliowy,

• nie myć wodą (szkła wydobyte z ziemi),

• nie oczyszczać mechanicznie.

7. Zabezpieczanie mokrego drewna
archeologicznego

Leszek Babiński

7.1. Co to jest mokre drewno archeologiczne?

Doskonałe właściwości mechaniczne, łatwość obróbki

oraz ogólna dostępność drewna powodowały, że od najbar-
dziej zamierzchłych czasów wykorzystywano je powszechnie
do wyrobu wielu sprzętów codziennego użytku, a nade wszystko
jako nieoceniony materiał budowlany. Do czasów współ-
czesnych przetrwały zaledwie nieliczne przedmioty i budo-
wle. Zabytki te znajdowane są najczęściej w wilgotnej ziemi, w
bagnach i torfowiskach oraz w osadowych warstwach mórz,
rzek i jezior. Charakterystyczną cechą wydobywanego drewna
jest silny stopień przesycenia wodą zachowanej tkanki drzewnej.
Zabytkowe

obiekty

drewniane

znajdowane

czasie

archeologicznych badań wykopaliskowych nazywane są
„drewnem archeologicznym" lub „drewnem wykopalisko-
wym". Dla odróżnienia drewna podnoszonego ze stanowisk
mokrych od zdecydowanie rzadziej znajdowanego drewna
suchego - w dalszej części opracowania mówiąc o ochronie
drewna przesyconego wodą będziemy je określać mianem -
mokre drewno archeologiczne.

7.2. Co powinniśmy wiedzieć o mokrym
drewnie archeologicznym?

Drewno pozostając przez wielu stuleci w mokrym środo-

wisku (w ziemi, bagnie, torfowisku, rzece, jeziorze lub morzu),
pochłaniało ze swego otoczenia duże ilości wody. Z czasem
zwiększała się jego wilgotność, a woda hydrolizując pewne
składniki stwarzała warunki do rozwoju wielu mikroorga-
nizmów. Wszelkie zmiany zachodzące w drewnie pod wpły-

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

wem hydrolizującego oddziaływania wody były bardzo po-
wolne. Przesycone wodą drewno było doskonałą pożywką dla
workowców

(Ascomycotina),

grzybów niedoskonałych

(Deuteromycotina) i bakterii. Rozkład mógł się odbywać w
warunkach denowych lub beztlenowych. W środowisku tym
nie mogły się natomiast rozwijać grzyby należące do
podstawczaków (Basidiomycotina) - tzw. grzyby domowe
szybko rozkładające drewno w budynkach i owady - szkodniki
techniczne. Rezultatem długotrwałego rozkładu mokrego
drewna wykopaliskowego są zmiany jego budowy, składu
chemicznego i właściwości fizyko-mechanicznych.

Stan zachowania drewnianych zabytków archeologicznych

zależy głównie od stopnia zniszczenia drewna w czasie jego

użytkowania (uszkodzenia mechaniczne, korozja biologiczna,
pożary) oraz warunków w jakich drewno przebywało (typ
środowiska, wilgotność, temperatura, pH, dostępność tlenu,
mikroorganizmy, zmienność warunków w czasie). Mniejszy
wpływ na stopień destrukcji drewna ma natomiast czas
oddziaływania środowiska na zalegający materiał. Istnieją wyraźne
różnice w stanie zachowania drewna w zależności od rodzaju
wilgotnego środowiska, w którym ono przebywało. Drewno
dębowe zalegające w rzekach, jeziorach lub morzu szybciej
ulega procesom destrukcyjnym niż drewno zagrzebane w torfie.
Wskazuje na to znacznie lepszy stan techniczny drewna
wydobywanego z bagien i torfowisk, mimo że znaleziska

pochodzą z tego samego okresu. Przyczyn zjawiska należy
upatrywać przede wszystkim w charakterystycznym dla
torfowisk ograniczonym dostępie tlenu. W warunkach tych
drewno może być jedynie rozkładane przez bakterie powo-
dujące częściową degradację ścian komórkowych. Całkowitą
destrukcję drewna przesyconego wodą powodują bowiem
bakterie i grzyby pleśniowe - zdolne do rozkładu zlignifiko-
wanych części błon komórkowych.

Rozkład drewna rzadko przebiega równomiernie. Często w

obrębie jednego obiektu jednocześnie występuje kilka stopni
zniszczenia. Różne fragmenty tego samego kawałka

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

drewna mają wówczas odmienne właściwości. Jest to
szczególnie widoczne w przypadku dużych znalezisk (np.
różnice w stanie zachowania tych części dłubanki, które
znajdowały się w mule jeziornym i fragmentów łodzi wystawio-
nych na bezpośrednie działanie wody).

W wyniku procesów rozkładu, ściany komórkowe mokrego

drewna archeologicznego tworzą niezwykle cienki szkielet.
Powstające wolne przestrzenie zostają stopniowo wypełniane
wodą. Znajdująca się w drewnie woda utrzymuje je w pierwot-
nym kształcie, przeszkadzając cząsteczkom zdepolimeryzo-
wanej celulozy we wzajemnym łączeniu się i - idącemu z tym w
parze - kurczeniu się drewna. Zawartość wody w drewnie
archeologicznym znacznie przewyższa wilgotność drewna
świeżo ściętego. Wilgotność silnie rozłożonego drewna
wykopaliskowego sięga nawet 1000%. Nie popełniając więk-
szego błędu można przyjąć, że zawartość wody w drewnie
archeologicznym (a dokładniej maksymalna ilość wody, jaką
drewno to może wchłonąć) jest proporcjonalna do stopnia
jego destrukcji.

Przesycone wodą drewno archeologiczne podczas su-

szenia drastycznie kurczy się. Słabe, zdegradowane ściany
komórkowe zostają wówczas wciśnięte do wnętrza komórki.
Zjawisko to określa się mianem zapaści (collapse). Proces
niszczenia komórek jest nieodwracalny. Wysuszone i skurczone
drewno pęcznieje tylko w ograniczonym zakresie. Stąd
praktykowane przez konserwatorów zastępowanie znajdującej
się w drewnie wody materiałem mniej lotnym - utrzymującym
drewno w pierwotnym stanie spęcznienia. Jednocześnie różne
jest kurczenie się drewna w kierunku stycznym, promieniowym i
wzdłużnym. Drastycznemu skurczowi towarzyszy więc pacze-nie
się drewna, deformacje i liczne pęknięcia. W skrajnych
przypadkach, gdy drewno jest źle zachowane, dochodzi nawet do
„rozsypania się" znalezionego obiektu w drobne kawałki.

Zewnętrzna, przyobwodowa warstwa drewna (biel) jest

materiałem mniej trwałym niż wewnętrzna (zazwyczaj ciemniej

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

zabarwiona) twardziel. Bardziej rozłożony biel „okrywa" więc
mniej zdegradowaną strefę twardzielową. Biel w czasie suszenia
kurczy się w większym stopniu niż część twardzielowa.
Różnice te powodują częste odłupywanie się bielu podczas
wysychania drewna. Uszkodzenie zewnętrznej warstwy drewna
sprawia, że zniszczone zostają wszystkie najcenniejsze szczegóły
znajdujące się na powierzchni obiektu. O ile przy dużych
znaleziskach - będących fragmentami większych konstrukcji
(wałów, chat, statków) - małe pęknięcia nie zawsze będą
zwracały uwagę zwiedzających, to w przypadku delikatnych,

małych przedmiotów o powierzchni ze śladami obróbki lub
zdobieniami, skurcz i wywołane nim następstwa powinny być
jak najmniejsze.

7.3- Uszkadzanie i rozkład drewna na
stanowisku

Mokre drewno archeologiczne już od momentu odsłaniania

znaleziska zostaje narażone na oddziaływanie wielu
czynników niszczących. Czynniki te mogą powodować biolo-
giczny rozkład lub mechaniczne uszkadzanie tkanki drzewnej.
Wiele obiektów drewnianych zostaje uszkodzonych bądź
zniszczonych już na etapie ich wydobywania. Silnie rozłożone
drewno (a szczególnie warstwa bielu) jest zazwyczaj bardzo
miękkie, podatne na różne uszkodzenia mechaniczne. Przy

nieostrożnym podnoszeniu obiektu biel łatwo ulega defor-
macjom lub oddziela się od lepiej zachowanej części twar-
dzielowej. Podobne uszkodzenia mogą mieć miejsce w czasie
nieostrożnego oczyszczania powierzchni metalowymi narzę-
dziami o ostrych krawędziach lub zbyt sztywnymi szczotkami.
Przesycone wodą drewno jest bardzo ciężkie a jego wytrzy-
małość mechaniczna może być niewielka. Zabytki oblepione
grubą warstwą mokrej i ciężkiej ziemi łatwo w czasie podno-
szenia złamać lub zdeformować. Dlatego też, gdy obawiamy
się o możliwość mechanicznego uszkodzenia obiektu, zaleca
się jego wydobywanie, zapakowywanie i transport wraz z przy-

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

legającą warstwą ziemi. Uszkodzenia mechaniczne powstają
także w czasie niewłaściwego składowania (pęknięcia, ocie-
ranie się drewna w wannie) i transportu znalezisk do pracowni
konserwatorskiej (powstawanie pęknięć, wstrząsy, wibracje).

Drewno wydobyte ze środowiska mokrego, pozostawione

bez zabezpieczenia, szybko traci wodę. Proces wysychania roz-
poczyna się od warstwy powierzchniowej. Powierzchnia drewna -
w stosunkowo krótkim czasie - pokrywa się siatką drobnych
pęknięć (początkowo niedostrzegalnych nieuzbrojonym okiem).
Szczególnie narażone na uszkodzenia jest drewno mocno
zniszczone, miękkie, o dużej zawartości wody. Powstałych -
wcześniej czy później - pęknięć i odkształceń nie odwróci
żaden,

najdoskonalszy

nawet

zabieg

konserwatorski.

Najcenniejsze, zewnętrzne warstwy obiektu zostaną
bezpowrotnie zniszczone. Procesowi wysychania sprzyja mała
wilgotność powietrza i podwyższona temperatura sezonu
letniego, w czasie którego prowadzonych jest większość prac
wykopaliskowych.

Wydobyte drewno staje się doskonałą pożywką dla wielu

mikroorganizmów. Rozkładane zostają i tak już cienkie ściany
komórkowe, zawierające jeszcze pewne ilości celulozy. Rozkład
powodowany jest przez organizmy rozwijające się w drewnie w
czasie jego przebywania w warunkach mokrych lub nowe
gatunki grzybów i bakterii. Ich rozwój limitowany jest
warunkami w jakich drewno znajduje się po wydobyciu. Często
praktykowane składowanie drewna wykopaliskowego w
wodzie - w zbiornikach sztucznych (w wannach) lub
naturalnych (w stawach i jeziorach) - dobrze zabezpiecza
przechowywane obiekty przed wysychaniem. Rzadko jednak
chroni je przed enzymatycznym rozkładem powodowanym
przez mikroorganizmy. Często, wobec niemożności poddania
wydobytego obiektu natychmiastowym zabiegom, jest on zata-
piany. Później, w czasie jego składowania, z reguły nie
kontroluje się zmian zachodzących w stanie zachowania
drewna. Podczas magazynowania drewna w wodzie jest ono
szczególnie narażone na atak drobnoustrojów, dostarczając

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

idealnych warunków do ich rozwoju. Tak więc, przechowując
drewno archeologiczne w czystej wodzie nietrudno po
pewnym czasie zauważyć jej zmętnienie, powstawanie pęche-
rzyków gazu, a w skrajnych przypadkach wypływanie zato-
pionych elementów. O postępującym procesie destrukcyjnym
świadczy także łatwy do rozpoznania charakterystyczny zapach,
który powinien stać się podstawą do niezwłocznego zbadania
drewna i wody oraz podjęcia zdecydowanych czynności
zapobiegawczych.

Drewno składowane w wodzie, nie zabezpieczone przed

rozwojem mikroorganizmów, często pokrywa się łatwo wy-

czuwalnym galaretowatym nalotem. Pomijając w tym miejscu
kwestię rozkładu tkanki drzewnej trzeba także podkreślić, że
wytworzona na powierzchni zabytku galaretowata powłoka
utrudnia nasycanie drewna substancjami stabilizującymi i wzmac-
niającymi, będące podstawą wszelkich zabiegów konserwa-
torskich.

Uszkadzanie i rozkład archeologicznych znalezisk drew-

nianych mogą być eliminowane bądź też znacząco ograniczane
przez rozważne wykorzystywanie przedstawionych w dalszej
części opracowania metod i środków ochrony drewna.

1.4. Pobieranie próbek

Pobieranie próbek do badań wiąże się z datowaniem

znaleziska, oznaczaniem gatunku drewna czy też stopnia jego
destrukcji. Zabieg ten jest najczęściej świadomym, mechanicz-
nym uszkadzaniem zabytku. Większość wykonywanych
oznaczeń bezpowrotnie niszczy przekazane do analizy kawałki
drewna (rozdrobnienie, spalenie). Stąd też, wszelkie próbki
powinny być pobierane w minimalnych ilościach, a jeśli to
tylko możliwe - z miejsc niewidocznych. Często do wykonania
oznaczenia udaje się wykorzystać luźne fragmenty drewna
odłamane podczas wydobywania obiektu.

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

Podane poniżej informacje dotyczą podstawowych

wymogów (głównie ilościowych) związanych z pobieraniem
próbek do przeprowadzenia najczęściej wykonywanych badań.
W każdym jednakże przypadku, gdy pobieramy próbkę
samodzielnie, wskazane jest wcześniejsze konsultowanie się z
wykonawcą oznaczenia, jak również dokładne opisanie
warunków znalezienia obiektu, miejsca pobrania próbki lub
sposobu dotychczasowego postępowania z drewnem.

7.4.1. Datowanie radiowęglowe

Do wykonania datowania potrzeba co najmniej 10 g

suchej masy drewna. Oznacza to, że przy bardzo dobrze za-
chowanym drewnie dębowym, którego wilgotność wynosi np.
150%, masa próbki w stanie mokrym nie powinna być

mniejsza niż 25 g. Gdy drewno jest silnie zdegradowane jego
wilgotność jest znacznie większa. Przy zawartości wody na
poziomie 600% do przeprowadzenia badania koncentracji

potrzeba co najmniej 70 g drewna w stanie mokrym. Należy
jednak zaznaczyć, że jeżeli istnieje możliwość przekazania
większej ilości materiału, optymalna próbka do wykonania
datowania powinna zawierać około 5-krotnie więcej drewna.
W przypadku znalezisk o dużych przekrojach poprzecznych,
wycięta próbka powinna pochodzić z zewnętrznych
(najmłodszych) partii kłody. Pozwala to precyzyjniej określić
wiek ścięcia drzewa. Próbka powinna być starannie
oznakowana i dokładnie opisana. Może być rozdrobniona

(luźne kawałki drewna) i przesuszona. Drewno nie powinno
być wcześniej traktowane żadnymi środkami chemicznymi
(biocydami, preparatami konserwującymi). Jeżeli miało to miejsce,
należy o tym powiadomić wykonawcę oznaczenia.

7.4.2. Datowanie dendrochronologiczne

Pobieranie próbek dotyczy tylko tych gatunków drewna,

dla których opracowane są skale dendrochronologiczne zwane

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

chronologiami standardowymi (np. dla dębu). Próbki w zasa-
dzie powinien pobierać wykonawca badań - w obecności
archeologa, a czasem i konserwatora. W przeciwieństwie do
datowania radiowęglowego, próbka (wycięta piłką lub pobrana
świdrem przyrostowym) po przeprowadzonych pomiarach nie
ulega zniszczeniu i może być ponownie połączona z obiektem.

Precyzyjne określenie roku ścięcia drzewa wymaga obecności
zewnętrznej (przyobwodowej) warstwy drewna zawierającej
więcej niż 30 słojów- w tym ostatniego przyrostu rocznego. W
przypadku małych przedmiotów, warunek ten często nie może
być spełniony. Próbki mogą być pobierane samodzielnie (po
konsultacji z wykonawcą oznaczenia) z elementów
konstrukcyjnych (pali, belek) w postaci „plastrów" o grubości
50-100 mm, wycinanych prostopadle do włókien. Fragmenty
spękane lub silnie zdegradowane należy przed wycięciem
starannie opasać mocnym bandażem, taśmą lub drutem.
Oznakowane próbki najlepiej przechowywać w wodzie z
dodatkiem biocydu (preparatu biobójczego). Dopuszcza się
zapakowanie drewna w torebkach foliowych. Próbki w czasie
transportu należy zabezpieczyć przed uszkodzeniami
mechanicznymi.

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

7.4.4. Analiza chemiczna drewna

Oznaczenie podstawowego składu chemicznego drewna

informuje o stopniu (stopniach) destrukcji tkanki drzewnej.
Analiza chemiczna jest pomocna przy ustalaniu metody
konserwacji i doborze parametrów procesu. Drewno przezna-
czone do badań należy dostarczyć w stanie mokrym (w wodzie
lub worku foliowym). Minimalna próbka umożliwiająca ozna-
czenie podstawowego składu, tj. rozpuszczalności (w mieszaninie
alkoholowo-benzenowej, wodzie zimniej i gorącej oraz 1%
NaOH), zawartości pentozanów, celulozy, ligniny i popiołu
(związków mineralnych), a także oznaczenie wilgotności
bezwzględnej i pH, powinna zawierać około 60-100 g suchej
masy drewna. (Uwaga - W zależności od stopnia zniszczenia,
może to być nawet do l kg bardzo silnie zdegradowanego
drewna w stanie mokrym). Decyzję o potrzebie wykonania
analizy chemicznej powinien podejmować konserwator - tym
bardziej, że często do określenia dalszego postępowania kon-
serwatorskiego wystarcza tylko oznaczenie wybranych skład-
ników (np. ligniny) lub podstawowych - fizycznych właści-
wości drewna (wilgotności maksymalnej i gęstości).

7.4.3- Oznaczanie gatunku drewna

Próbki do oznaczania gatunku drewna powinny być

pobrane i dostarczone do badań w stanie mokrym (w wodzie
lub w worku foliowym). Próbka może mieć dowolny kształt.
Do badań można wykorzystać luźne, odłamane kawałki drewna.
W przypadku drewna dobrze zachowanego - twardego i
zwartego, wymiary próbki nie mogą być jednak mniejsze niż
10 x 10 x 20 mm (ostatni wymiar w kierunku wzdłużnym). Gdy
drewno jest silnie zdegradowane, bardzo miękkie i roz-
włóknione (rozwarstwia się w palcach), dla wykonania pre-
paratów mikroskopowych umożliwiających identyfikację cha-
rakterystycznych elementów anatomicznych (na przekrojach -
poprzecznym i podłużnym) oraz wykonania powtórzeń -
pobrana próbka powinna być przynajmniej kilkukrotnie większa.

7.5. Przegląd metod przechowywania drewna

Idealny sposób składowania mokrego drewna archeo-

logicznego powinien:

• zapobiegać jego rozkładowi i uszkodzeniom (lub

przynajmniej nie przyspieszać tempa jego rozkładu),

• dawać się pogodzić z późniejszą metodą konserwacji i

metodami badawczymi (datowanie radiowęglowe,
oznaczanie składu chemicznego, itp.),

• być bezpieczny dla ludzi i środowiska,

• być (w miarę możliwości) tani.

iEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

rzy wyborze sposobu przechowywania drewna powinny

kże uwzględniane następujące zagadnienia: lostępność
obiektu dla personelu w czasie jego składowania
(potrzeba pobierania próbek, kontrolowanie stanu
achowania),

lostępność obiektu dla zwiedzających (przy szczególnie
ennych znaleziskach należy uwzględnić zainteresowanie
tubliczności i sponsorów oraz związane z tym wsparcie
nansowe

konserwację

obiektu),

ostępność

wykorzystywanych materiałów i chemikaliów, oszty
składowania drewna (koszty materiałów, chemi-iliów,
wynajmu pomieszczeń, urządzeń, dozoru i ba-ań),

aiteczność metody (doświadczenia własne, badania,

:eratura),

ymagania odnośnie personelu specjalistycznego (myko-

dzy, mikrobiolodzy, chemicy, inżynierowie, technicy

>zorujący składowanie),

adki bezpieczeństwa dla ludzi i środowiska, as
przechowywania obiektu (należy rozgraniczyć bez-
^czne sposoby przechowywania drewna w warunkach
lowych - bezpośrednio po eksploracji, od długo-
rałych metod magazynowania, wymagających większej
ateczności i niezawodności).

dane poniżej sposoby bezpiecznego przechowywania a
drewna archeologicznego należą do najczęściej nych
metod konserwacji pasywnej w warunkach

Wakowanie drewna w folię polietylenową (PE)

to często praktykowany, prosty i tani sposób zabezpie-
ewna przed wysychaniem. Metoda polega na szczel-Ci
(zawiązaniu, zaklejeniu, zgrzaniu) torby lub

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

worka z folii PE, w którym umieszczono chroniony obiekt.

Sposób pozwala na zabezpieczanie małych i większych znale-
zisk, szczególnie w przypadku krótkiego przechowywania
w warunkach polowych. Aby uchronić drewno przed uszko-

dzeniami mechanicznymi wskazane jest (w miarę potrzeb)
wcześniejsze owinięcie składowanych obiektów kilkoma
warstwami mokrej ligniny, masy celulozowej, delikatnej tka-
niny lub miękkiej pianki poliuretanowej. We wszystkich
przypadkach możliwe jest zabezpieczenie drewna przed
mikroorganizmami przez spryskanie obiektu wodnym
roztworem biocydu. (Użycie preparatów biobójczych zostanie
omówione w dalszej części opracowania). Powszechnie prak-
tykuje się krótkotrwałe przechowywanie małych przedmiotów
drewnianych w torbach foliowych wypełnionych wodą (wy-
mienianą co kilka dni) lub wodnymi roztworami preparatów
biobójczych. Obiekty wielkowymiarowe (łodzie, elementy kon-

strukcji budowlanych) są szczelnie okrywane kilkoma arku-
szami folii (często także dodatkowo mokrymi gąbkami) i okre-
sowo opryskiwane wodą.

7.5.2. Zapakowanie drewna w sztywnej piance
poliuretanowej (PUR)

Metoda polega na owinięciu opryskanego biocydem

przedmiotów bardzo kruchych. Główną wadą jest ograniczona
możliwość kontrolowania stanu zachowania drewna w czasie
długotrwałego przechowywania obiektu. (Uwaga! Ze względu
na możliwość uszkodzenia zabytku, pakowanie drewna w sztywnej
piance PUR może być wykonywane przez osoby mające
doświadczenie w pracy z poliuretanami).

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

Przy wyborze sposobu przechowywania drewna powinny

być także uwzględniane następujące zagadnienia:

• dostępność obiektu dla personelu w czasie jego składo-

wania (potrzeba pobierania próbek, kontrolowanie stanu
zachowania),

• dostępność obiektu dla zwiedzających (przy szczególnie

cennych znaleziskach należy uwzględnić zainteresowanie
publiczności i sponsorów oraz związane z tym wsparcie
finansowe na konserwację obiektu),

• dostępność wykorzystywanych materiałów i chemikaliów,

• koszty składowania drewna (koszty materiałów, chemi-

kaliów, wynajmu pomieszczeń, urządzeń, dozoru i ba-

dań),

• skuteczność metody (doświadczenia własne, badania,

literatura),

• wymagania odnośnie personelu specjalistycznego (myko-

lodzy, mikrobiolodzy, chemicy, inżynierowie, technicy

dozorujący składowanie),

• środki bezpieczeństwa dla ludzi i środowiska,

• czas przechowywania obiektu (należy rozgraniczyć bez-

pieczne sposoby przechowywania drewna w warunkach
polowych - bezpośrednio po eksploracji, od długo-
trwałych metod magazynowania, wymagających większej
skuteczności i niezawodności).

Podane poniżej sposoby bezpiecznego przechowywania

mokrego drewna archeologicznego należą do najczęściej
stosowanych metod konserwacji pasywnej w warunkach
polowych.

7.5.1. Zapakowanie drewna w folię polietylenową (PE)

Jest to często praktykowany, prosty i tani sposób zabezpie-

czania drewna przed wysychaniem. Metoda polega na szczel-
nym zamknięciu (zawiązaniu, zaklejeniu, zgrzaniu) torby lub

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

worka z folii PE, w którym umieszczono chroniony obiekt.
Sposób pozwala na zabezpieczanie małych i większych znalezisk,
szczególnie w przypadku krótkiego przechowywania w
warunkach polowych. Aby uchronić drewno przed uszko-
dzeniami mechanicznymi wskazane jest (w miarę potrzeb)
wcześniejsze owinięcie składowanych obiektów kilkoma
warstwami mokrej ligniny, masy celulozowej, delikatnej tkaniny
lub miękkiej pianki poliuretanowej. We wszystkich
przypadkach możliwe jest zabezpieczenie drewna przed
mikroorganizmami przez spryskanie obiektu wodnym
roztworem biocydu. (Użycie preparatów biobójczych zostanie
omówione w dalszej części opracowania). Powszechnie prak-
tykuje się krótkotrwałe przechowywanie małych przedmiotów
drewnianych w torbach foliowych wypełnionych wodą (wy-
mienianą co kilka dni) lub wodnymi roztworami preparatów
biobójczych. Obiekty wielkowymiarowe (łodzie, elementy kon-
strukcji budowlanych) są szczelnie okrywane kilkoma arku-
szami folii (często także dodatkowo mokrymi gąbkami) i okre-
sowo opryskiwane wodą.

7.5.2. Zapakowanie drewna w sztywnej piance
poliuretanowej (PUR)

Metoda polega na owinięciu opryskanego biocydem

drewna folią polietylenową, a następnie grubą warstwą
wyściełająco-izolującą (np. folią pęcherzykową, pianką poli-
etylenową) i „zatopieniu" tak zabezpieczonego obiektu w sztywnej
piance poliuretanowej. Sposób ten pozwala na wygodne i
bezpieczne podnoszenie oraz przewożenie drewna w prosto-
padłościennych bryłach uformowanych z poliuretanu. Metoda
jest szczególnie przydatna na stanowisku przy pakowaniu
przedmiotów bardzo kruchych. Główną wadą jest ograniczona
możliwość kontrolowania stanu zachowania drewna w czasie
długotrwałego przechowywania obiektu. (Uwaga! Ze względu na
możliwość uszkodzenia zabytku, pakowanie drewna w sztywnej
piance PUR może być wykonywane przez osoby mające
doświadczenie w pracy z poliuretanami).

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

7.5.3- Opryskiwanie drewna

Opryskiwanie drewna stosowane jest przede wszystkim do

zabezpieczania obiektów wielkowymiarowych, dla ochrony
których inne sposoby zawodzą. Chronione obiekty są spryskiwane
wodą lub wodnymi roztworami biocydów. Do przeprowadzenia
zabiegu wykorzystuje się różne typy opryskiwaczy bądź całe
instalacje natryskowe. Opryskiwanie może być prowadzone w
sposób ciągły lub okresowy. Przy natryskiwaniu okresowym
obiekt jest dodatkowo zabezpieczany folią. Podczas

nakrywania i odsłaniania chronionego obiektu należy zacho-
wywać szczególną ostrożność, by nie uszkodzić zewnętrznych -
najcenniejszych, ale i najbardziej zdegradowanych warstw
drewna. W celu opóźnienia procesu wysychania możliwe jest
dodatkowe okrywanie składowanego obiektu nasączoną wodą,
elastyczną pianką poliuretanową. Należy jednak przestrzec, że
okrywanie drewna ciężką, namokniętą pianką PUR, powoduje
niekiedy poważne uszkodzenia mechaniczne tkanki drzewnej.
Opryskiwanie drewna może okazać się zabiegiem nie w pełni
skutecznym. Zawsze bowiem istnieje możliwość pojawienia się
mikroorganizmów - tym bardziej, że skuteczność dezynfekcji
ogranicza się do powierzchniowych stref zabytku. Metoda
opryskiwania pozostaje jednakże niezastąpiona w czasie prac
wykopaliskowych, służąc do zraszania drewna w wykopie (także
podczas rysowania i fotografowania znalezisk).

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

betonowe baseny powlekane żywicami lub wykładane płytkami
ceramicznymi. W warunkach polowych wykorzystuje się wyko-
pane w ziemi doły wyłożone grubą folią ogrodniczą, tanie
drewniane wanny (wykonywane we własnym zakresie)
wyłożone folią lub laminatem (na bazie żywic poliestrowych
lub epoksydowych).

Cały składowany materiał musi znajdować się pod po-

wierzchnią wody. W celu ograniczenia parowania i zmniej-
szenia możliwości porażenia przez drobnoustroje, wannę
należy szczelnie zamknąć (okryć folią PE). Istnieją bardzo
duże możliwości zastosowania różnych zatruwaczy powstrzy-
mujących rozwój mikroorganizmów. W określonych warun-
kach drewno może być chronione bez dodatku jakichkolwiek
chemikaliów. Rozwój większości mikroorganizmów skutecznie
powstrzymuje niska temperatura wody (już poniżej 10°C).
Często praktykowanym zabiegiem, eliminującym pojawianie
się mikroorganizmów, jest cyrkulacja lub częsta wymiana wody w
wannie (np. co 2-3 dni). W niektórych pracowniach

zrezygnowano z używania biocydów, zwalczając rozwijające
się mikroorganizmy za pomocą zwykłych ślimaków lub
kijanek. Obecnie jednak najczęściej stosowanym, najbardziej
pewnym rozwiązaniem jest mimo wszystko odpowiedni
dodatek preparatu biobójczego.

Często najprostsze nawet wanny używane do przechowy--

wania drewna w wodzie mogą być później wykorzystane do
przeprowadzenia części procesu konserwatorskiego.

7.5-4. Zatopienie drewna w wannie

Zatapianie drewna w wodzie należy do najbardziej

rozpowszechnionych, najskuteczniejszych sposobów przecho-
wywania drewna w warunkach laboratoryjnych i polowych.
Drewno, w zależności od wymiarów i liczby składowanych
obiektów, przechowywane jest w różnych pojemnikach,

zbiornikach, wannach i basenach. Dla ochrony dużych obiektów
przechowywanych w pracowniach konserwatorskich są to
najczęściej wanny z tworzyw lub stali nierdzewnej oraz

7.5.5. Zatopienie drewna w naturalnym zbiorniku
wodnym

Zatapianie drewna w stawach i jeziorach jest praktyko-

wane do przechowywania dużych obiektów drewnianych,
wtedy gdy nie dysponujemy wielkogabarytowymi zbiornikami
sztucznymi. W przypadku krótkotrwałego składowania (kilka
dni do kilku tygodni) wydobyty materiał umieszcza się w
miejscu umożliwiającym łatwe jego zatopienie i późniejsze

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

wydobycie. Przy wyborze miejsca należy jednak uwzględnić
wahania poziomu wody oraz możliwość nagłego zamarz-
nięcia zbiornika w sezonie jesienno-zimowym.

Długotrwałe przechowywanie drewna archeologicz-

nego w zbiornikach naturalnych wymaga zatapiania obiektów
w głębszych partiach wykorzystywanych akwenów (przynajmniej
na głębokości kilku metrów). Panują tam bardziej stabilne
warunki (niższa temperatura, mniejsza ilość tlenu i światła)
ograniczające

destrukcyjne

oddziaływanie

czynników

biologicznych. W mniejszych zbiornikach (stawy, glinianki)
drewno bardziej narażone jest na atak mikroorganizmów, roślin
i drobnej fauny. Woda w akwenie, w którym przechowujemy
drewno, powinna być czysta chemicznie i biologicznie.
Preferowane są jeziora zlokalizowane w rezerwatach, parkach
krajobrazowych i narodowych. Ważne jest odpowiednie
obciążenie i „zakotwiczenie" obiektu, zabezpieczające przed
przemieszczaniem się drewna w wodzie. Wskazane jest
zapakowanie zabytku w skrzynię, perforowaną folię, siatkę z
tworzywa lub inne materiały opakowaniowe. Miejsce
składowania drewna winno być dokładnie oznakowane i za-
bezpieczone (najlepiej jeśli akwen wyłączony jest z działalności
gospodarczej i rekreacyjnej).

Poważną wadą składowania drewna w zbiornikach

naturalnych jest ograniczona możliwość zastosowania bio-
cydów. Często prowadzi to do wzrostu tempa degradacji
zatopionego drewna. Zatapianie w zbiornikach naturalnych
jest sposobem tanim, nie wymagającym większych nakładów,
często praktykowanym- szczególnie w warunkach krajowych
(w polskich jeziorach zatopionych jest wiele łodzi-dłubanek).

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

przy wyborze takiego sposobu magazynowania ma sama
wielkość znaleziska, czas trwania zabiegów konserwatorskich
oraz pojemność zbiorników, w których zabiegi te będą prze-
prowadzane. Podobnie jak przy składowaniu drewna w jezio-
rach, dysponujemy zaledwie ograniczonymi możliwościami
kontrolowania stanu zachowania znaleziska w czasie zalegania w
ziemi. Miejsce składowania powinno być zlokalizowane poza
obszarem działalności przemysłowej i inwestycyjnej -na
obszarze niedostępnym dla osób postronnych. Ziemia nie
może być skażona chemicznie (nawozy, środki ochrony
roślin). Z uwagi na niszczące oddziaływanie korzeni, w pobliżu
miejsca magazynowania znaleziska nie mogą rosnąć drzewa i
krzewy. Drewno opakowane w perforowaną folię i siatkę z
tworzywa należy zakopać głęboko (stworzenie warunków
beztlenowych) - poniżej strefy przemarzania gruntu. Poziom
wód gruntowych w miejscu przechowywania drewna musi
być wysoki. Należy zadbać o stworzenie prostego systemu
monitorowania poziomu wody w glebie (np. rury wystające
ponad powierzchnię ziemi).

7.5.7. Przechowywanie drewna w stanie zamrożonym

Drewno archeologiczne może być także bezpiecznie

przechowywane w stanie zamrożonym. Zamrażanie drewnia-
nych zabytków musi być poprzedzone wymianą części wody na
polietylenowy glikol. Taki sposób składowania jest praktykowany
wyłącznie w profesjonalnych pracowniach konserwatorskich-
przed suszeniem drewna w procesie liofilizacji. W
warunkach polowych (na stanowisku) metoda jest nie-
przydatna - niewykonalna.

7.5.6. Składowanie drewna zagrzebanego w ziemi

Składowanie drewna pod powierzchnią ziemi należy do

„naturalnych" sposobów przechowywania znalezisk drew-
nianych. Metoda ta jest wykorzystywana do długotrwałego
przechowywania wielkich ilości drewna. Decydujące znaczenie

7.6. Materiały opakowaniowe

Wiele metod przechowywania drewna wymaga odpo-

wiednich materiałów opakowaniowych, zapewniających sku-
teczną ochronę przesyconemu wodą zabytkowi. Problem

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

pakowania wiąże się także z przewożeniem drewna do pra-

cowni konserwatorskich lub miejsc jego składowania. Przewo-

żenie kruchych i delikatnych obiektów naraża je na poważne
uszkodzenia- powodowane wibracjami i wstrząsami powstają-

cymi w czasie podróży.

Osoby odpowiedzialne za pakowanie powinny być

obdarzone dużą wyobraźnią i pomysłowością oraz posiadać
pewne niezbędne zdolności manualne. Przed rozpoczęciem
wykopalisk wskazane jest podzielenie się z nimi wszelkimi
posiadanymi informacjami lub przypuszczeniami dotyczącymi
rodzaju i ilości spodziewanego materiału archeologicznego.
Umożliwi to lepsze przygotowanie się do pakowania i składo-
wania wydobytych obiektów.

W wyposażeniu ekspedycji wykopaliskowej nie powinno

zabraknąć wielu środków i materiałów przeznaczonych do
ochrony drewna mokrego. Arsenał podstawowych materiałów
wykorzystywanych do pakowania mokrych zabytków drewnia-
nych jest bardzo szeroki i obejmuje m.in. następujące pozycje:

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

7.6.2. Drewniane skrzynie i palety

Drewno budowlane (deski, łaty, krawędziaki) i wodo-

odporna sklejka niezbędne są na stanowisku do podnoszenia
(palety) i transportu opakowanych zabytków (palety, skrzynie).
Skrzynie wypełnione ziemią lub materiałami wyściełającymi
(amortyzującymi wstrząsy i wibracje) zapobiegają przemieszczaniu
się drewna w czasie transportu. Najczęściej wykonywane są w
warunkach polowych (na stanowisku) - w zależności od
wymiarów wydobytych obiektów. Po wyłożeniu folią mogą być
wykorzystywane jako najprostsze wanny.

7.6.3- Folia pęcherzykowa

Folia bubble-pack jest nieocenionym materiałem wyście-

łającym, zabezpieczającym obiekty przed wstrząsami i uszko-
dzeniami mechanicznymi.

7.6.1. Folia polietylenowa

Folia polietylenowa (PE) to podstawowy materiał opako-

waniowy wykorzystywany w ochronie drewna wykopalisko-
wego. Do pakowania używane są gotowe worki i torebki,
jak również rękaw - umożliwiający wykonywanie worków
dowolnej długości (pakowanie długich przedmiotów).
Obiekty wielkowymiarowe okrywane są dużymi arkuszami
folii ogrodniczej. Końce toreb są starannie zawiązywane, zaklejane
taśmą lub zgrzewane (konieczność posiadania zgrzewarki na
stanowisku). Folia PE jest odporna na biocydy stosowane w
ochronie drewna. Odporność chemiczna i właściwości
wytrzymałościowe umożliwiają zastosowanie jej jako wewnę-
trznej warstwy w drewnianych skrzyniach - przeznaczonych do

magazynowania wydobytych obiektów w wodzie. Pocięta w
paski staje się nieocenionym materiałem wiążącym.

7.6. 4. Pianka poliuretanowa (PUR)

W ochronie drewna wykorzystuje się piankę poliuretanową

miękką i twardą (sztywną). Pianka służy do pakowania
zarówno obiektów wielkich i mocnych, jak i przedmiotów
małych, kruchych i delikatnych. Jedno z zastosowań omówiono
przedstawiając sposoby przechowywania drewna. Pianka miękka,
doskonale nasączająca się wodą, może dodatkowo zabezpieczać
obiekt zapakowany w folię. Podobnie jak styropian lub
miękka porowata guma, używana jest jako materiał
wyściełający skrzynie.

7.6.5. Taśmy klejące

Taśmy stosowane są do zamykania worków oraz przy-

mocowywania materiałów usztywniających i amortyzujących
wstrząsy (deski, palety, pianka PUR, folia pęcherzykowa).

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

7.6.6. Statki z tworzyw sztucznych

Siatki używane zwykle do pakowania owoców i warzyw

lub ochrony mieszkań przed owadami, wykorzystuje się do
przechowywania drewna zanurzonego w wodzie (np. do
zapakowania wszystkich zachowanych kawałków drewna
pochodzących z jednego przedmiotu). Siatki mogą być również
zastosowane jako dobry materiał wzmacniający, ściskający i
wiążący. Należy jednak pamiętać, że na miękkim drewnie
pozostawiają charakterystyczny odcisk.

7.67. Materiały wypełniające

Materiałami przeznaczonymi do wypełniania wolnych

przestrzeni w skrzyniach są zazwyczaj tworzywa syntetyczne
(folie pęcherzykowe, pianki PUR lub PE). Czasem jednak two-
rzywa te zastępowane są tańszymi, zupełnie prozaicznymi
materiałami pochodzenia naturalnego (trociny, wełna drzewna,
słoma, mchy lub porosty). Aby utrzymywać wilgoć wewnątrz
opakowania, materiały naturalne - podobnie jak niektóre
syntetyki (elastyczne pianki PUR) - można nasączyć wodą.

7.6.8. Metryczki, etykietki

Przechowywane drewno należy trwale oznakować. W

tym celu wykorzystuje się blaszane tabliczki z wybitymi
numerami, wykonane ze stali nierdzewnej lub aluminium.
Metal jest często zastępowany tworzywami sztucznymi odpor-
nymi na stosowane chemikalia. Przy znakowaniu obiektu
można się posługiwać wodoodpornymi pisakami, pakując
metryczki (folia, tworzywo) w szczelnie zamknięte foliowe
woreczki strunowe. Istotnym problemem jest sposób mocowania
etykiet do obiektu. Najczęściej używa się różnego rodzaju taśm
mocujących (w tym także folii PE), plastikowych opasek
zaciskowych, miękkiego drutu odpornego na korozję (w tym
drutu powlekanego tworzywem) lub też samych tworzyw

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

(żyłka, sznurek polipropylenowy). Przy dużych, dobrze zacho-
wanych obiektach, dopuszcza się stosowanie małych szpilek i
gwoździ (ze stali nierdzewnych, aluminium lub mosiądzu)
oraz różnego rodzaju zszywek. W pewnych wypadkach
możliwe jest oznakowywanie drewna na jego opakowaniu.

7.7. Preparaty biobójcze (biocydy)

W arsenale środków zabezpieczających nieodzowne są

także preparaty chemiczne - biocydy (dodatki biobójcze, zatru-
wacze), chroniące drewno przed rozwojem grzybów, alg i
bakterii. Zastosowany biocyd nie może wchodzić w reakcję z
chronionym drewnem, uszkadzać je lub rozkładać. Wskazane
byłoby, aby nie niszczył metali i innych materiałów, z którymi
drewno może być połączone. Dodatki biobójcze nie powinny
reagować z materiałami użytymi do składowania i konserwacji
drewna (materiały opakowaniowe, polietylenowe glikole,
sacharoza, kalafonia, aceton, itp.) oraz kolidować z później-
szymi badaniami i analizami. W razie konieczności wprowa-
dzenia do układu nowego biocydu, wówczas gdy na wcześniej
użyty zatruwacz uodporniła się część mikroorganizmów,
wprowadzany środek powinien być zgodny z pierwotnym
dodatkiem biobójczym. Preparat przeznaczony do ochrony
drewna musi być bezpieczny dla ludzi i otoczenia. Przed
zastosowaniem nieznanego biocydu należy sprawdzić jego
toksyczność i drogi, którymi oddziaływuje na organizm czło-
wieka. Decydując się na użycie określonego zatruwacza trzeba też
wziąć pod uwagę jego cenę, dostępność na rynku, stężenie,
przy którym użycie środka będzie dla nas satysfakcjonujące oraz
możliwość uodporniania się mikroorganizmów na zastosowany
preparat.

W praktyce konserwatorskiej stosowanych jest wiele

środków zabezpieczających drewno przed biodegradacją.
Wykaz i krótki opis wybranych biocydów, używanych podczas
składowania (i konserwacji) archeologicznego drewna mo-
krego, przedstawiono poniżej. W opracowaniu nie omawiano

101

100

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

preparatów biobójczych opartych na bazie formaliny i pochod-
nych fenolu (np. pięciochlorofenolanu sodu, ortofenylo-

fenolanu sodu), które pomimo stosunkowo dużej skutecz-
ności - straciły na znaczeniu wobec narastających wymagań w
zakresie ekologii i ochrony środowiska. Zastąpiły je środki
nowej generacji - czwartorzędowe sole amoniowe oraz
pochodne izotiazolowe - charakteryzujące się wysoką aktyw-
nością biobójczą i małym zagrożeniem dla człowieka i śro-
dowiska.

7.7.1. Kwas borowy i boraks

Mieszanina kwasu borowego i czteroboranu sodowego

(boraksu) w stosunku wagowym 7:3 była do niedawna jednym z
najpopularniejszych zatruwaczy chroniących archeologiczne
drewno mokre - dość powszechnie stosowanym w polskich
pracowniach konserwatorskich. Obecnie może być wykorzysty-
wana jedynie do krótkotrwałego przechowywania drewna w
wodzie (skuteczność mieszaniny nie jest zbyt wysoka).
Obydwa składniki mieszaniny są łatwo dostępne i niezbyt
toksyczne dla ludzi i zwierząt. Do ochrony drewna przed
drobnoustrojami używa się roztworów o stężeniu 1-2% (2%
roztwór mieszanki zawiera 1,4 kg kwasu borowego, 0,6 kg
boraksu i 98 litrów wody).

7.7.2. Czwartorzędowe związki amoniowe

Zwane także czwartorzędowymi solami amoniowymi,

QAC lub Quats należą do najnowszych i najskuteczniejszych
środków ochrony drewna. Charakteryzują się bardzo szero-
kim spektrum aktywności biologicznej obejmującej zarówno
bakterie, algi, grzyby i owady. Ich skuteczne działanie
obserwuje się nawet przy stosunkowo niskich stężeniach
roboczych w zakresie od 10 do 500 ppm (lppm=0,0001%,
1%= lOOOOppm). Znana jest ich niska toksyczność w stosunku
do organizmów wyższych, doskonała rozpuszczalność w wo-

1. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

dzie oraz biodegradowalność. Czwartorzędowe sole amoniowe
nie wykazują działania korodującego, są stabilne temperaturowo
i aktywne w szerokim zakresie pH. Mogą być stosowane z
wieloma związkami wykorzystywanymi do konserwacji drewna
wykopaliskowego.

Uciążliwą wadą Quats jest ich skłonność do pienienia się

- zwłaszcza podczas mieszania wody, w której zatopione jest
drewno. Należy także brać pod uwagę mniejsze własności
biobójcze w stosunku do bakterii Gram-ujemnych oraz
uwzględniać uodpornianie się mikroorganizmów na czwarto-
rzędowe sole amoniowe - szczególnie w czasie dłuższego
przechowywania drewna w wodzie.

Spośród wielu produkowanych i dostępnych w kraju

preparatów dezynfekcyjnych i środków ochrony drewna
opartych na czwartorzędowych związkach amoniowych należy
wymienić preparaty: Belosan 20 SL, Boramon, Mycetox B,
Sterinol i TAAB-1. Preparaty te należy stosować w następują-
cych stężeniach użytkowych:

• TAAB-1 - 0,2% roztwór (l litr preparatu na 500 litrów

wody),

• Belosan 20 SL, Boramon (koncentrat) i Sterinol - 1%

roztwory (l litr preparatu na 100 litrów wody),

• Mycetox B - 10% roztwór (l litr preparatu na 10 litrów

wody).

Po kilkutygodniowym magazynowaniu drewna (o ile

okaże się to konieczne) do wody należy dodać nową partię
biocydu.

7.7.3- Pochodne izotiazolu

Należą do najnowszej generacji związków chemicznych

wykorzystywanych w konserwacji mokrego drewna archeo-
logicznego. Charakteryzują się szerokim zakresem działania i
dużą aktywnością przeciw drobnoustrojową przy niskich

103

102

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

stężeniach roboczych. Odznaczają się stabilnością działania w
szerokim zakresie pH oraz zgodnością z innymi związkami
chemicznymi stosowanymi w konserwacji drewna. Dobrze
mieszają się z wodą. Nie rozcieńczone są żrące - niebez-
pieczne dla oczu i skóry. Po rozcieńczeniu - nietoksyczne,
bezpieczne dla ludzi i środowiska- biodegradowalne. Znana
jest ich wysoka aktywność biologiczna w stosunku do bakterii
Gram-dodatnich i Gram-ujemnych oraz grzybów rozkładają-
cych tkankę drzewną. Dostępne są w postaci synergicznych
mieszanin kilku aktywnych pochodnych izotiazolowych,
produkowanych głównie z myślą o przemyśle kosmetycznym i
chemii gospodarczej.

Stwierdzono, że izotiazole (badano preparaty Kathon

CG i Senkabaccut 633) są najbardziej skutecznymi biocydami
do zabezpieczania drewna archeologicznego przechowy-
wanego w wodzie. W przypadku magazynowania drewna w
otwartych wannach (większe zagrożenie rozwojem mikro-
organizmów - w porównaniu ze zbiornikami szczelnie
zamkniętymi) wystarczającym okazywał się 0,01 do 0,02%
dodatek badanego preparatu izotiazolowego. Nową porcję
środka należało dodawać dopiero po rocznym składowaniu
drewna w wodzie. Do najczęściej wykorzystywanych w ochronie
mokrego drewna archeologicznego preparatów izotiazolowych
należą Kathon CG iMicrobicides DP III, produkowane przez
firmę Rohm and Haas (preparaty izotiazolowe nie są jak
dotychczas produkowane w Polsce).

Uwaga !

Podczas pracy z biocydami należy używać odzieży robo-

czej i sprzętu ochrony osobistej - rękawic i okularów oraz
przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny podanych
przez producentów preparatów.

l. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

7.8. Przykłady postępowania z drewnem na
stanowisku

W części tej podano kilka przykładów pasywnej konser-

wacji mokrego drewna archeologicznego. Przedstawione
rozwiązania należy w każdym przypadku traktować jako jedną z
możliwości ochrony znaleziska, zastosowaną przy wykorzystaniu
omówionych wcześniej metod i środków pomocniczych.

Przykład l

W wykopie pojawiło się wiele elementów konstruk-

cyjnych (pali, belek). Część z nich jest już odsłonięta, inne
zalegają jeszcze w ziemi. Prace wykopaliskowe prowadzone
są w czasie słonecznego lata. Jak postępować z drewnem
znajdującym się w wykopie podczas jego odsłaniania i wyko-
nywania dokumentacji rysunkowej?

Postępowanie

W czasie odsłaniania drewna unikać stosowania narzędzi

metalowych o ostrych krawędziach. Odsłaniane części drewnianych
konstrukcji i otaczające je warstwy ziemi należy często i obficie
polewać wodą. Powierzchnię wykopu - w miejscach gdzie nie
są aktualnie prowadzone żadne prace - należy starannie okryć
grubą folią PE i w miarę wysychania drewna polewać wodą
(bardzo delikatne fragmenty drewna zraszać opryskiwaczem).
Te części wykopu, które nie muszą być często odkrywane -
przed położeniem folii można dodatkowo okryć nasączoną
wodą miękką pianką poliuretanową o grubości 10 mm. W
przypadku dużego nasłonecznienia i szybkiego nagrzewania się
wody, całość okryć warstwą izolacji termicznej - np. odbijającymi
światło, lekkimi płytami styropianowymi. Jeżeli na stanowisku
nie występuje zagrożenia skażenia ujęć wody pitnej lub
naturalnych akwenów wodnych, drewno opryskiwać
dodatkowo (co klika dni) 1% roztworem wodnym preparatu
dezynfekcyjnego na bazie Quats - np. Sterinolem lub
Belosanem 20SL. O ile możliwe jest już wyjmowanie
pojedynczych elementów, należy składować je w wodzie w
wannach i zbiornikach (ryć. 7.1) zlokalizowanych w miejscach

105

104

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

1 — ,

: >

— ————— wonna

5<a|. • . . - . • • • . • .»:

. ——————— Obiekt iopOkOMOl>fM

w perforowanym

HOPŁU

foUoMym

Ł^^^A^y^y-J^AAAyyyy^

zapQk.OHQf>ych u Watce

^ ——— • pianta poUure^anowa

ocienionych. Woda w wannach powinna być co 2-3 dni
zastępowana świeżą, a gdy drewno jest czyste i będzie dłużej
przechowywane, warto zastanowić się nad dodaniem stosowa-
nego wcześniej biocydu - w stężeniu jak poprzednio. Gdy nie
mamy możliwości składowania drewna w wannie, można
wykorzystać znajdujący się w pobliży staw lub jezioro (woda
musi być czysta, miejsce oznakowane i zabezpieczone, prze-
chowywanie nie dłuższe niż kilka tygodni). Jeżeli natomiast
elementy są składowane w workach foliowych (ryć. 7.2) należy
je wcześniej obficie zrosić wodą z dodatkiem preparatu
biobójczego, szczelnie opakować i przechowywać w chłodnym
pomieszczeniu, kontrolując co kilka dni stan ich zachowania.

Przykład 2

W osadowych warstwach jeziora znaleziono drewnianą

łódź-dłubankę o długości ponad 7 metrów. Obiekt zachował

folio f.

się w całości. Drewno jest bardzo miękkie, silnie zdegrado-
wane. Jak wydobywano i transportowano znalezisko?

Postępowanie

Szczegółowy plan operacji wydobycia łodzi opracowano z

wykonawcami prac konserwatorskich, płetwonurkami, ope-
ratorami urządzeń dźwigowych i transportowych oraz pozo-
stałymi osobami zaangażowanymi w przedsięwzięcie. Z uwagi na
zły stan zachowania drewna (oceniony na podstawie kilku
próbek dostarczonych wcześniej przez płetwonurków), obiekt
nie mógł być podnoszony na pasach transportera. W celu
wydobycia dłubanki i przeprowadzenia prac konserwatorskich
zbudowano rodzaj szkieletowej palety (przypominającej klatkę)
- wykonanej ze stali kwasoodpornej (ryć. 7.3)- Usunięto muł z
wnętrza i otoczenia łodzi. W kilku miejscach pod dłubankę
wsunięto poprzeczne elementy konstrukcyjne dna palety -
wraz z przymocowaną pianką poliuretanową. Całą
konstrukcję nośną skręcano pod wodą. Dłubankę, która
spoczęła na przygotowanej konstrukcji przymocowano taśmami
zaciskowymi. Poliuretanem zabezpieczono zewnętrzne

107

106

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

powierzchnie burt. Po wydobyciu znalezisko myto wodą. Do

dna i boków palety przykręcono płyty ze sklejki wodoodpornej.
Wszystkie wolne przestrzenie w powstałej skrzyni wypełniono
drobnymi trocinami, które następnie zroszono obficie wodą.
Skrzynię z dłubanką okryto folią i transportowano do
pracowni konserwatorskiej.

Przykład 3

Podczas prac wykopaliskowych znaleziono studnię

zrębową zbudowaną z łupanych desek bukowych. Drewno
jest bardzo silnie zdegradowane, zawiera duże ilości wody.
Deski są bardzo miękkie, łatwo można je uszkodzić. Jak bez-
piecznie zapakować znalezione fragmenty studni?

Postępowanie

Pojedyncze elementy studni należy układać na wodo-

odpornej sklejce lub deskach o grubości 25 mm, połączonych na
spodniej stronie trzema poprzecznymi listwami (łatami) (tyć.
7.4). Szerokość przygotowanej palety powinna być o kilka
centymetrów większą od ułożonej łia niej zabytkowej deski.
Wydobyty element studni nie może leżeć bezpośrednio na
palecie. Należy rozdzielić je arkuszem pianki poliuretanowej o
grubości 10 mm i cienką folią PE. Drewno przed
zapakowaniem powinno być starannie umyte wodą (do oczysz-
czania drewna stosuje się miękkie szczotki i pędzle). Przed
zapakowaniem wskazane jest opryskanie obiektu 0,2% wod-
nym roztworem preparatu TAAB. Zdezynfekowaną deskę
należy włożyć do worka wykonanego z rękawa PE. Metryczki -
wykonane z folii używanej do pakowania zabytku - umieścić w
małych torebkach z zamknięciem strunowym. Napisy (numery
inwentarza) powinny być wykonane wodoodpornym pisakiem.
Wewnętrzną stronę worka należy zrosić czystą wodą lub
roztworem użytego wcześniej biocydu. Paleta wraz z zabytkiem
powinna być owinięta lekko napiętą folią typu "stretch " i w
kilku miejscach opasana taśmą klejącą. Na taśmie można
powtórzyć numer nadany zapakowanemu elementowi studni.
Taśma klejącą może być zastąpiona sznurkiem polipropyle-

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

RYĆ. 7.4

nowym i kawałkami pianki PUR- oddzielającymi sznurek od
opakowanej w folię deski.

Przykład 4

Z wilgotnej ziemi wyjmowane są duże elementy kon-

strukcyjne i małe przedmioty codziennego użytku. Jak bez-
piecznie przechowywać wydobyte drewno na stanowisku?

Postępowanie

Małe, najcenniejsze przedmioty najlepiej przechowywać w

wodzie, pojedynczo lub co najwyżej po kilka obiektów -w
małych plastikowych wiadrach i wannach - łatwo dostępnych
w sklepach gospodarstwa domowego. Jeżeli obawiamy się
uszkodzenia powierzchniowych warstw drewna w czasie
oczyszczenia delikatnego przedmiotu z ziemi, zabytek należy
umieścić w wodzie bez usuwania zanieczyszczeń. Wodę w
wannie codziennie zastępować świeżą. Gdy obiekt będzie
pozbawiony cząsteczek ziemi, do wody możemy dodać
preparat biobójczy (np. Boramon lub Mycetox E). Większe
przedmioty umieszczamy w zbudowanej na stanowisku drew-

nianej wannie (skrzyni), którą wyłożono kilkoma warstwami

deska Uobytek)
zapakowana

Hor

ę*, i

folii f>e

paleta

109

108

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

folii PE, pianką PUR i napełniono wodą (por. ryć. 7.1). Duże
elementy konstrukcyjne umieszczamy w stalowej wannie
(zbiorniku) o pojemności kilku m

, wypożyczonej na czas

składowania drewna. Duże, dobrze zachowane obiekty ozna-
kowujemy małymi plastikowymi płytkami z wygrawerowanym
numerem porządkowym. Tabliczki te mocujemy za pomocą
plastikowych taśm zaciskowych, mocnej folii PE lub miedzia-
nego drutu. Zabytki połamane (obiekty w kilku fragmentach)

przed włożeniem do wody pakujemy oddzielnie do małych
perforowanych woreczków foliowych, a następnie do jed-
nego, większego worka. Do worka wkładamy plastikowe
tabliczki identyfikacyjne. Worki oznakowujemy wodoodpor-
nymi pisakami. Dobrze zachowane kawałki drewna mogą być
zapakowane w siatkę z tworzywa. Wanny z drewnem należy
ustawić w miejscach ocienionych, na terenie niedostępnym dla
osób postronnych. Wanny należy starannie okryć folią
polietylenową.

Przykład 5

Znaleziono bardzo cenny obiekt - fragment brązowego

sierpa o długości kilku centymetrów z zachowaną częścią,

drewnianej oprawki (rękojeści). Jak zapakować zabytek na
czas transportu, przechowywany od chwili wydobycia w wodzie
z dodatkiem biocydu?

Postępowanie

Do opakowania obiektu może być wykorzystane starannie

umyte plastikowe pudełko po margarynie. Spodnią, dolną
część pudełka (do około 1/3 wysokości) należy wyłożyć

namoczoną w wodzie ligniną - przyciętą do kształtu opako-
wania. Na mokrej ligninie ostrożnie układamy zabytek, a następnie
nakrywamy go kolejnymi warstwami namoczonej ligniny -
wypełniając resztę przestrzeni w pudełku (ryć. 7.5). Pudełko
zamykamy oryginalnym wieczkiem i umieszczamy w woreczku
foliowym. Nieco większy przedmiot można zapakować w po-
dobny sposób, z tym że plastikowe pudełko powinno być zas-
tąpione skrzynką wykonaną z drewna i sklejki. Zabytek należy

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

RYĆ. 7.5

okryć kilkoma warstwami ligniny namoczonej w 0,5% wod-
nym roztworze Quats lub zapakować w folię PE (ryć. 7.6) a
skrzynię wypełnić mokrymi, drobnymi trocinami.

Przykład 6

W czasie prac wykopaliskowych natrafiono na uszko-

dzoną drewnianą nieckę o długości około 60 cm. Drewno jest
silnie zdegradowane - bardzo miękkie. Podnoszenie obiektu
grozi całkowitym zniszczeniem znaleziska (odłamywa-niem się
kawałków drewna mocno związanych z otaczającą ziemią).
Jak bezpiecznie wydobyć obiekt, aby szkody były jak

RYĆ. 7.6

najmniejsze? W jaki sposób transportować zabytek do pracowni
konserwatorskiej?

Postępowanie

Obiekt powinien być podnoszony i transportowany wraz z

przylegającymi warstwami ziemi, stanowiącymi później

pudełko I

żaby*** namoczono

lignino.

trociny

111

110

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

podcinany obiekt

RYĆ. 7.7

wypełnienie skrzyni. W tym celu - z czterech stron niecki -
należy usunąć ziemię, tak aby zabytek pozostał w prostopadło-
ściennej „kostce" ziemi o wymiarach nieco większych niż
gabaryty wydobywanego obiektu. Całość powinna być powoli
„podcinana" sztywną sklejką o grubości około 12-16 mm
(ryć. 7.7; por. też ryć. 2.2 i 5-3). Po przeprowadzonej

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

operacji zabytek wraz z przylegającą ziemią może być podnie-

siony na wsuniętej sklejce, do której później należy przymo-
cować cztery ściany z desek (ryć. 7.8). Skrzynię należy wypełnić
po brzegi ziemią, obficie polać wodą i starannie okryć folią.
Aby ograniczyć powstające w czasie transportu - wstrząsy i
wibracje, skrzynię można ustawić na kilku arkuszach pianki
poliuretanowej.

7-9' Podsumowanie: potrzeba współpracy z
konserwatorem

W opracowaniu przedstawiono najczęściej praktykowane

sposoby składowania drewna, wybrane materiały opakowaniowe
i preparaty biobójcze. Zamierzeniem autora nie było
tworzenie kompletnego wykazu sposobów zabezpieczania
znalezisk. Przegląd metod ochrony drewna był w dużej mierze
podyktowany potrzebą przybliżenia problematyki pasywnej
konserwacji drewna. Zabezpieczanie mokrego drewna archeo-
logicznego nie powinno się jednakże odbywać na podstawie
„literaturowej recepty". Każdy przypadek należy rozpatrywać w
sposób odmienny - indywidualnie. Kluczem do sukcesu, obok
wzmiankowanej pomysłowości oraz umiejętności prze-
widywania, jest przede wszystkim dobra znajomość drewna i
problematyki konserwatorskiej. Wybrany sposób postępowania
wiąże się bowiem ściśle z późniejszymi badaniami i zabiegami.
Idealną byłaby więc sytuacja, gdyby zabezpieczanie drewna w
okresie poprzedzającym jego stabilizację i wzmacnianie,
odbywało się pod nadzorem konserwatora - praktyka.
Wiązałoby się to z jego udziałem w składzie ekipy wykopalis-
kowej - co jak się wydaje pozwoliłoby ograniczyć szkody po-
wodowane rozkładem i uszkodzeniami drewna na stanowisku.

Niestety, nie licząc sporadycznych przypadków, rozwiązanie

to nie zawsze jest realne. Jak długo więc sytuacja ta nie
ulegnie zmianie, trudny i odpowiedzialny obowiązek ochrony
drewna bezpośrednio po eksploracji spoczywał będzie na
archeologu.

obiekt

112

113

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

7.10. Zestawienie materiałów stosowanych do
ochrony drewna na stanowisku

Materiał

Zastosowanie

Miejsce zakupu

folia polietylenowa (PE)
(gotowe torebki foliowe

różnych rozmiarów i

grubości, worki na śmieci,

folia w postaci rękawa o

różnej szerokości, torebki z

zamknięciem strunowym,
folia ogrodnicza w
arkuszach, folia

pęcherzykowa, folia"stretch")

ochrona drewna przed
wysychaniem i
pakowanie zabytków

(wiele zastosowań)

sklepy, hurtownie i
producenci jednorazowych

opakowań, sklepy ogrodnicze i
gospodarstwa domowego

lignina

do pakowania obiektów
delikatnych

sklepy i hurtownie:

papiernicze, środków
kosmetycznych oraz apteki i
drogerie

pianka poliuretanowa
elastyczna - miękka (arkusze

o różnej grubości i gęstości)

wiele zastosowań w
zakresie pakowania i
ochrony drewna przed
wysychaniem

Zakłady Chemiczne Organika-
Zachem, 85-825 Bydgoszcz, ul.
Wojska Polskiego 65

pianka polietylenowa

(arkusze o różnej grubości)

materiał opakowaniowy,

nie nasączający się wodą

Natural Chemical Products, 85-
825 Bydgoszcz, ul. Wojska
Polskiego 65

pianka poliuretanowa -

montażowa (sztywna)

pakowanie drewna,
usztywnianie

sklepy budowlane i chemiczne

siatka z tworzywa (do
pakowania warzyw i
owoców

do pakowania luźnych

kawałków dobrze
zachowanego drewna
przechowywanego w
wodzie

sklepy i hurtownie ogrodnicze

taśmy klejące

zamykanie worków,
mocowanie drewna do
palet

sklepy i hurtownie materiałów
opakowaniowych

taśmy zaciskowe z tworzywa

do mocowania tabliczek
identyfikacyjnych

sklepy i hurtownie
motoryzacyjne i elektryczne

sznurek polipropylenowy
(dla rolnictwa)

do mocowania tabliczek
identyfikacyjnych

punkty zaopatrzenia rolnictwa

taśmy do spinania ładunków

mocowanie dużych
znalezisk do palet i
samochodów

sklepy motoryzacyjne,
(transport)

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

pisaki wodoodporne

do opisywania
identyfikatorów i worków
foliowych

sklepy i hurtownie papiernicze

tabliczki - identyfikatory z
tworzyw sztucznych lub
metali

do oznakowania zabytków

zakłady grawerskie lub
wykonane samodzielnie
(numeratorami na blasze
aluminiowej)

małe pojemniki z tworzywa
(wiadra, wanny, skrzynki
itp.)

do przechowywania małych
zabytków w wodzie

ślepy gospodarstwa
domowego i ogrodnicze

zbiorniki (kontenery) po
chemikaliach o pój. 1000 1,
na palecie

do przechowywania

większych zabytków w
wodzie

zakłady chemiczne (wtórne

opakowania po środkach
chemicznych)

opryskiwacze, zraszacze,

końcówki rozpryskujące na

węże, pistolety natryskowe

do opryskiwania drewna

sklepy i hurtownie
ogrodnicze, sklepy
gospodarstwa domowego

deski, laty, krawędziaki,
sklejka wodoodporna, płyty

pilśniowe

do budowy skrzyń i
wanien, do budowy palet

składy drzewne i materiałów
drewnopochodnych, tartaki

trociny

wypełnienie skrzyń

zakłady branży drzewnej,
stolarnie

komplet podstawowych

narzędzi i materiałów

metalowych (młotki,

gwoździe, wkręty, zszywki

piłki do drewna, itp.)

niezbędne na stanowisku

do budowy skrzyń i palet,

wiele innych zastosowań

sklepy branży metalowej

kwas borowy, boraks
(czteroboran sodowy)

ochrona drewna przed
mikroorganizmami

PHCh "Chemia", sklepy
chemiczne

preparaty biobójcze na bazie
Quats

Belosan 20 L

Boramon Mycetox B

Sterinol TAAB-1

ochrona drewna przed
mikroorganizmami

(także małe opakowania)

Farm.-Chem. Sp. Pracy
SEPTOMA, 05-091 Ząbki k/W-
wy, ul. Reymonta 28

ALTAX Sp. z o. o., 60-476

Poznań, ul. Jasielska 10

PP-H ADW Sp. z o. o.,

43-175 Wyry, ul. Zbożowa 2a

Pabianickie Zakł. Farm.
POLFA, 95-200 Pabianice, ul,

Piłsudskiego 5

IODEX S.A., 60-654 Poznań
ul. Winiary 54

115

114

7. ZABEZPIECZANIE MOKREGO DREWNA ARCHEOLOGICZNEGO

preparaty biobójcze na bazie
pochodnych izotiazolowych

Kathon CG Microbicides DP

III

ochrona drewna przed m i
kr oorgan izm am i

Rohm and Hass, (Hamburska

Spółka Handlowa, 04-501

Warszawa, ul. Płowiecka 1/3)

lub zakłady środków
kosmetycznych i chemii
gospodarczej

żywice poliestrowe,
epoksydowe, maty i dodatki

do laminowania wanien ze
sklejki i starych

skorodowanych wanien
stalowych

sklepy i hurtownie
chemiczne, wybrane zakłady
przewtórstwa tworzyw,

Zakłady Chemiczne Organ
ika-Sarzyna, ul. Chemików 1

rękawice gumowe, okulary
ochronne

sklepy i hurtownie: sprzętu
ochrony osobistej,
ogrodnicze, gospodarstwa
domowego

8. Wydobywanie i zabezpieczanie
zabytków skórzanych i
wlókienniczych

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

8.1. Wydobywanie i zabezpieczanie
zabytków skórzanych

Przedmioty skórzane, podobnie jak inne zabytki pocho-

dzenia organicznego zachowują się bardzo dobrze w wypeł-
niskach latryn, bagnach oraz wszędzie tam, gdzie są stałe
warunki i duża wilgotność. Znacznej ilości znalezisk skórza-
nych, zwłaszcza obuwia, dostarczają badania prowadzone w
miastach. Niestety duży procent pozyskanych zabytków
ulega zniszczeniu. Część z nich wysycha od razu po wydobyciu,
inne podlegają destrukcji, gdy zostają złożone bez za-
bezpieczenia w magazynach muzealnych.

Wszystkie przedmioty wydobywane z ziemi są przesączone

wodą. Utrzymuje ona ich kształt i wewnętrzne struktury
(zwłaszcza wytworów pochodzenia organicznego). Podstawową
przyczyną destrukcji skóry jest gwałtowne odparowanie z niej
wody, w wyniku czego następuje silny skurcz. Tkanki sklejają
się, jednocześnie tracąc wytrzymałość na czynniki fizyczne.
Materiał staje się kruchy, łamliwy, wrażliwy na każdy dotyk.

Brak odporności na utratę wody wynika z wewnętrznej

budowy skóry. Rozpatrując budowę fizyczną skóry zwierząt
ssących można wyróżnić trzy podstawowe części:

• naskórek,

• skórę właściwą,

• warstwy podskórne.

To właśnie skóra właściwa stanowi 80% całej grubości

skóry pozyskanej ze zwierzęcia. Pozostałe warstwy są zbędne,

116

117

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

dlatego zostają w trakcie wyprawiania usunięte. Skóra
właściwa w przekroju pionowym składa się z trzech warstw:

• zewnętrznej, zwanej licem,

• termostatycznej,

• siatkowej.

Ilość wody w skórze jest uzależniona od części skóry,

gatunku zwierzęcia z jakiego pochodzi oraz od jego wieku.
Mniej wody zawierają skóry zwierząt starych, które są obfite w
tłuszcz. Ubogie w wodę są skóry pochodzące z grzbietu,
gdyż mają one bardzo zwartą budowę. Najwięcej wody
znajduje się w warstwie termostatycznej. Woda kapilarna
utrzymuje się między włóknami skóry i jej usunięcie jest
zjawiskiem odwracalnym. Woda micelarna natomiast jest
związana chemicznie z treścią komórki, dlatego też jej usu-
nięcie, na przykład na skutek nadmiernego przesuszenia, jest
nieodwracalne.

Prowadząc prace wykopaliskowe zawsze musimy być

przygotowani na znalezienie i wydobycie zabytku pocho-
dzenia organicznego. Już od samego momentu odnalezienia

musimy przedmiotom skórzanym poświęcić szczególną uwagę i
traktować je z wyjątkową ostrożnością. Często zdarza się, że
na skutek silnego zabrudzenia zabytki skórzane są źle
rozpoznawane. Błędnie określane są jako fragmenty tkaniny
lub drewna. Nie stanowi to większego problemu pod warun-
kiem, że wydobyty zabytek zostanie prawidłowo zapakowany.
Poprawnej identyfikacji dokona konserwator w czasie
prowadzonych prac laboratoryjnych. W trakcie wydobywania
depozytów należy pamiętać o tym, że skórzane przedmioty
zabytkowe w wyniku długiego zalegania w ziemi straciły
odporność na czynniki fizyczne. Większość przedmiotów
jest rozczłonkowana, gdyż dratwa, którymi poszczególne

elementy zostały pierwotnie zeszyte, uległa rozkładowi. Aby
w czasie eksploracji nie zagubić żadnego fragmentu, trzeba
posłużyć się jedną z metod opisanych szczegółowo w roz-
dziale 2. Metodę pracy każdy archeolog musi wybrać sam,
biorąc pod uwagę kilka czynników:

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

• środowisko zalegania obiektu,

• stan zachowania zabytku,

• doświadczenie i umiejętności.

Jeśli uznamy, że odnaleziony zabytek ma konstrukcję w

miarę scaloną, możemy wydobyć go bez używania specjalnych
osłon. Dobrze zachowane przedmioty skórzane zalegające w
warstwie

kulturowej

wystarczy

delikatnie

odsłonić

pędzelkiem, a ich zasięg zalegania obrysować szpachelką.
Gdy w ten sposób uda nam się odkryć cały przedmiot,
wówczas można od spodu podłożyć np. szpachelkę i pod-
nieść go na niej wraz z niewielką warstwą ziemi. Odsłonięty
zabytek skórzany możemy również owinąć folią spożywczą
lub aluminiową i w ten sposób zapobiegniemy zagubieniu
poszczególnych części. Jeżeli jednak depozyt jest bardzo
zniszczony i przypuszczamy, że jego konstrukcja uległa sil-
nemu rozczłonkowaniu, to całkowite odsłonięcie zabytkowej
powierzchni może tylko pogłębić destrukcję. Musimy wtedy
podjąć próbę wydostania zabytku wraz z otaczającą go ziemią.
W celu lepszego scalenia depozytu i przylegającej do niego
warstwy ziemi zastosować można osłonę z grubej folii. Tak
wydobyty depozyt umieszczamy wraz z osłoną w kartonie i
dodatkowo całość owijamy folią.

Po wydobyciu zabytku skórzanego największym proble-

mem jest jego zapakowanie, zadokumentowanie i bezpieczne
przetransportowanie do pracowni konserwacji. Jedynym
właściwym sposobem pakowania zabytków skórzanych jest
umieszczenie ich od razu po wydobyciu w grubych workach
foliowych, najlepiej strunowych. W celu lepszego zabezpie-
czenia zabytków przed wysychaniem można pozyskany
fragment skóry zapakować w kilka worków, szczelnie je

zamykając. Jeżeli nie możemy od razu przekazać zabytków
do pracowni i istnieje podejrzenie, że mimo użytej folii
obiekty przeschną, wówczas należy skórę dodatkowo owinąć
mokrymi gazetami, gazą czy tkaniną. Można też zanurzyć ją w
misce z wodą. Często do odkażania skóry na wykopaliskach
stosowana jest Aseptina lub Sterinol. Odkażalniki dodaje

118

119

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

się do wody (3-5%), w której znajdują się zabytki skórzane.
Woda, w której zanurzone są skóry, musi być codziennie
wymieniana. W trakcie stosowania tego zabiegu należy uważać,
aby nie zagubić żadnej części rozczłonkowanego
przedmiotu. Na wykopaliskach bez nadzoru konserwator-
skiego samemu nie należy oczyszczać skór, gdyż można
uszkodzić ich delikatną konstrukcję i powierzchnię.

Nie wolno pakować skórzanych zabytków w papierowe

koperty czy pudełka, gdyż papier i tektura nie stanowią
żadnej bariery dla odparowującej wody. Powstrzymywanie
się od zapakowania depozytów w worki foliowe ze względu
na to, że w wilgotnym środowisku, które zapewnia folia,
rozwijać się będą grzyby jest całkowicie błędne!!! W pracowni
konserwacji skażenia mikrobiologicznego zabytku możemy w
miarę łatwo się pozbyć, gdyż opracowano metody zwalczania
grzybów i bakterii na przedmiotach pozyskiwanych z ziemi.
Jeżeli natomiast zapakujemy depozyt w kopertę, to
doprowadzimy do jego przesuszenia. Wywołamy wówczas
dodatkowe zniszczenia fizyczne i nie uchronimy go wcale w
ten sposób przed działalnością grzybów i bakterii. Nawet
jeżeli obiekty przesuszymy, to mikroorganizmy zachowają
się na nich w formie przetrwalnikowej i w momencie gdy
pojawią się korzystniejsze warunki, zaczną się ponownie
rozwijać. Zniszczenia wywołane odparowaniem wody są
nieodwracalne. Powierzchnia przedmiotu skórzanego kurczy
się o 1/6 swoich rozmiarów i żadne zabiegi konserwatorskie
nie przywrócą pierwotnej wielkości zabytku. Nie uzyska on
również takiej miękkości i elastyczności jak skóra, która nie
utraciła wilgoci. Fragmenty przesuszone nie nadają się
również do zszywania i rekonstruowania, gdyż są za sztywne i
zbyt kruche.

Najważniejsze zalecenia konserwatorskie

dotyczące postępowania z zabytkami skórzanymi:

• jeśli stan zabytku na to pozwala, wykonać dokumentację

fotograficzną i rysunkową,

• nie można dopuścić do przesuszenia znaleziska,

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

• wydobyty zabytek włożyć do grubego worka, który

należy szczelnie zamknąć,

• ograniczyć powtórne otwieranie worka,

• jeżeli istnieje zagrożenie przesuszenia zabytku, należy

depozyt przed włożeniem do worka owinąć mokrą gazą,
tkaniną lub też zanurzyć go w wodzie,

• na stanowisku nie należy bez nadzoru konserwatorskiego

oczyszczać znalezisk,

• zabytek jak najszybciej przetransportować do pracowni

konserwacji.

8.2. Wydobywanie i zabezpieczanie
zabytkowych tkanin

Tkaniny archeologiczne wykonywane były z włókien

pochodzenia roślinnego (len, konopie) lub zwierzęcego
(wełna, jedwab). Z badań wynika, iż włókna roślinne ulegają
rozkładowi w środowisku kwaśnym, a zwierzęce w zasadowym.
Do tego należy dodać procesy gnilne zachodzące w

środowisku glebowym, które przyspieszają przebieg
destrukcji zarówno w środowisku kwaśnym, jak i zasadowym.
W rzeczywistości znalezienie fragmentu tkaniny w warstwie
należy do rzadkości i najczęściej trudno jest określić warunki,
które sprzyjały jej zachowaniu. Tkaniny wydobyte z depozytu
archeologicznego są kruche, sztywne i łamliwe. Możemy
również odnaleźć tkaniny bardzo miękkie, pokryte śluzem,
rozczłonkowane w wyniku działania procesów gnilnych.
Jeśli miały one bezpośredni kontakt z metalami (brąz, żelazo)
zostały dodatkowo przesycone produktami korozji, które
obiegowo uważa się za czynniki konserwujące tkaninę. W
wielu przypadkach znajdowane są pozostałości, które

świadczą o obecności tkaniny w momencie dostania się
całego depozytu do gleby. Tkanina przylegająca do metalu
uległa przeobrażeniom pod wpływem produktów korozji, w
wyniku czego znajdujemy „skamieniałą" tkaninę, w której nie
ma już elementów organicznych. W takim przypadku

121

120

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

depozyt traktujemy jak zabytek metalowy pozbawiony rdzenia
(por. rozdz. 3)- Jedynymi środkami znakomicie zabezpie-
czającymi każdy rodzaj włókien i utrzymującymi ich elastycz-
ność są smoła i dziegieć. Tkaniny nimi nasączone są bez-
pieczne zarówno w środowisku kwasowym, jak i alkalicznym.
Najczęściej wydobywane są z bagien, torfowisk, latryn oraz
krypt.

Tkanina znaleziona w warstwie kulturowej musi być

natychmiast umieszczona w worku foliowym, który należy
szczelnie zaniknąć. Jeśli jest to woreczek z cienkiej folii
HDPE to owijamy zabytek kilkoma warstwami, ponieważ
pojedynczy zachowuje się jak torba papierowa i nie stanowi
absolutnie wystarczającej ochrony dla zabytku. Worek umiesz-
czamy w sztywnym kartonie i przytwierdzamy taśmą do po-
dłoża (ryć. 8.1), tak aby nie zmieniał położenia w czasie
transportu. Na stanowisku nie przeprowadzamy żadnych
zabiegów oczyszczających, unikamy stosowania biocydów,
ponieważ mogą one wejść w reakcję z barwnikiem lub
włóknami prowadząc do dalszej destrukcji.

Specyficznym środowiskiem dla zabytków archeologicz-

nych są krypty grobowe. Panuje w nich zazwyczaj mikro-
klimat, który sprzyja zachowaniu zabytków. Moment otwarcia
krypt jest najgroźniejszą chwilą, ponieważ całkowicie zakłóca

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

istniejące wewnątrz stałe warunki. Na te zmiany najbardziej

czułe są zabytki wykonane z materiałów organicznych.
Wydobyte tkaniny, z których wykonane są szaty grobowe
reprezentują różny stan zachowania. Zależy on od jakości i
rodzaju tkaniny, od gatunku drewna z jakiego wykonano

trumnę, od szybkości rozkładu ciała lub od jego mumifikacji, a
także od częstotliwości otwierania jej w przeszłości.

Przystępując do badań w krypcie należy bardzo dokładnie

przygotować materiały do zabezpieczenia znalezisk. Zawsze są
potrzebne grube worki foliowe różnych rozmiarów,
podłużne kartony, rękawiczki i maseczki jednorazowe.
Otworzenie krypty powoduje bardzo gwałtowne zmiany w
dotychczasowym jej środowisku. Pomimo panującego w
kryptach chłodu i wilgoci, należy pamiętać o natych-
miastowym zabezpieczeniu znalezisk wykonanych z materiałów
organicznych, ponieważ stopień wilgotności uległ zmianie.
W wielu przypadkach tkanina, drewno, skóra pod wpływem
przesuszenia może ulec natychmiastowemu rozpadowi. Po
otwarciu

krypty

należy

natychmiast

wykonać

dokumentację fotograficzną i rysunkową. Wykonując
dokumentację rysunkową należy szczelnie przykryć zabytki
grubymi workami polietylenowymi i rysować etapami
odsłaniając tylko małe fragmenty. Przy późniejszych
rekonstrukcjach ważny jest każdy szczegół dokumentacji
wykonanej in situ. Dlatego dokładny opis szaty (ilość użytych
tkanin, określenie miejsca położenia biżuterii, uzbrojenia)
jest bardzo istotny w pracach konserwatorskich. Wyposażenie
każdego grobu powinno być szczegółowo opisane, a każdy
zabytek zapakowany osobno. Tkaninę należy włożyć do
worków nie składając i nie zwijając jej, ponieważ kruche
włókna natychmiast się łamią. Jeśli są to duże fragmenty,
pakujemy je w workach do długich, płaskich pudeł i przy-
twierdzamy worki taśmą do podłoża, tak aby się nie prze-
suwały. W każdym pudle powinien znajdować się tylko
jeden zabytek (por. ryć. 2.5). Karton powinien chronić
zabytek przed urazami mechanicznymi. Należy oznaczyć jego
stronę górną.

RYĆ. 8.1. PAKOWANIE TKANINY (RYS. W. MATUSZEWSKA-KOLOWA)

122

123

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

Tkaninę wydobytą z mierzwy czy torfowiska należy

bez oczyszczania zapakować do worka foliowego. Pamiętajmy,
aby nie zanurzać jej w wodzie, ponieważ może ulec
całkowitemu rozczłonkowaniu. Bardzo ostrożnie należy ją
zapakować do miękko wyściełanego kartonu.

Najważniejsze zalecenia konserwatorskie doty-

czące postępowania z tkaninami na stanowisku:

• wykonać dokumentację fotograficzną i rysunkową,

• nie oczyszczać tkaniny,

• nie używać środków dezynfekujących,

• nie składać jej i nie zginać,

• jeśli tkaniny uległy przesuszeniu przed zapakowaniem

należy zrosić je wodą,

• włożyć natychmiast do grubego worka foliowego,

• szczelnie zamknąć worek,

• po zamknięciu nie otwierać ponownie worka,

• chronić przed uszkodzeniami,

• jak najszybciej skontaktować się z konserwatorem.

8.3- Wydobywanie i zabezpieczanie
zabytkowych sznurów i powrozów

Sznury i powrozy to wytwory skręcane z 2 lub 3 sznurów

łykowych lub z wełny. Zachowują się w bardzo wilgotnym

podłożu lub w wodzie. Wykazują bardzo wysoki stopień

rozkładu, rozpadając się przy minimalnych działaniach me-
chanicznych. Nawet nieznaczne odparowanie wody prowadzi

do ich całkowitej destrukcji. W przypadku znalezienia

podczas wykopalisk należy je delikatnie przełożyć na gazę lub

worek foliowy. Nie oczyszczać z drobin mierzwy lub gliny.

Ostrożnie zawinąć tak, aby nie uległy zgnieceniu. Ułożyć w

plastikowym pudełku wyłożonym ligniną (ryć. 8.2).

Zapakowane zabytki należy chronić przed uszkodzeniami
mechanicznymi.

RYĆ. 8.2. PAKOWANIE POWROZÓW (RYS. WIESŁAWA MATUSZEWSKA-KOLOWA)

W przypadku znalezienia powrozów pod wodą należy je

ułożyć w perforowanej kuwecie owinięte folią, której
brzegi przysypane będą piaskiem, bardzo wolno wynosząc
na powierzchnię. Gwałtowna zmiana ciśnienia powoduje
całkowitą utratę spójności przez powrozy, która i tak jest
minimalna. Bezpośrednio po wyniesieniu ich na powierz-
chnię, należy bardzo pieczołowicie zapakować w grubą folię i
umieścić w miękko wyściełanym pudle. Powrozy powinny jak
najszybciej znaleźć się w pracowni konserwatorskiej.

Najważniejsze zalecenia konserwatorskie dotyczące

postępowania ze sznurami i powrozami na stanowisku:

• wykonać dokumentację fotograficzną,

• nie oczyszczać powrozów z drobin mierzwy, torfu,

mułu,

• delikatnie owinąć bandażem, gazą, workiem polietyle-

nowym,

• nie używać środków dezynfekujących,

• szczelnie zamknąć worek,

• nie otwierać go ponownie,

• chronić przed działaniami mechanicznymi,

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

124

125

8. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW SKÓRZANYCH I WŁÓKIENNICZYCH

• ułożyć w miękko wyściełanym pudełku plastikowym,
• natychmiast skontaktować się z konserwatorem.

9. Wydobywanie i zabezpieczanie

zabytków o złożonych strukturach
surowcowych

Anna Drążkowska i Małgorzata Grupa

Przedmioty wykonane z różnych surowców (drewno +

skóra; drewno + skóra + metal; skóra + metal; drewno +
metal i in.) są często wydobywane w trakcie badań i budzą
wiele dyskusji i emocji. Bardzo trudno jest określić stan
zachowania poszczególnych elementów.

Jeśli drewno i skóra utrzymują kształt i elastyczność, to

zazwyczaj metal, który łączy te elementy, jest całkowicie
skorodowany.

Przykłady:

• patynki - nity żelazne przytwierdzające skórę do drewna

są tylko rdzawymi produktami korozji, które powodują
przebarwienia na powierzchni drewna;

• cebrzyki - żelazne obręcze, które scalały klepki po-

zostawiły rdzawe odciski na powierzchni drewna.

W przypadku w miarę dobrego zachowania metalu,

skóra i tkanina wykazują bardzo wysoki stopień destrukcji
(kruchość, łamliwość) spowodowany negatywnym wpływem
produktów korozji i środowiska.

Przykłady:

• siekiery i topory - toporzyska osadzane na skórze, która

sprawia wrażenie wyprażonego pergaminu;

• moneta z fragmentem „skamieniałej" tkaniny.

Zabytek złożony z kilku elementów i wykonany z róż-

nych surowców musi być traktowany z dużą ostrożnością tak,
aby żaden z elementów nie uległ zniszczeniu. Tego typu
zabytki zabezpieczamy w terenie tak, jak przedmioty

127

126

9. ZABEZPIECZANIE ZABYTKÓW O ZŁOŻONYCH STRUKTURACH

wykonane z materiałów organicznych (zob. rozdz. 8).
Chronimy je przed utratą wilgotności i urazami mechanicz-
nymi. Po odsłonięciu i wydobyciu natychmiast znaleziska
umieszczamy w szczelnie zamkniętych, grubych workach
foliowych lub pojemnikach z wodą. Przy wykonywaniu
czynności inwentarzowych należy zachować te same środki
ostrożności, co przy materiałach organicznych. Nie należy
rozkładać zabytku na poszczególne elementy, ponieważ
nierozmyślnie możemy spowodować uszkodzenia. Elementy
metalowe, które nie posiadają rdzenia metalicznego, mogą
ulec sproszkowaniu przy najmniejszych manipulacjach.

W pracowni konserwacji po wykonaniu szczegółowych

analiz każdego elementu zostanie podjęta decyzja, czy zabytek
będzie rozłożony na poszczególne elementy czy pozostanie w
całości. Każdy zabytek należy pakować indywidualnie, chroniąc
przed

urazami

mechanicznymi,

zabezpieczając

przed

bezwładnym przesuwaniem w trakcie transportu.

Najważniejsze zalecenia konserwatorskie doty-

czące postępowania ze znaleziskami o złożonej struk-
turze materiałowej:

• w wykopie zabytek zabezpieczyć przed wysuszeniem,

okrywając szczelnie workami foliowymi,

• wydobywać i przenosić zabytek na podkładach (naprę-

żenia muszą być rozłożone w stosunku do całej po-
wierzchni równomiernie),

• chronić przed utratą wilgoci,

• zmieniać kąpiele codziennie,

• nie przesuszyć zabytków w trakcie prac inwentarzowych,

• do transportu zapakować w szczelnie zamknięty worek

foliowy,

• unieruchomić w kartonie chroniąc przed urazami me-

chanicznymi,

• opisać czytelnie karton zaznaczając stronę górną i dolną,

• skontaktować się z konserwatorem.

10. Zasady zabezpieczania reliktów

architektury murowanej

na stanowiskach archeologicznych

Sławomir Skibiński

10.1. Relikty architektury jako zabytki
archeologiczne

Prowadzone na terenie Polski prace wykopaliskowe

wielokrotnie prowadzą do odkrywania reliktów architektury
murowanej. Szczególnie w ostatnich latach, w związku z
intensyfikacją prac archeologicznych w miastach, odkrycia
takie następują bardzo często. Każde odsłonięcie reliktów
architektury wiąże się z bezpowrotną stratą części substancji
zabytkowej. Mury te utraciły swoją pierwotną funkcję i znaj-
dują się dzisiaj w innym, niż pierwotnie środowisku natural-
nym i korozyjnym. Są nieodporne na większość czynników
klimatycznych, takich jak deszcze, zmiany temperatury, mróz,
itp. oraz korozyjne działanie czynników atmosferycznych,
takich jak pyły i agresywne gazy, itp. Po zasypaniu warstwami
ziemi natomiast dodatkowo ma miejsce destrukcyjny wpływ
składników gleb i podłoży geologicznych.

Relikt architektoniczny jest wytworem większej całości,

właściwym dla kultury, w której funkcjonował. W sensie
estetycznym tego rodzaju obiekt zabytkowy stanowi dzisiaj
jedynie fragment dzieła sztuki lub techniki o indywidualnych i
niepowtarzalnych wartościach poznawczych, których nie
można obecnie przywrócić.

Z powyższych przesłanek wynika współczesny kierunek

działania przy zabezpieczaniu i konserwacji tego rodzaju
świadectw. Chodzi więc o to, aby destrukcję tego rodzaju
zabytków, przynajmniej w wyniku działania archeologa,
ograniczyć do minimum. Wymaga to znacznej wiedzy z wielu
dziedzin nauki i techniki.

128

129

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Wyjaśnienia wymagają pojęcia zabezpieczenia przed

niszczeniem i konserwacji reliktów architektury. Zabezpie-
czenie reliktu architektonicznego rozumieć należy jako
zespół metod i środków koniecznych dla utrzymania
zastanego historycznie stanu zachowania obiektu podczas
prac archeologicznych i po ich zakończeniu. Konserwacja
natomiast to zespół działań, prowadzących do uporządko-
wania reliktu do pewnych, naukowo uzasadnionych form,
scalająca na podstawie wyników badań archeologiczno-
architektonicznych rozluźnione elementy w sposób niewi-
doczny, uodporniając zabytek na działanie czynników atmo-
sferycznych i innych, w celu jego ekspozycji.

Problemy konserwacji reliktów architektonicznych, a nas-

tępnie ich ekspozycji są niezwykle złożone. Decyzja o pod-
jęciu prac konserwatorskich oraz o zakresie tych prac musi
się opierać się na ocenie wartości reliktu z punktu widzenia
historycznego, estetycznego, naukowego, a także na ocenie
jego obecnego stanu zachowania. Pełnej konserwacji i ekspo-
zycji podlegać będą zapewne tylko nieliczne, szczególnie
wartościowe relikty murowane. Jednakże nie zwalnia to
archeologa od ochrony wszelkich odkrytych przez niego
reliktów architektonicznych.

Poniżej zostaną przedstawione ogólne zasady związane

jedynie z zabezpieczaniem reliktów architektonicznych przed

czynnikami niszczącymi in situ przez archeologa w trakcie i
po badaniach archeologiczno-architektonicznych reliktów
murowanych.

10.2. Gleba jako środowisko korozyjne

Podłoża geologiczne i gleby ze względu na ich skład i

budowę są środowiskami złożonymi i zróżnicowanymi.
Stanowią one skomplikowane układy substancji występują-
cych w fazie stałej (mineralogiczne i organiczne składniki
gleby), ciekłej (woda i rozpuszczalne w niej składniki jonowe)
i gazowej (powietrze oraz produkty procesów życiowych
mikroorganizmów).

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Charakterystycznymi cechami gleby jako środowiska

korozyjnego są: trwałość struktury utworzonej przez mecha-
niczne składniki gleby, obecność tlenu i wody, zmienność
zawartości tych składników dla poszczególnych gleb i obec-
ność mikroorganizmów.

Mechanizm korozji gruntowej zależy od rodzaju ma-

teriału, na który oddziaływają niszczące czynniki gruntowe.
Niszczenie materiałów budowlanych jest związane przede
wszystkim z działaniem wody i zawartych w niej agresywnych
składników.

Ze względu na charakterystyczny dla gleby i podłoży

geologicznych brak mieszania, intensywność naturalnych
procesów niszczących i korozyjnych w każdym przypadku
jest związana z trwałymi warunkami lokalnymi. Decydującą
rolę odgrywają przy tym właściwości i stosunki panujące w
przylegającej do obiektu archeologicznego warstwie gruntu.
Między składnikami gruntu a obiektem zabytkowym ustala się
równowaga termodynamiczna. Tak więc rozpoznanie
gruntowych czynników korozyjnych oraz identyfikacja
materiału reliktu i analiza ich wzajemnego oddziaływania,
powinny dać odpowiedź na pytanie o mechanizm destrukcji
obiektu, a na tej podstawie pozwolić obrać optymalne fprmy
zabezpieczenia lub postępowania konserwatorskiego. Jedynie
pełne rozpoznanie mechanizmów destrukcji właściwych dla
danego reliktu murowanego umożliwia więc wybranie
świadomej drogi zabezpieczenia go przed skutkami tych
procesów.

Należy zauważyć, iż nie ma prostej zależności między

fizykochemicznymi właściwościami gleby, a jej korozyjną
agresywnością. Nadto nie ma również dwóch takich samych
obiektów. Te fakty znacznie utrudniają badania oraz prostą
ocenę stopnia agresywności poszczególnych czynników
gruntowych w stosunku do różnych materiałów, a tym bar-
dziej ocenę oddziaływania na układy, jakimi są budowle
murowane, w których występują różne materiały, często o
odmiennych właściwościach fizyko-mechanicznych i che-

130

131

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

micznych. Jest to powodem, iż badania konserwatorskie są
często pomijane w procesie prac zabezpieczających relikty

archeologiczne, lub rozpoczynane zbyt późno, wówczas gdy
zabytek uległ znacznej degradacji, a zastosowane proste
metody zabezpieczenia (por. niżej rozdział 10.6.1) nie są
skuteczne. Jednakże systematyczne monitorowanie, syste-
matyczne badania oddziaływania czynników agresywnych
działających w glebach na tego rodzaju obiekty, badania
materiałoznawcze i konserwatorskie owocować mogą w przy-
szłości opracowaniem optymalnych sposobów zabezpieczenia
reliktów architektonicznych i doskonaleniem tych metod.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Kt/»

RYĆ. 10.1. BUDOWA FUNDAMENTÓW I MURU KOŚCIOŁA ŚW. PROKOPA W STRZELNIE WG. J.
CHUDZIAKOWEJ (ZOB. S. SK1B1ŃSKI, A. WYRWA 1998)

10.3- Odporność tworzyw murowych na

ziemne czynniki niszczące

10.3-1. Kamień naturalny

Ukształtowany we Francji styl romański w architekturze

dociera przez kraje środkowej Europy na przełomie IX i X
wieku do Polski. Wówczas to, szczególnie w obiektach sakral-
nych, podstawowym materiałem staje się kamień. Używa się go
w średniowieczu w różnych formach: naturalnych
otoczaków, ciosanych głazów oraz dokładnie obrobionych
kostek ciosowych. Tworzy się z niego masywne mury łączone
prawdopodobnie pierwotnie zaprawami gipsowymi, wolno
wiążącymi, następnie wapiennymi. Mury te oparte są na
fundamentach wykonanych najczęściej z kamienia natural-
nego nie obrobionego i ciosanego, spajanego najczęściej
gliną, w późniejszym okresie modyfikowaną, wzmacniane
przyporami.

Kamień naturalny służy również do wykonywania detali i

elementów architektonicznych, takich jak filary i kolumny,
zworniki, gzymsy, fryzy, profile żebrowe i inne.

Dobór surowców kamiennych do budowy w okresie

średniowiecza nie jest przypadkowy. Decydują tu nie tylko

względy techniczne, jak wytrzymałość na ściskanie, niska
nasiąkliwość wodą, wysoka mrozoodporność, oddzielność,
ale również względy estetyczne, poprzez dobór surowców o
jednolitej barwie i uziarnieniu.

Pierwotnie do budowy wykorzystywane były kamienie

narzutowe, ale z czasem również i złoża powierzchniowe.
Niektóre kamienie naturalne wykorzystywano nie tylko jako
materiał budowlany, ale jako surowce do produkcji spoiw
mineralnych, szkła, ceramiki, itp. (np. martwicę wapienną,
wapienie).

RYĆ. 10.2. B I D O U A l UNDAMENTÓW I MURU BAZYLIKI ŚW. TRÓJCY W STRZELNIE WG. J.
CHUD/.1AKOWEJ ( /OB. S. SK1B1ŃSK1, A. WYRWA 1998)

132

133

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

W procesach destrukcji kamieni bierze udział jeden

lub kilka najmniej odpornych minerałów skałotwórczych
wchodzących w ich skład. Dlatego też skład mineralny jest
podstawową informacją, ponieważ z jednej strony określa
rodzaj kamienia, a z drugiej strony- umożliwia rozpatrzenie
mechanizmu procesów destrukcyjnych. Ogólnie, przez
minerał naturalny rozumie się pierwiastek, związek chemiczny
lub mieszaninę związków chemicznych powstałych
samorzutnie, w przyrodzie bez współudziału człowieka, czyli w
sposób naturalny. Stąd też kamienie dzielimy na naturalne,
powstałe w przyrodzie, w skład których wchodzą minerały
naturalne i kamienie sztuczne, wytworzone w procesach
technologicznych (np. ceramika palona, zaprawy budowlane), w
skład których wchodzą - obok naturalnych - również
minerały sztuczne.

Kamienie naturalne dzielą się na skały magmowe, osadowe

i przeobrażone.

Skały magmowe (tab. 10.1)

Warunki wytworzenia się skał magmowych decydują o

ich właściwościach technicznych i typie procesów destrukcji.
Skały magmowe są produktem zastygania magmy. Magma
zawiera znaczne ilości pary wodnej i innych składników lotnych.
Te składniki ułatwiają krystalizację. Jeżeli proces krystalizacji
następuje na wielkich głębokościach, gruba pokrywa skał,
działając izolacyjnie, nie dopuszcza do gwałtownego
stygnięcia i nie pozwala uciec gazom. W takich warunkach
magma spokojnie i powoli krystalizuje, tworzy skały
głębinowe ziarniste, np. granit czy gabro. Niekiedy magma

może szczelinami wydostać się w płytsze partie skorupy
ziemskiej, a także na powierzchnię ziemi w postaci lawy
wulkanicznej. Składniki lotne wówczas szybko uciekają, a stop -
raptownie oziębiony - gęstnieje i krzepnie, zanim zdąży
wykrystalizować. W wyniku tego wulkaniczne skały są źle
skrystalizowane, bardzo drobnokrystaliczne, a w skrajnych
wypadkach mogą skrzepnąć jako szkliwa. Te czynniki
geologiczne kształtują właściwości techniczne kamieni.

RYĆ. 10.3. ORIENTACYJNE ROZMIESZCZENIE SKAŁ BUDOWLANYCH NA TERENIE POLSKI

Obok dwóch podstawowych grup skał magmowych

istnieje grupa skał pośrednich - subwulkanicznych.

Podział skał magmowych jest oparty na ich składzie

mineralnym (tab. 10.1).

Wyróżnia się następujące grupy:

• skały kwaśne, zawierających dużą ilość krzemionki, o

czym świadczy obecność wolnej krzemionki w postaci
kwarcu;

• skał obojętnych, nasyconych, ale nie przesyconych krze-

mionką - brak też skaleniowców;

• skał zasadowych, w których nie ma kwarcu, a obok

skaleni występują skaleniowce;

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

i*j Ktiti

134

135

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

• skał ultrazasadowych, w których krzemionki jest tak

mało, że nie wystarcza jej do powstania skaleni -
występują w nich tylko skaleniowce.

Osobno wyróżnia się grupę skał ultrafemicznych, zbudowa-
nych z samych minerałów ciemnych.

Najczęściej spotykaną skałą głębinową jest granit i sjenit,
wulkaniczną - andezyt i bazalt.

Tabela 10.1. Podział skal magmowych

łp.

Grupa skal

Sklatl mineralny

Skały

głębinowe

Skaty
wulkaniczne

kwaśne

kwarc, skalenie alkaliczne,
łyszczyki;

granit

riolit

kwarc, skalenie alkaliczne,
plagioklazy, łyszczyki;

granodioryt

dellenit

kwarc, plagioklazy, ryszczyki,
amfibole;

tonalit

dacyt

obojętne

skalenie alkaliczne, tyszczyki;

sjenit

trachit

skalenie alkaliczne,
plagioklazy, tyszczyki;

monzonit

latyt

plagioklazy, amfibole,
łyszczyki;

dioryt

andezyt

plagioklazy wapniowe,
pirokseny;

gabro

bazalt

zasadowe

skalenie alkaliczne,
skaleniowce, pirokseny,
amfibole;

fojait

fonolit

Skaty osadowe (tab. 10.2)

Skały osadowe powstają poprzez nagromadzenie

okruchów starszych minerałów lub skał, które uległy
destrukcji, a następnie zostały przetransportowane przez
wody, wiatr, lodowce i osadzone w nowym miejscu (okru-
chowe). Mogą one się tworzyć w wyniku nagromadzenia

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

się szczątków roślin lub zwierząt (skały osadowe organiczne).
Mogą też powstawać przez wytrącanie się substancji mine-
ralnych z przesyconych wodnych roztworów, zwykle mor-
skich (skały osadowe chemiczne, sedymentacyjne). Skały
osadowe tworzą się zarówno na powierzchni lądów, jak i na
dnie jezior, rzek i mórz, zawsze jednak na powierzchni
skorupy ziemskiej.

Tabela 10.2. Podział skal osadowych

Grupa

Typy skał

osady klastyczne

piaskowce

okruchowe

zlepieńce

piaski

żwiry

ity i gliny

organiczne

wapienie

diatomit

dolomit

chemiczne

trawertyn

gips

anhydryt

alabaster

Do najczęściej spotykanych kamieni osadowych spoty-

kanych w budowlach należą piaskowce i wapienie.

Piaskowce stanowią dużą, ale zróżnicowaną grupę kamienia.

Właściwości ich zależą w dużej mierze od pochodzenia i
rodzaju spoiwa. Najodporniejsze na czynniki destrukcyjne

136

137

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

są piaskowce o spoiwie krzemionkowym. Do mało odpornych

należą natomiast te o spoiwie ilastym i wapiennym.

Pod względem technicznym wapienie dzieli się na twarde i

miękkie. Wapienie charakteryzują się zróżnicowaną
wytrzymałością, nasiąkliwością oraz są stosunkowo odporne
na większość czynników destrukcyjnych. Nie są natomiast
odporne na działanie czynników kwaśnych.

Skały przeobrażone - metamorficzne (tab. 10.3)

Są to skały powstałe w wyniku przeobrażenia się skał

osadowych lub magmowych na głębokościach, gdzie panują
podwyższone temperatury i ciśnienia. Skały te można podzielić
na łupkowate (gnejsy, łupki, fility) oraz na nieuwarstwio-ne
(amfibolity, marmury, kwarcyty, serpentynity).

Tabela 10.3- Podział skal przeobrażonych

Rodzaj skaty

Skład mineralny

gnejsy

kwarc, skalenie, ortoklaz, plagioklaz kwaśny, miki,
horblenda, chloryt;

2 .

łupki

kwarc, mika, horblenda;

fility

kwarc, serycyt, chloryt;

amfibole

plagioklaz kwaśny, horblenda, granat;

serpentynie

serpentyn;

kwarcyt

kwarc, muskowit;

marmury

kalcyt, krzemiany wapniowe;

Podsumowując, należy zwrócić uwagę, że w skład skał,

służących jako surowiec do wytworzenia elementów i detali
architektonicznych oraz rzeźb, wchodzi szereg minerałów,
które mają zróżnicowaną odporność na czynniki korozyjne.
Również skały tego samego gatunku, pochodzące z różnych

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

kamieniołomów, a nawet z tego samego kamieniołomu, ale z
innego pokładu, wykazują różnice tej cechy. Na podstawie
poznania tych cech możliwe jest często określenie gatunku
kamienia oraz złoża.

Minerały skałotwórcze, w zależności od stopnia odpor-

ności na czynniki korozyjne, można uszeregować od nieod-
pornych do odpornych: kalcyt < dolomit < skalenie,
oliwin < pirokseny, amfibole < serpentyn, epidot <
plagioklazy bogate w anortyt, plagioklazy ubogie w
anortyt < ortoklaz < biotyt < kwarc, muskowit, serycyt <
apatyt, magnetyt, andaluzyt < granaty, cyjanit,
staurolit, cyrkon, rutyl, korund, ilmenit.

W wyniku zachodzących procesów wietrzeniowych

(naturalnych) oraz korozyjnych (w obrębie oddziaływania
czynników korozyjnych miejskich, wiejskich, przemysłowych
lub chemiczych), w kamiennych obiektach powstają minerały
wtórne, jak np. kwarc, muskowit, skalenie, biotyt, augit,
horblenda, oliwin, magnetyt, ilmenit, piryt, gips i sole
rozpuszczalne w wodzie. Identyfikacja produktów korozji
dostarcza wielu informacji o mechanizmie procesów des-
trukcji murów kamiennych.

Właściwości fizyczne i chemiczne tych minerałów odbiegają

znacznie od minerałów pierwotnych. Jak wykazały badania
rentgenostrukturalne, spektrofotometrii IR, mikroskopowe i
obserwacje obiektów m situ, szczególnie niebezpieczne dla
porowatych materiałów są sole rozpuszczalne w wodzie, gips
oraz pęczniejące minerały ilaste.

Obok składu chemicznego kamieni, z punktu widzenia

procesów wietrzeniowych jak i korozyjnych, istotny jest
sposób wykształcenia i wielkość poszczególnych minerałów.
Wśród minerałów możemy wyróżnić minerały w stanie
krystalicznym (najlepiej uporządkowana struktura), nematycz-
nym, smektycznym i amorficznym (najmniej uporządkowana
struktura). Podział ten jest umowny i zależny od użytego na-
rzędzia badawczego. Różnica między wymienionymi stanami

138

139

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

minerałów polega na stopniu uporządkowania atomów, czą-
steczek czy większych elementów struktury. Z kolei stopień
uporządkowania w sposób istotny wpływa na właściwości
minerałów, m.in. na rozwinięcie powierzchni, adsorpcję par i
gazów, procesy destrukcji, a co najistotniejsze z punktu
widzenia konserwatorskiego, na budowę porowato-kapilarną
kamieni.

10.3-2. Ceramika

Ceramiką nazywamy wyroby z gliny lub mas zawierają-

cych glinę, poddaną uprzednio przeróbce. Ceramikę podzielić
można na niewypalaną i wypaloną.

Sztuka ceramiczna powstała w starożytności i obejmo-

wała początkowo elementy budowlane wykonane z cegły
niewypalonej. Wprowadzenie procesu wypalania uformowa-
nych wyrobów glinianych zapewniło im odpowiednio wysoką
wytrzymałość, odporność na wodę, ponadto możliwość
barwienia i uzyskiwania szkliw, umożliwiło szybsze wzno-
szenie znacznie wyższych konstrukcji oraz zmniejszenie ko-
niecznych do ich wznoszenia ilości materiałów. Uzyskanie
trwałych i przydatnych w procesie budowlanym materiałów
ceramicznych, zarówno niewypalonych jak i wypalonych,
wymagało jednak znacznej wiedzy o właściwościach glin oraz
doświadczenia przy produkcji ceramicznej.

Ceramika palona jako materiał budowlany na szeroką

skalę w Europie wykorzystywana była w budownictwie go-
tyckim.

Podstawowym surowcem do wyrobu większości materiałów

ceramicznych jest glina. Glina (zob. łab. 10.2) występująca w
naturze zawiera różne domieszki, z których najważniejsze to
piaski i pyły. Obok rodzaju lub rodzajów występowania w tej
skale osadowej minerałów ilastych, ilość domieszek nadaje
glinie większą lub mniejszą plastyczność. Gliny z dużą

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

domieszką piasku są mało plastyczne - chude, z niewielką
ilością są plastyczne i nazywa się je tłustymi. Pożądana plas-
tyczność gliny zależna była od przeznaczenia surowca. Do
wyrobu cegły suszonej na słońcu oraz pełnej palonej wyma-
gana jest glina średnioplastyczna. Do uformowania elementów
cienkościennych konieczna jest glina plastyczna.

Właściwości ceramiki oraz jej odporność na czynniki

destrukcyjne zależne są od wielu czynników, a mianowicie
od rodzaju pozyskiwanej gliny w trakcie jej wydobycia ze
złoża, staranności przygotowania i dołowania, sposobu
formowania i suszenia surówki oraz warunków prowadzenia
wypalania i chłodzenia.

Podstawowym składnikami glin są minerały ilaste,

produkty wietrzenia skał magmowych. Minerały ilaste, o specy-
ficznych właściwościach fizykochemicznych odróżniających je
od innych minerałów, tworzą kilka grup o zbliżonym składzie
chemicznym i właściwościach. Najważniejszą jest grupa
kaolinitu. -Minerał ten stanowi produkt wietrzenia glino-
krzemianów w obecności wody i dwutlenku węgla. Innymi
ważnymi minerałami ilastymi, występujących w glinach cera-
micznych, są illit i montmorylonit, które powstają w innych
niż kaolinit warunkach geologicznych. W glinach występują-
cych na północy Polski w złożach glin obecny jest w prze-
wadze illit, w środkowej - kaolinit, a na południu - mont-
morylonit. W lokalnych złożach mogą występować odstępstwa
od powyższej reguły.

Glina ma zdolność silnego wchłaniania wody, ze względu

na specyficzną budowę minerałów ilastych, składających się z
ziarn o wymiarach koloidalnych. Charakterystyczną cechą glin
wilgotnych jest zdolność do odkształceń plastycznych pod
wpływem ciśnienia oraz zachowania przyjętego kształtu.
Cecha ta umożliwia formowanie z glin dowolnych kształtów,
które zachowują trwałość w warunkach po-wietrzno-
suchych. Wskutek suszenia glina traci zdolność do
odkształceń plastycznych, ale przejściowo, gdyż przy po-

141

140

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

nownym nawilżeniu odzyskuje ją ponownie. Glina wskutek

nawilżania zwiększa swoją objętość o kilka do kilkunastu
procent, co wywołane jest odsunięciem od siebie poszcze-
gólnych ziarenek. Ten fakt wykorzystano w budowlach do
ochrony fundamentów przed działaniem wody. Pęczniejące
minerały ilaste powodują jego uszczelnienie i nie pozwalają
wodzie gruntowej, drogą podciągania kapilarnego, zawil-
gacać wyższych partii murów. Również gliną obkładano po-
wierzchnię fundamentów, co stanowiło dobrą izolację poziomą.
Utrata jej powoduje zawsze wnikanie wody gruntowej do
wnętrza murów.

Wysychając, glina kurczy się i to tym bardziej, im mniej

zawiera ziarn frakcji pyłowej i piaskowej. Dlatego też budowle
z gliny suszonej są nieodporne na działanie wody.

Wypalanie wyrobów z gliny powoduje nieodwracalną

utratę zdolności do odkształceń plastycznych. W wysokich
temperaturach (około 1000°C; dla różnych dla minerałów

temperatury wypalania są różne) powstaje szereg nowych
związków, głównie składających się z połączenia tlenków
glinu i krzemu. Związki te sprawiają, że wyroby ceramiczne
wypalone są odporne mechanicznie i chemicznie, chociaż ta
odporność dla ceramiki jest zróżnicowana i zależna nie tylko
doboru składników plastycznych i nie plastycznych, ale od
całego procesu technologicznego. Naturalnie, poważny wpływ
zarówno na właściwości glin, jak i wyrobów ceramicznych,
mają różnego rodzaju domieszki i związki obce, które są
zawarte w glinie. Zawartość tlenków żelaza powoduje
zabarwienie wyrobów na kolor czerwony. Związki węglanowe
wskutek wypalania przechodzą w tlenek wapniowy, który pod

wpływem wody przekształca się w wodorotlenek wapniowy, a
następnie na powietrzu w sole wapniowe, czemu towarzyszy
znaczne zwiększenie objętości, powodujące rozsadzanie
wyrobów. Szczególnie ujemnie wpływają sole rozpuszczalne
w wodzie, a zwłaszcza siarczany, które tworzą wykwity i łączą
się w związki zwiększające swoją objętość, wywołując
mechaniczne uszkodzenia ceramiki.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Spotykaną w Polsce ceramikę murowanych reliktów

architektonicznych, z punktu widzenia odporności na czyn-
niki korozyjne, podzielić można na trzy grupy:

1. ceramika wykonana z mas ceglarskich o nie dobranym

składzie, źle wypalona, w dużym przedziale temperatur i
stąd o dużym zróżnicowaniu właściwości fizycznych,
takich jak nasiąkliwość, porowatość otwarta i wytrzyma-
łość mechaniczna. Wykazuje duże zróżnicowanie składu
fazowego i struktury, a co za tym idzie różnie się zacho-
wuje w wyniku działania czynników niszczących (do
tej grupy zalicza, się najczęściej cegłę średniowieczną);

2. ceramika o dobrze dobranym składzie masy ceglarskiej,

wypalona w optymalnym zakresie temperatur wypału, o
podobnej porowatości i dobranych parametrach
mechanicznych, podobnie zachowująca się na działanie
naturalnych niszczących czynników ziemnych i koro-
zyjnych, a więc o zbliżonym składzie fazowym i struk-
turze (do tej grupy zalicza się głównie ceramikę nowo-
żytną);

3. ceramika wykorzystywana wtórnie, do przebudów, uzu-

pełnień o zmienionych właściwościach, w stosunku do
pierwotnie wypalonej, wskutek wcześniejszego użytko-
wania. Charakteryzować ją będą zróżnicowane właści-
wości fizykochemiczne, zależne od źródeł pozyskiwania.

10.3-3- Lepiszcza i zaprawy mineralne

Materiały wiążące wchodzące w skład lepiszczy i zapraw

mineralnych to substancje, z których po zarobieniu wodą
powstaje plastyczna masa, dająca się łatwo układać i formo-
wać, a posiadająca właściwości stopniowej utraty plastycz-
ności, aż do całkowitego skamienienia. Jeżeli masa ta po od-
powiednim nawilżeniu odzyskuje swoje pierwotne właści-
wości plastyczne, zaliczamy ją do lepiszczy (np. polepy gli-
niane), natomiast te, które nie odzyskują swojej plastycz-

142

143

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

RYĆ. 10.4. ORIENTACYJNE ROZMIESZCZENIE ZŁÓŻ GIPSU I ANHYDRYTU NA TERENIE POLSKI

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

ności, nazywamy spoiwami budowlanymi. Ze względu na
zachowanie się podczas procesu wiązania, te ostatnie dzielą
się na powietrzne i hydrauliczne. Spoiwa powietrzne, co
prawda w pierwszej fazie zarabiane są wodą, ale w zastoso-
waniach mogą tylko funkcjonować w atmosferze powietrznej
(tzw. środowisku powietrzno-suchym). Natomiast umieszczone
w środowisku wodnym lub silnie wilgotnym tracą swą
pierwotną wytrzymałość i właściwości wiążące. Materiały wią-
żące hydrauliczne mogą wiązać i twardnieć na powietrzu,
jak i pod wodą, przy czym stworzenie atmosfery wilgoci w
pierwszej fazie wiązania i twardnienia jest dla nich ko-
rzystne.

Z punktu widzenia jakości składu chemicznego spoiwa

mineralne dzieli się następująco: Ą) spoiwa powietrzne,

• wapienne,

• gipsowe,

B) spoiwa hydrauliczne,

• wapno hydrauliczne,

• cement romański,

• spoiwa cementowe portlandzkie,

• cementy glinowe i inne.

W reliktach architektonicznych najczęściej spotykamy

materiały wiążące w postaci skamieniałej, chociaż zdarza
się, że w wypełnieniach fundamentów występuje grubo
zmielone wapno, częściowo wewnątrz nie związane.

W obiektach tego typu obserwuje się dużą zmienność

składu, zależną od czasokresu ich zastosowania, ale również
od miejsca ich zastosowania.

W zasadzie tylko spoiwa gipsowe wykorzystywano do

murowania bez kruszywa, po zmieszaniu z wodą (zaczyn),
natomiast wapienne dopiero po zmieszaniu z kruszywem
w postaci zapraw budowlanych.

RYĆ. 10.5. ARCHITEKTURA PRZEDROMAŃSKA l ROMAŃSKA NA TLE ZŁÓŻ GIPSÓW I WAPIENI (ZOB. S.
SKIBIŃSKI, A. WYRWA, 1995)

145

144

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Tabela 10.4. Historia stosowania spoiw budowlanych w Polsce.

Datowanie

Rodzaj spoiwa

Skład

okres przedromański

lepiszcza i zaprawy gliniane

glina, piasek

od IX wieku naszej
ery

zaprawy oraz tynki gipsowe i
wapienne zwykłe oraz z
dodatkami pucolanowymi i
hydraulicznymi

gips lub anhydryt, wapnopalone
lub gaszone oraz piasek, również
dodatki pucolanowe (mielona
ceramika, tuf) oraz
hydraulicznymi (pyl wulkaniczny)

od połowy XII wieku

zastosowanie zapraw
wewnętrznych i zewnętrznych
tynków

spoiwa wapienne i gipsowe,
stosowanie dodatków do zapraw
(włosie)

od XIV wieku

tynki szlachetne

spoiwa wapienne i gipsowe,
stosowanie dodatków do zapraw

od ok. 1650 r.

nowe próby ze spoiwami
wapiennymi i dodatkami
pucolanowymi

od ok. 1750 r.

wykorzystanie substancji olejnych i
żywic do tynków zewnętrznych

od II polowy XVIII
wieku

próby zastosowania wapna
hydraulicznego

od ok. połowy XIX
wieku

zaprawy i tynki cementowe
lub cementowo-wapienne

otrzymanie cementu
portlandzkiego przez Aspdina

1851/1852

betony

wysokowytrzymałościowy cement
portlandzki wypalany w wysokich
temperaturach

od ok. połowy XIX
wieku

zaprawy glinowe

cement glinowy

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Tabela 10.5- Grupy typologiczne zapraw z Ostrowa

Lednickiego, Łekna, Mogilna i Strzelna (S. Skibiński, A.
Wyrwa) oraz z Kaldusa

Grupa
typologiczna

Średni sklad fazowy [%]

Obiekt

Datowanie

Gips

Spoiwo
wapienne

Kruszywo

0,00

75,86

18,67

Mogilno M-l, M-2

od ok. I pół.
XI w.

CH-SR/96 CH-

SR/97

0,00

44,35

51,15

Mogilno M-3, M-
4, M-5

XII w.

0,00

61,54

38,46

Kałdus, gm.
Chełmno

nie później jak
w XII w.

0,00

61,96

38,04

1,59

13,12

83,47

Mogilno M-6,
Łekno 1-4,
Strzelno S-l, S-2,
S-3

koniec XII w. -
I pół. XIII

95,50

2,26

4,07

Ostrów Lednicki
L-l, 1-2, L-3

od ok. III ćw. X
w. ok.I poi. XI
w.

Zaprawą budowlaną nazywamy materiał wiążący otrzy-

many z mieszaniny spoiwa i wody (zaczynu) i drobnego
kruszywa. Spoiwo jest podstawowym składnikiem zaprawy.
Spaja ze sobą materiał wypełniający, jakim jest kruszywo,
oraz łączone przy użyciu zaprawy materiały. Spoiwa muszą
posiadać dostateczną przyczepność do materiałów, które są
ze sobą łączone, a mianowicie dostateczną wytrzymałość na
rozciąganie i ścinanie na powierzchni zetknięcia się spoiw z
innymi materiałami, określoną porowatość otwartą i nasiąkli-
wość i inne cechy podobne do spajanych materiałów.

Ponadto spoiwa powinny mieć takie właściwości, aby z

kruszywem i spajanym materiałem pozostawać w stałym
związku przyczepności, niezależnie od zmian temperatury i
wilgotności i posiadać odporność na oddziaływania na
czynniki atmosferyczne.

146

147

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Drugim, obok spoiwa budowlanego, składnikiem za-

praw jest kruszywo. Spełnia ono podwójną rolę. Jest zazwy-
czaj materiałem o wiele tańszym od spoiw i jako wypełniacz
obniża cenę zaprawy. Ponadto kruszywo stanowi jej szkielet
konstrukcyjny, ponieważ jest na ogół materiałem o większej
wytrzymałości niż spoiwo, a więc wzmacnia zaprawę, oraz
ogranicza zmiany objętości, wywołane zmianą objętości
spoiwa. Prawie wszystkie spoiwa w trakcie twardnienia ulegają
skurczowi. Użycie jak najmniejszej ilości spoiwa, niez-
będnego dla zachowania urabialności, przyczepności i wytrzy-
małości zaprawy, zapobiega jego pękaniu i naruszaniu struk-
tury. Kruszywa stosowane do zapraw stanowią najczęściej
okruchowe materiały kamienne (zob. tab. 10.2). Najpow-
szechniej stosowano piasek - przy czym tam, gdzie wiedza
budowlana była wysoka- piasek był specjalnie przygotowywany,
np. przesiewany, myty, suszony, a nawet prażony.

Do wykonania zapraw stosowanych w przeszłości obok

spoiw i kruszyw wykorzystywano dodatki modyfikujące, w
zależności od pożądanych właściwości zapraw, np. dodatki
pucolanowe (nisko palona, mielona ceramika, tuf wulkaniczny)
nadają zaprawom właściwości hydrauliczne, a dodatek gliny
lub oleju powoduje zwiększenie ich wodoszczelności.
Natomiast zaprawy typowo hydrauliczne, oparte na cemen-
tach, stosowali Rzymianie wykorzystując naturalny pył wulka-
niczny. Cement portlandzki, otrzymywany w procesie pro-
dukcyjnym, zastosowano w budownictwie dopiero około po-
łowy XIX wieku.

Pod względem oporności na działanie czynników nisz-

czących (jak woda, sole) zaprawy możemy uszeregować ogólnie
następująco:

lepiszcza gliniane < zaprawy wapienne, zaprawy

gipsowe < zaprawy hydrauliczne

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Tabela 10.6. Skład mineralny sztucznych materiałów
kamiennych

Materiał

Główne sztuczne

minerały

Minerały
skalotwórcze
naturalne

Domieszki mineralne
sztuczne i naturalne

zaprawy i
wyprawy
mineralne

kalcyt, gips, anhydryt,
belit, alit, glinian
jednowapniowy

kwarc, kalcyt,
gips, anhydryt

skalenie, pirokseny,
kaolinit, opal, granaty,
wollastomit, anortyt,
gelenit, turmalin, trydymit,
sefen (tytanit)

ceramika

mullit, krydtobalit,
hematyt, mikroklin

kwarc

enstatyt, anortyt,
wollastomit, diopsyd

Szkło,
szkliwa

faza szklista

kwarc, krzemiany
pierwiastków
jedno i dwu-

wartościowych

anortyt, spinele

10.3.4. Funkcje poszczególnych materiałów w
obiekcie murowanym

Spajanie zaprawą różnego typu materiałów ma na celu

nie tylko łączenie tych materiałów w całość, ale również
przenoszenie obciążeń. Układane bez zaprawy materiały prze-
noszą obciążenia tylko w miejscach zetknięcia (punktowo).

Stąd też następuje rozwój technik obróbki kamienia, aby jak
najlepiej dopasowywać do siebie elementy kamienne. Taki
mur musiał posiadać odpowiednią grubość, aby przenosić
obciążenia wyższych partii. Również tego rodzaju budowle
były niezbyt wysokie, chyba że elementy kamienne były
odpowiednio dopasowane do siebie i określonej masy (np.
budowle starożytnego Egiptu). Lepiszcza i słabe zaprawy
używane były pierwotnie do uszczelniania szczelin pomiędzy
kamieniami. Statyka budowli w tym przypadku zapewniona
była grubością muru. Tego rodzaju budownictwo wymagało
dużej ilości materiału kamiennego. Powoli, w miarę wykształ-
cania się technik budowlanych, obserwuje się rozwój jakości
produkcji spoiw. Spoiwa budowlane o coraz lepszych para-
metrach technicznych umożliwiły znaczne obniżenie grubości
murów, stosowanie coraz mniejszych elementów budowla-
nych oraz wznoszenie coraz wyższych budowli.

148

149

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Zachowane fragmenty murów reliktów architektonicz-

nych charakteryzują się większymi lub mniejszymi odkształce-
niami wynikającym z obciążenia lub wskutek braku wyższych
partii murów. Prowadzi to różnego rodzaju procesów nisz-
czenia mechanicznego, polegających na pęknięciach i roz-
warstwieniach materiałów mało plastycznych ł o niskiej wy-
trzymałości. Zmiany te widoczne są zazwyczaj w spoinach wy-
pełnionych zaprawami budowlanymi.

. Najczęściej zaprawy stanowić będą w reliktach architekto-

nicznych najmniej trwały materiał, szczególnie po odsłonięciu
podczas prac archeologicznych, ze względu na ich skurcz w
procesie wysychania, oraz wymycie spoiwa. Obserwuje się ich

dezintegrację, pęknięcia i odspojenia od kamieni.

Obok wpływu składu mineralnego na trwałość kamieni

naturalnych i sztucznych, na odporność na czynniki destruk-
cyjne ma wpływ również porowatość otwarta oraz włosko-
watość (kapilarność) i szczelinowość tych materiałów. Roz-
mieszczenie i wielkość oraz sposób krystalizacji minerałów
wyznacza najważniejszą cechę kamienia, jaką są jego właści-
wości porowato-kapilarne. Obok wpływu tego parametru na
ogólną odporność korozyjną kamieni, również wszystkie
technologiczne zabiegi zabezpieczające lub konserwatorskie
przeciwdziałające czynnikom korozyjnym, w większym lub
mniejszym stopniu wykorzystują tą właściwość kamieni. Pory
możemy podzielić na otwarte i zamknięte. Pory zamknięte, w
trakcie procesów wietrzeniowych i korozyjnych, mogą ulegać
otwarciu i powiększać ogólną ilość porów otwartych. Przez
pory otwarte wydostaje się z wnętrza reliktu odparowująca
woda, przedostają się pary i gazy, woda opadowa, roztwory,
itp.

Obecność porów otwartych wykorzystywana jest w za-

biegach konserwatorskich. Przez te pory wprowadza się środki,
które mają na celu poprawienie ogólnych właściwości
mechanicznych kamieni oraz zwiększenie ich odporności na
czynniki korozyjne. Pory otwarte mogą ulegać zamknięciu

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

w wyniku procesów krystalizacji i rekrystalizacji, koloidyzacji
minerałów lub podczas zabiegów konserwatorskich, np. w
wyniku impregnacji różnymi środkami wzmacniającymi i
hydrofobowymi.

Przemieszczanie się mas (ciecze, gazy) w porach kamieni

urzeczywistnia się pod wpływem działającej siły lub grupy
sił. Podstawową siłą działającą w porach jest siła przyciągania
ziemskiego. Ponadto stwierdzono występowanie innych sił
w porach: sił oddziaływań międzycząsteczkowych (sorpcji,
kapilarne, osmotyczne); sił pól elektromagnetycznych (prądy
błądzące, elektroosmoza) oraz siły napędowej dyfuzji.

Pory pod względem wymiarów można podzielić na

makro-, mezo- (duże, drobne, bardzo drobne) i mikropory.

Mikropory o średnicy poniżej l Lim tworzą tzw. objętość

sorpcyjną. W tych porach niektóre ciecze, np. woda,
wykazują znaczne obniżenie prężności pary, od 10 do 80
większe niż to przewiduje równanie Kelvina. Woda w mikro-
porach nie zamarza nawet przy temperaturze ok. 185 K,
posiada stałą dielektryczną rzędu ok. 2,2 (dla wody swobodnej
81,6), jej gęstość (1,3 - 2,4 kg/dcm

) jest większa niż

gęstość wody swobodnej (1,0 kg/dcm

), tzn. taka jakby się

znajdowała pod ciśnieniem kilkudziesięciu atmosfer. Ciepło
właściwe tej wody jest mniejsze od ciepła właściwego wody
swobodnej. Woda ta nie rozpuszcza związków łatwo rozpusz-
czalnych w wodzie swobodnej. Podobne właściwości posiada
woda w monowarstwach na powierzchni większych porów
otwartych. Woda w tych porach unieruchomiona jest całko-
wicie działaniem sił cząsteczkowych. Mikropory poniżej l
Lim są do rozpoznania jedynie drogą analizy rentgenowskiej.

Mezopory bardzo drobne, o wymiarach 1-10 |J.m, zwane

również porami przejściowymi, mogą być zapełnione tylko
drogą kondensacji kapilarnej. Przez pory te możliwy jest już,
drogą dyfuzji, transport szkodliwych par i gazów, a panujące
tam ciśnienia wywołują gwałtowne reakcje chemiczne.
Identyfikuje się te pory przy pomocy metod porome-

151

150

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

trycznych, np. porometrem rtęciowym, lub przy użyciu mikro-
skopu elektronowego.

Mezopory drobne tworzą obszar powolnej, laminarnej

filtracji cieczy. Identyfikowane są metodami porometrycznymi
oraz przy użyciu mikroskopu elektronowego.

W mezoporach rozpoznawanych metodami petrogra-

ficznymi, ciecze poruszają się drogą intensywnej, laminarnej
filtracji dzięki wpływowi sił wznoszenia kapilarnego.

W mezoporach dużych i makroporach ciecze poruszają

się drogą filtracji mieszanej (laminarnej i turbulentnej), a
więc pod działaniem sił wznoszenia kapilarnego oraz pod
działaniem siły przyciągania ziemskiego i ciśnienia hydro-
statycznego.

Tabela 10.7. Przykładowa porowatość otwarta próbek

kamieni z obiektów zabytkowych określona metodą

porometrii rtęciowej

If.

Rodzaj
kamienia

Objętość
porów
otwartych
cm

MOsropary

poniżej 1

Mezopory:
bardzo
drobne od
1 do 10

Mezopory
drobne od
1O do
lOOftm

Afezopory
dożę od 100
do 1000(1 m

f%J

porfir riolitowy

0,0682

andezyt

0,0818

piaskowiec

0,124

wapień
silifikowany

0,124

Powyżej w tabeli 10.7 podano przykłady pomiarów

porowatości otwartej próbek kamieni pochodzących z różnych
obiektów. Wyniki zawarte w tej tabeli udowadniają fakt
znacznego zróżnicowania właściwości porowo-kapilarnych
materiałów kamiennych, a w świetle powyżej przedstawionych
podstaw teoretycznych, w wyniku obecności wody w porach i
kapilarach procesy destrukcji będą zróżnicowane.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

10.4. Podstawowe przyczyny destrukcji
gruntowej

10.4.1. Charakterystyka gruntów

Na relikty architektoniczne składniki gruntu działają

niszcząco w sposób dwojaki, a mianowicie bezpośrednio na
całą strukturę budowlaną oraz na poszczególne materiały
budowlane. To oddziaływanie składników gruntów jest
zróżnicowane i zależy od wielu czynników. Struktura i skład
gruntów z czasem się zmieniały wskutek naturalnych pro-
cesów wietrzeniowych oraz działalności człowieka. W przy-
padku rozpatrywania procesów niszczących konieczne jest
określenie, z jakiego typu czynnikami destrukcyjnymi mamy
do czynienia - czy są to czynniki niszczące naturalne, na
które nie mamy wpływu, czy też są to czynniki korozyjne
powstałe wskutek oddziaływania cywilizacji, na które naj-
częściej w dużym stopniu mamy wpływ.

Jednym z podstawowych kryteriów, jakimi kierowali

się budowniczowie w decyzji o lokalizacji budowli, obok
dostępności materiałów budowlanych, była nośność gruntów.
Pod tym względem grunty (podłoża geologiczne) można
podzielić na skały lite, grunty mineralne sypkie, grunty
mineralne spoiste, grunty organiczne rodzime, grunty nasy-
powe (warstwy powierzchniowe).

Skały lite stanowiły najlepsze podłoże do posadowienia

fundamentów, jeżeli nie były spękane i nie ulegały łatwo
działaniu wody. Skały uwarstwione pochyło stwarzały
niebezpieczeństwo przesuwania przy obciążeniu budowlą.
Spękania tworzą szczeliny i sprzyjał)' niszczeniu skał przez
wodę. Osiadanie w tych gruntach praktycznie nie istniało.

Grunty mineralne sypkie stanowiły dobre podłoże pod

fundament budowli. Grunty kamieniste i żwirowe cechuje
dobra przepuszczalność wody i prawie nie występuje w nich
włoskowate podciąganie wody. Grunty te są mało ściśliwe.
Gruntu piaszczyste są przepuszczalne dla wody, ale włos-

152

153

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

kowate podciąganie wody jest duże i wzrasta w miarę zmniej-

szania się ziarn. Ziarna drobne w granicach 0,25-0,05 mm
wykazują zdolność płynięcia przy nasyceniu wodą. Osiadanie
gruntów sypkich jest szybkie, gdyż następuje bezpośrednio
po pełnym obciążeniu fundamentów. Praktycznie osiadanie
ustaje po zakończeniu budowy.

Grunty mineralne spoiste charakteryzują się plastycz-

nością zależnie od zawartości w nich wody. Przy zawilgoceniu
przechodzą ze stanu zwartego w stan plastyczny, a nawet w
stan płynny. Grunty te odznaczają się zdolnością zatrzymywania
wody oraz pęcznienia pod wpływem wilgoci. Frakcja pyłowa
przechodzi łatwo w stan płynny i nieznacznie zwiększa swoją
objętość. Natomiast frakcja iłowa zapobiega rozmywaniu
gruntu w wodzie, ale ma dużą wartość pęcznienia.
Niebezpieczeństwem, które występuje w gruntach spoistych,
jest nagłe ich zawilgocenie, wywołane np. topniejącym śnie-
giem na wiosnę lub w trakcie prac archeologicznych wywołane
gwałtownym deszczem, wskutek czego występuje znaczne
pęcznienie gruntu i podnoszenie się budowli w górę.
Natomiast przy nasłonecznieniu następuje gwałtowny skurcz i
gwałtowne osiadanie budowli.

Osiadanie gruntów spoistych wywołane jest w pierw-

szym rzędzie wypieraniem zawartej w nich wody, co odbywa
się zazwyczaj stosunkowo powoli, jest trudno zauważalne i
częstokroć wywołuje nierównomierne ich osiadanie. Te
fakty powodują, że na odkryte relikty działają ogromne siły,
zdolne do naruszenia zwięzłości i spoistości, w pierwszym
rzędzie zapraw budowlanych i tynków. W materiałach tych
pojawią się rozwarstwienia, w pierwszej kolejności włosko-
wate, a następnie pęknięcia widoczne gołym okiem. Możliwe
jest również powstawanie pęknięć w tych kamieniach, które
pierwotnie lub pod wpływem czynników niszczących utraciły
swoją pierwotną dostateczną wytrzymałość na zginanie.

Grunty organiczne rodzime nadawały się w zasadzie do

posadowienia jedynie bardzo lekkich budowli, z zachowa-

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

niem szczególnej ostrożności, ze względu na nierówne i
silne osiadanie. Woda obecna w tych gruntach zawiera na
ogół kwaśne związki humusowe, szkodliwe dla kamieni,
szczególnie tych, które zawierają węglany, zapraw wapien-
nych i innych materiałów nie odpornych na kwasy.

Grunty nasypowe mogą mieć zróżnicowane właściwości.

Dla przykładu, nasypy piaszczyste zależnie od stopnia zagę-
szczenia traktować można jak odpowiadające im piaski. Obec-
ność gruzu budowlanego, w zależności od jego rodzaju,
powodować będzie przesiąkliwość lub uszczelnienie gruntu.
Różnego typu wysypiska wprowadzać będą do gruntu różno-
rakie substancje chemiczne organiczne i nieorganiczne oraz
biologicznie czynne, które zmieniają pierwotne właściwości
gruntu, powodując lokalnie specyficzne, trudne do przewi-
dzenia oddziaływania na relikty. Również grunty orne, z uwagi
na nawożenie substancjami organicznymi, działać będą
negatywnie na relikty architektoniczne.

10.4.2. Działanie wody

Od najdawniejszych czasów unikano stawiania budowli w

rejonach podmokłych oraz stosowano różne systemy
ochrony budowli przed wodą. W średniowieczu fundamenty
romańskich kościołów, np. w Wielkopolsce, zalewano rozczy-
nem gliny (Mogilno), często modyfikowanym przy pomocy
wapna palonego lub bardzo drobnym piaskiem (Strzelno -
kościół). Zastosowanie gliny do fundamentowania stwarzało
barierę dla wody. Obecna jako lepiszcze w fundamentach
glina pęczniała, gdy woda się pojawiała i tym samym uszczel-
niała fundament. Obecność jonów wapniowych z wapna palo-
nego, czy innych dodatków, powodowała odpowiednią re-
gulację wysychania i nawilżania lepiszcza i jednocześnie
ograniczała do koniecznego wielkość skurczu lub pęcznienia.
Ponadto często glina stanowiła wykończenie korony
fundamentu w postaci kilkumilimetrowej warstewki, stano-

154

155

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

wiącej doskonałą izolację poziomą (Ostrów Lednicki). Od
tej warstwy rozpoczynano murowanie przy pomocy poro-
watych zapraw: gipsowej (w Lednicy czy Łeknie) lub wapienną
(w Mogilnie i Strzelnic). Również gliną obkładano funda-
ment od strony gruntu (izolacja pionowa). Można więc stwier-
dzić, że przede wszystkim budowle w przeszłości posada-
wiano na wyniesieniach, w gruntach suchych. Fundamenty
miały specyficzną konstrukcję, uzależnioną od sytuacji grun-
towo-wodnej. Były zabezpieczone przy pomocy różnych technik
przed podciąganiem kapilarnym i wodą opadową i kon-
densacyjną.

Nasyp budowlany, ze względu na jego porowatość,

doskonale kumuluje wodę opadową, która przenika na
różnej drodze, m.in. drogą kapilarną lub osmotyczną, do
wnętrza muru powodując zwiększenie jego zawilgocenia.
Częstokroć zostają naruszone pierwotne systemy odpro-
wadzania wody opadowej, która przenika i gromadzi się w
nasypie budowlanym, powodując stały dopływ wody w
kierunku muru. Jednocześnie późniejsza działalność bu-
dowlana, szczególnie związana z głębokim fundamentowa-
niem, przyczynia się do zmian w stosunkach wodnych wokół
budowli powstałych wcześniej. Uszkodzenie systemów od-
prowadzania wód opadowych i zmiany w stosunkach wodno-
gruntowych powodują zwiększony napływ wody, co objawia
się zwiększeniem zawilgocenia murów.

Źródłem wody mogą być również uszkodzone i często-

kroć nie remontowane zewnętrzne i wewnętrzne sieci wodo-
ciągowe i kanalizacyjne.

Istnieje wiele przyczyn korozji materiałów budowlanych

w gruntach. Do najbardziej powszechnych oraz szkodliwych
zaliczyć należy oddziaływanie wody i rozpuszczonych w niej
związków oraz procesy wywołane przez glebowe mikro-
organizmy.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Stopień zagrożenia architektonicznego stanowiska

archeologicznego zależy w związku z tym od stosunków
wilgotnościowych, panujących w otaczającej warstwie gleby
oraz stężenia agresywnych składników wody środowiskowej.
Zalicza się do nich: jony magnezu, kationy wodorowe, żrące
ługi, tzw. agresywny dwutlenek węgla. Równie niebez-
pieczne są siarczany i chlorki, jeżeli występują w znacznych
ilościach. Intensywność oddziaływania środowiska glebowego
na materiały budowlane pozostaje również w związku z
właściwościami samego materiału, a mianowicie:

• zwilżalnością przez wodę,

• porowatością,

• składem chemicznym.

Przebieg destrukcyjnych procesów chemicznych,

podobnie jak rozwój grzybów i pleśni, jest zawsze procesem
wtórnym, uwarunkowany zawilgoceniem materiału.

Oddziaływanie wody na materiały budowlane, zarówno

naturalne i sztuczne może mieć bardzo różnorodny charakter
oddziaływania, a mianowicie:

• mechaniczny - towarzyszy zmianom skupienia wody i

procesom hydratacji niektórych soli,

• fizykochemiczny - polegający na działaniu wody jako

rozpuszczalnika (korozja ługująca),

• chemiczny - związany z udziałem wody w reakcjach

chemicznych np. przeprowadzanie węglanu wapnia,
głównego składnika zapraw wapiennych lub wapieni
(minerał skałotwórczy kalcyt) w kwaśny węglan wapnia,
łatwiej rozpuszczający się w wodzie, niż węglan, co
prowadzi wymycia spoiwa i dezintegracji zaprawy, a tym
samym do utraty jej spoistości,

• biochemiczny- polegający na wytworzeniu korzystnych

warunków dla rozwoju bakterii, pleśni i grzybów i in-
nych form.

156

157

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

10.4.4. Działanie soli rozpuszczalnych w wodzie i
nawozów sztucznych

Na podstawie obserwacji oraz analizy stanu zachowania

kamiennych obiektów zabytkowych stwierdzono znaczny
wpływ soli rozpuszczalnych w wodzie na przebieg i inten-
sywność procesów korozji porowatych materiałów budo-
wlanych. Ten wpływ ujawnia się szczególnie wówczas, gdy
odsłonięty kamienny relikt pozostawiamy do wyschnięcia i
umożliwiamy krystalizację soli. Skład chemiczny tych soli
oraz forma ich występowania, uzależniona od rodzaju i za-
awansowania procesów destrukcyjnych, jest jednym z naj-
ważniejszych czynników określających stan zagrożenia
obiektu.

Sole rozpuszczalne w wodzie powstają w wyniku

naturalnego rozkładu minerałów skałotwórczych, w wyniku
korozji chemicznej i biologicznej kamienia, transportowane są
z gleby i atmosfery drogą podciągania kapilarnego, a także
wprowadza się je bardzo często do obiektów podczas prac
konserwatorskich. Badania chemiczne wskazują, że do na-
jczęściej spotykanych w kamiennych obiektach zabytkowych
soli rozpuszczalnych w wodzie należą przede wszystkim siar-
czany, chlorki, azotany i węglany sodu, potasu, wapnia, amonu
oraz żelaza. Natomiast dzięki badaniom petrograficznym i
fizykochemicznym stwierdzono, że obok gipsu najczęściej
występującymi w kamiennych obiektach zabytkowych mono-
minerałami solnymi były: natryt, termonatryt, thenardyt, mira-
bilit, kizeryt, epsomit, halit, nitrokalit, nitrokalcyt, astrachanit,
syngenit, glaseryt, polihalit.

Ostatnio coraz częściej w murach mających kontakt z

naturalnymi substancjami organicznymi (ekskrementy,
ścieki gospodarcze, itp.) identyfikuje się obok nitroammanitu
również azotyn amonu. Ponadto, tam gdzie materiał porowaty

miał kontakt z ulegającą procesom destrukcji zaprawą gli-
nową, obserwuje się również rozpuszczalne sole glinu oraz
ałuny.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Tabela 10.8. Najbardziej rozpowszechnione sole łatwo
rozpuszczalne tv wodzie

1. Chlorki

Halit

Sylwin (również składnik nawozów)
Bischofu

2. Azotany

Nitronatryt

Nitrokalit (również składnik nawozów)

Nitrammit (również składnik nawozów)

Nitromagnezyt (również składnik nawozów)
Nitrokalcyt

3. Węglany

Termonatryt
Natron

4. Siarczany

Thenardyt

Mirabilit

Arkanit

Kizeryt

Epsomit

Melanteryt

5. Sole złożone

Karnalit
Leonit
Schonit
Polihalit
Syngenit

Astrachanit (Blodyt)
Kainit

Mechanizm korozyjnego działania soli rozpuszczalnych

w wodzie na kamień opiera się na procesach fizycznych i
chemicznych, w których podstawową rolę odgrywa woda.
Powoduje ona rozpuszczanie soli, umożliwia ich przemiesz-
czanie się drogą migracji, jak również, w niektórych wypad-
kach, wywołuje ich hydrolizę.

W określonych warunkach temperaturowo-wilgotno-

ściowych roztwory wodne soli zawarte w porach i kapilarach
przemieszczają się z głębszych partii kamienia ku jego po-

158

159

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

wierzchni, tj. przemieszczają się z partii kamienia o tempera-
turze niższej do partii kamienia o temperaturze wyższej (np.
porze letniej nagrzanie gruntu powoduje odparowanie wody i
krystalizację soli). W warunkach ustalonych, tj. gdy
temperatura, wilgotność, prędkość ruchu powietrza oraz
temperatura wysychającego materiału pozostają niezmienne, a
początkowa ilość wody w materiale jest znacznie wyższa od
maksymalnej ilości sorpcyjnej i jest bliska nasycenia
materiału, obserwowana jest stała szybkość wysychania.
Wówczas powierzchnia materiału pozostaje wilgotna, a pręż-
ność pary wodnej nad nią jest taka sama jak nad powierz-
chnią czystej wody. Drugi okres suszenia, tj. zmniejszanie
się prędkości suszenia, wywołany jest albo spadkiem
wilgotności materiału na powierzchni do wartości odpowia-
dającej <100%, albo występowaniem miejsc suchych na
powierzchni suszonej. Prędkość suszenia w drugim etapie
może ulec zahamowaniu na skutek wyschnięcia materiału,
ponieważ dochodzi opór dyfuzji pary wodnej przez warstwę
materiału, co zmniejsza szybkość wysychania. Zjawisko po-
wyższe może wystąpić przy intensywnej insolacji. W wyniku
odparowywania wody z powierzchni kamienia następuje w
pierwszej kolejności zatężenie roztworu, następnie jego
przesycenie i w końcu krystalizacja soli w strefie parowania.
Wówczas, gdy roztwór soli jest doprowadzany - z głębi
gruntu lub w wypadku odkrytych podczas prac reliktów
murowych, z głębszych warstw muru - w sposób ciągły, na
powierzchni, w strefie parowania wody, pojawiają się wykwity
soli. Natomiast, gdy szybkość transportu w kierunku powierzchni
jest zbyt mała i gdy woda odparowuje z wnętrza struktury, sole
krystalizują w powierzchniowych warstwach gruntu, albo
muru. Z uwagi na to, że grunty, czy materiały takie jak
kamień, cegła, zaprawa budowlana, zawierają pory i kapilary o
zróżnicowanych średnicach, a woda najszybciej odparowuje z
kapilar o dużych średnicach, obserwujemy bardzo często,
szczególnie na powierzchniach kamienia zdezintegrowanego,
wykrystalizowane sole w formie nalotów i wykwitów. Nato-
miast woda z kapilar o małych średnicach odparowuje powoli, a
sole krystalizują w ich wnętrzu.

Każda zmiana składu chemicznego i temperatury pociąga

za sobą zmianę toku krystalizacji minerałów. Wykrystali-
zowane minerały posiadają zróżnicowaną rozpuszczalność i
dlatego przechodzą do roztworu w kolejności zmniejszającej
się rozpuszczalności. Natomiast w wyniku rekrystalizacji

tworzyć się mogą zupełnie inne układy soli.

Rozpuszczalność soli wzrasta zazwyczaj wraz z tempera-

turą. Niektóre sole zachowują się jednak odmiennie, np.
rozpuszczalność siarczanu sodowego do temperatury 396 K
wzrasta, a następnie maleje.

Z procesami krystalizacji soli wiąże się ciśnienie krystali-

zacyjne. Ciśnienie krystalizacyjne występuje podczas wzrostu
kryształu w roztworze, przy czym minerały o większym ciś-
nieniu krystalizacyjnym rosną szybciej, kosztem minerałów o

ciśnieniu niższym i powodują stopniowy ich zanik, aż do
powstania utworów monomineralnych.

Sole krystalizujące w porach i kapilarach wywoływać

mogą znaczny mechaniczny nacisk na ich ścianki. Ponadto,
ciśnienie krystalizacyjne wzrasta wraz ze wzrostem tempera-
tury, ze zwiększeniem się stopnia przesycenia roztworu oraz
zależne jest od molowej objętości soli. W związku z tym ko-
lejność krystalizacji i rekrystalizacji poszczególnych soli ma
istotny wpływ na ciśnienie wywierane na ścianki porów ka-
mienia, przy czym warunkiem koniecznym objawienia się
niszczącego działania tych soli jest zawsze odpowiednio wysoki

stopień wypełnienia przez nie porów. Nacisk ten uwielo-krotnia
się w wypadku hydratacji soli.

Hydraty na powietrzu zachowują się niejednakowo.

Jedne tracą wodę krystalizacyjną samorzutnie, inne natomiast
przyciągają wodę z atmosfery i przechodzą w hydraty wyżej
uwodnione, jeszcze inne chłoną tyle pary wodnej, że się
rozpływają. Właściwości te zależą od stopnia nasycenia powietrza
parą wodną.

Hydratacja, podobnie jak krystalizacja, wywołuje ciśnienie

zwane ciśnieniem hydratacyjnym, które może osiągać

161

160

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

wysokie wartości, np. przy uwodnieniu thenardytu do mira-
bilitu występuje ciśnienie hydratacyjne rzędu 240 atm i jedno-
cześnie obserwuje się ponad 4-krotny wzrost objętości
molowej.

Zjawisko wzrostu objętości molowej soli bezwodnej w

wyniku hydratacji powoduje wypełnienie kapilar przez
uwadniającą się sól, a następnie jej znaczny nacisk mechaniczny
na ścianki kapilar, prowadzi do zniszczenia pierwotnej
struktury porowatego materiału budowlanego.

Obecność w materiałach budowlanych minerałów

ilastych (polepy i zaprawy gliniane) wywiera istotny wpływ
na ich fizyczne i mechaniczne właściwości. Minerały te po-
siadają zdolność do wymiany jonowej. W procesach tej
wymiany biorą udział głównie jony wapnia, magnezu, wodoru
sodu, potasu, oraz siarczany, węglany, chlorki, azotany i
wodorotlenowe. Przyczyną zachodzenia reakcji jono-
wymiennych w minerałach ilastych jest istnienie nierówno-
ważnych ujemnych i dodatnich ładunków elektrycznych na
powierzchni tych minerałów. Naładowana cząstka znajdująca
się w środowisku wodnym dąży więc do przyciągania takiej
ilości przeciwjonów, które mogą zrównoważyć ładunek
powierzchniowy cząstki. Pojemność sorpcyjna kationów u
minerałów ilastych wynosi 3-15 mval/100g. Pojemność ta,
wyznaczona przez autora metodą błękitu metylenowego dla
piaskowców „Nietulisko" i „Zerkowice" wynosi odpowiednio
0,6 i 0,3 mval/100 g. Natomiast zdolność wymiany anionów w
porównaniu ze zdolnością wymiany kationów przez minerały
ilaste jest znacznie mniejsza, a proces ten jest w małym
stopniu poznany.

Sorpcja określonych jonów z roztworów jest przyczyną

znacznej ich koncentracji na powierzchni minerałów ilastych,
co zmienia warunki krystalizacji określonych minerałów
solnych. Kationy i aniony wymienialne można ponadto
usunąć z kompleksu sorpcyjnego drogą elektrodializy.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Sole rozpuszczalne ulegające hydrolizie wykazują w za-

leżności od rodzaju odczyn alkaliczny lub kwaśny, a więc są
zdolne do chemicznego reagowania z minerałami skało-
twórczymi. Oddziaływanie to będzie tym silniejsze, im niższe
będzie pH roztworu i im mniejsza jest odporność minerału na
działanie roztworów soli. Z kolei odporność ta zależy od
energii sieciowej minerału, a więc od jego składu che-
micznego i struktury. Pospolite minerały uszeregowane
zostały od najmniej do najbardziej odpornych na działanie
kwasu węglowego, co jest pewnym miernikiem ich odpor-
ności na działanie roztworów soli powstałych z silnych kwa-
sów i słabych zasad (zob. rozdz. 10.3-1).

Działanie chemiczne roztworów o pH < 7 na kamienie

prowadzi najczęściej do rozkładu niektórych minerałów (np.
kalcytu) lub ich rozpadu (np. krzemianów, glinokrze-
mianów) z utworzeniem nowych minerałów, w tym również
solnych, co powoduje zwiększenie stopnia zasolenia kamienia.
Na przykład krzemiany ulegają rozkładowi pod wpływem
działania roztworów kwaśnych znacznie szybciej niż w obec-
ności tylko wody, a więc do roztworu w postaci jonowej
przechodzą metale alkaliczne (K i Na) oraz metale ziem
alkalicznych (Ca, Mg). Ponadto w roztworze znajdą się uwod-
nione krzemiany alkaliczne oraz uwodniona krzemionka, a
jako reszta nierozpuszczona pozostaną uwodnione krze-
miany glinu, wodorotlenki żelaza i manganu, uwodnione
krzemiany magnezu i większa część krzemionki.

Podsumowując stwierdzić należy, że sole rozpuszczalne

są odpowiedzialne za szereg procesów powodujących nisz-
czenie kamiennych obiektów zabytkowych, co nie jest uświa-
damiane przez archeologów. Procesy te nie są jeszcze w pełni
poznane, wiadomo wszakże, że uzależnione są od geo-
graficznego występowania obiektów zabytkowych, rodzaju i
właściwości materiału, z którego zostały wykonane, a des-
trukcyjny wpływ tych soli objawia się często łącznie z dzia-
łaniem innych czynników niszczących.

162

163

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

10.4.5. Działanie biologicznych czynników
niszczących

Oddziaływanie biologicznych czynników niszczących

jest różnorakie i skomplikowane. Zależy ono w dużym stopniu
od rodzaju materiałów, których dotyczy, wilgotności, a
także od naświetlenia, temperatury i pH. W tych procesach, w
mniejszym lub większym stopniu, biorą udział bakterie,
glony, sinice, porosty, grzyby i wyższa roślinność zielona.
Najczęściej czynniki biologiczne oddziaływają na mury po-
przez wytworzenie w swoim środowisku substancji orga-
nicznych, które powodują rozkład materiałów budowlanych
lub na drodze mechanicznej - powodując rozsadzanie
murów, kamieni, zapraw.

10.4.6. Niszcząca działalność człowieka

W wyniku prowadzenia prac ziemnych oraz upraw

następują trudne do opisania i często niespodziewane zmiany
właściwości fizykochemicznych w podłożach geologicznych
i glebach. Ponadto, na powierzchniowe warstwy odziaływują
różne substancje szkodliwe, które przedostają się z atmosfery.
Są to pyły i gazy przenoszone nawet z odległych źródeł
zanieczyszczenia.

10.5- Wstępne badania konserwatorskie 10.5-

1. Dokumentacja konserwatorska

Dokumentacja konserwatorska jest ważnym elementem

późniejszej oceny poczynionych założeń konserwatorskich i
prawidłowości przeprowadzenia procesu zabezpieczającego
obiekt przed działaniem czynników niszczących.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Dokumentacja powinna zawierać następujące dane:

1. Identyfikacja murowanego reliktu architektonicznego

2. Dane inwentaryzacyjne (opis, dokumentacja fotogra-
ficzna i rysunkowa)

A. Przed pracami archeologicznymi
B. Przed pracami zabezpieczającymi
C. Po zabezpieczeniu obiektu

3- Historia reliktu

A Na podstawie materiałów źródłowych i bibliografii

B. Na podstawie bieżących badań archeologiczno-

architektonicznych

C. Źródła i bibliografia obiektu

4. Opis reliktu architektonicznego A.

Stratygrafia obiektu B. Technika
wykonania C. Identyfikacja
materiałów

5- Warunki ekspozycji

A. Opis warunków gruntowych

B. Opis warunków w trakcie prac archeologicznych

C. Opis warunków po pracach zabezpieczających

6. Stan zachowania i przyczyny zniszczeń

7. Program prac konserwatorskich

A. Wnioski i założenia konserwatorskie

B. Proponowane postępowanie konserwatorskie

8. Przebieg prac zabezpieczających 9-

Zalecenia konserwatorskie

10. Załączniki pisemne

A. Dokumentacja merytoryczna

B. Dokumentacja badań specjalistycznych

11. Spis zawartości dokumentacji A.

Załączniki pisemne B. Dokumentacja
fotograficzna i video C. Załączniki
rzeczowe D. Dokumentacja w obiekcie E.
Dziennik konserwatorski

164

165

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

10.5.2. Ocena stanu zachowania reliktu

Badania oceny stanu zachowania reliktu przeprowadza

się po odkryciu, sukcesywnie, obserwując jego zmiany
podczas prac archeologicznych, na drodze oceny wizualnej,
opisując wszelkie zaobserwowane przemiany reliktu mu-
rowanego. Oddzielnie prowadzimy obserwacje stanu zacho-
wania reliktów należących do różnych faz jego budowy,
dokonując opisu techniki budowlanej, rodzaju użytych
materiałów, określając ich stan zachowania. Zwracać należy
uwagę na wszelkiego rodzaju odstępstwa od techniki budo-
wlanej. Należy opisać objawy, rozmiary oraz rodzaje zmian,
takie jak: dezintegracja muru, wymycie zapraw, złuszczenia,
odspojenia, rozwarstwienia, pęknięcia, nawarstwienia, wy-
kwity soli, zawilgocenie, obecność mikroorganizmów, itp.
Poszczególne rodzaje tych zmian należy dokumentować na
drodze fotograficznej lub schematycznie oznaczać na
rysunkach sytuacyjnych i rzutach.

10.5.3- Podstawowe badania materialoznawcze

10.5-3-1• Ocena agresywności środowiska ziemnego

Ocena korozyjnej agresywności gruntu dla potrzeb

konserwacji reliktów architektonicznych dotyczyć powinna
mechanizmu korozji konkretnego obiektu oraz doboru metod
ochrony przed niszczeniem.

Dla polowej oceny spodziewanej agresywności gleb nie-

zbędne są:

• zbadanie profilu glebowego, zwracając uwagę na sytuację

hydrogeologiczną otoczenia obiektu,

• pomiar oporności właściwej gleby (ryć. 10.6),

zbadanie wartości pH,

• określenie obecności węglanu wapniowego i siarczków.

RYĆ. 10.6. POMIAR OPORNOŚCI WŁAŚCIWEJ GLEBY

Powyższe badania przeprowadza się zgodnie z meto-

dyką badań opisaną w Polskich Normach lub specjalistycznych
podręcznikach.

Jakościowe pomiary polowe powinny być uzupełnione

dodatkowymi specjalistycznymi badaniami laboratoryjnymi
obejmującymi następujące oznaczenia:

• udokładniony pomiar wartości pH,

• ocenę kwasowości hydrolitycznej,

• utlenialność,

• całkowitą zawartość soli łatwo rozpuszczalnych w wodzie

oraz wybranych anionów,

• zawartość substancji organicznej,

• obecność mikroorganizmów.

Znając powyższe czynniki oraz rodzaj materiału archeo-

logicznego można z dużym prawdopodobieństwem prze-
widzieć mechanizm destrukcji obiektu.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

166

167

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

10.5-3-2. Identyfikacja materiałów murowych

Przeprowadzenie identyfikacji materiałów budowlanych

pochodzących z reliktów architektonicznych jest problemem
niełatwym, nawet dla specjalisty. Bez znajomości zakresu wys-
tępowania surowców w okolicy badanego obiektu, historii
obiektu i historii technik budowlanych nie jest możliwa

prawidłowa identyfikacja materiałów murowych.

Wstępne, niezmiernie istotne dla późniejszej diagnozy,

badania makroskopowe materiałów budowlanych przepro-
wadza się od razu po jego odsłonięciu. Obserwacji ich
dokonuje się okiem nieuzbrojonym i lupą o powiększeniu
25x. Badania te mają na celu scharakteryzowanie podsta-
wowych cech fizycznych poszczególnych materiałów, w celu
wydzielenia w grupy o podobnych cechach, dla precyzyj-
nego pobrania reprezentatywnych próbek i wytypowania za-
kresu szczegółowych badań instrumentalnych i technicznych.

Wstępne badania dla poszczególnych materiałów wyko-

nuje się wedhag poniższego schematu prowadząc ich doku-
mentację.

Badania kamienia naturalnego dokumentuje się

następująco:

L Metryka badania kamienia

//. Opis makroskopowy

A. Barwy- Barwę kamienia określa się ogólnie przy-

jętymi nazwami

B. Rysa - Barwę sproszkowanego kamienia określa

się jako rysę. Rysę uzyskuje się po przez potarcie
kamienia o szorstką powierzchnię nieszkliwionej
porcelany lub podobnego materiału. Kamienie
twarde i bardzo twarde nie dają rysy. Barwę rysy
określa się ogólnie przyjętymi nazwami

C. Twardość oznacza się wegług pięciostopniowej

skali:

1) bardzo twarda

2) twarda

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

3) dość twarda

4) niezbyt twarda

5) krucha

- lub podaje w skali Mohsa D. Dla określenia rodzaju
powierzchni przyjęto określenia:

1) bardzo szorstka

2) szorstka

3) dość szorstka

4) niezbyt szorstka

5) gładka

6) łuszcząca się

7) pyląca się

8) inna

E. Charakter powiązania minerałów według nastę-

pujących określeń:

/^kontaktowe (wiążące) - udział ilościowy

minerałów wiążących jest niewielki i powią-
zanie jest ledwie widoczne między ziarnami,

2) porowe - w kamieniu wyróżnia się wolne

przestrzenie - pory, kanaliki,

3) bazalne - ziarna otoczone są ze wszystkich

stron spoiwem i nie stykają się, F.

Inne cechy makroskopowe

1) połysk

2)łupliwość i przełam

3) skupienie

4) właściwości magnetyczne

5) inne nie wymienione

6) struktura

• krystaliczna (najlepiej uporządkowana

struktura)

• nematyczna

• smektyczna

• amorficzna (najmniej uporządkowana

struktura ///.

Wizualny opis stanu zachowania

168

169

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

IV. Informacja o badaniach specjalistycznych

(wykonywane w miarę potrzeb w laboratoriach specja-
listycznych)

A. Identyfikacja i skład fazowy

• badania składu chemicznego

• badania mikroskopowe i petrograficzne

• badania instrumentalne (IR, TAR, RTG i inne)

B. Badania konserwatorskie

• oznaczenie nasiąkliwości oraz porowatości

otwartej

• oznaczenie szybkości podciągania kapilar-

nego

• oznaczenie zawartości i rodzaju soli rozpusz-

czalnych w wodzie

• badania mikrobiologiczne

V. Wnioski

• identyfikacja kamienia

• ocena zniszczeń

Badania ceramiki dla potrzeb konserwatorskich

opisuje się następująco:

I. Metryka badania ceramiki //.

Opis makroskopowy

A. Wymiary i kształt (ewentualnie rysunek lub zdjęcie

nietypowej)

B. Barwę określa się według następującej skali:

1) biała

2) szara

3) żółta

4) brązowa

5) ceglasta, czerwona

6) inna (podać jaka)

C. Twardość oznacza się makroskopowo według

pięciostopniowej skali:

1) bardzo twarda

2) twarda

3) dość twarda

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

4) niezbyt twarda

5) krucha

- lub w skali Mohsa

C. Charakter homogenizacji masy ceramicznej określa

się według następującej skali:

1) kontaktowe (wiążące) - którego udział

ilościowy masy jest niewielki; jest ono zaled-
wie widoczne między ziarnami dodatków,

2) porowe - w spoiwie wyróżnia się wolne

przestrzenie - pory, kanaliki, J^bazalne - duża
jednorodność i niewidoczne pory, kanaliki

D. Dla określenia rodzaju powierzchni przyjęto okre-

ślenia:

1) bardzo szorstka

2) szorstka

3) dość szorstka

4) niezbyt szorstka

5) gładka

6) łuszcząca się

7) pyląca się

8) inna

H. Dodatki do masy ceramicznej sklasyfikowano nastę-

pująco:

1) kwarc,

2) skalenie,

3) ceramika

4) inne /. Inne cechy

makroskopowe:

1) białe wtrącenia - prawdopodobnie węglan

wapnia lub wodorotlenek wapnia, margiel

2) pęknięcia, szczeliny

3) pory, kawerny

4) szkliwo

5) stopień zniszczenia krawędzi

6) inne (podać) ///. Wizualny

opis stanu zachowania

171

170

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

IV. Informacja o badaniach specjalistycznych (wykonywa-ne w

miarę potrzeb w laboratoriach specjalistycznych) A
Identyfikacja i skład fazowy

• badania składu chemicznego

• badania mikroskopowe i petrograficzne

• badania instrumentalne (IR, TAR, RTG i inne)

B. Badania konserwatorskie

• oznaczenie nasiąkliwości oraz porowatości

otwartej

• oznaczenie szybkości podciągania kapilar-

nego

• oznaczenie zawartości i rodzaju soli roz-

puszczalnych w wodzie

• badania mikrobiologiczne

V. Wnioski:

• rodzaj i typ ceramiki

• stopień wypalenia ceramiki

• stan zachowania

Badania lepiszczy i zapraw budowlanych opisuje

się następująco:

I. Metryka zaprawy //. Opis

makroskopowy

A. Barwę określa się według następującej skali:

1) biała

2) szara

3) żółta

4) brązowa

5) ceglasta, czerwona

6) inna

B. Twardość oznacza się makroskopowo według

pięciostopniowej skali:

1) bardzo twarda

2) twarda

3) dość twarda

4) niezbyt twarda

5) krucha

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

C. Charakter spoiwa określa się według następującej

skali:

1) kontaktowe (wiążące) - którego udział ilo-

ściowy spoiwa w zaprawie jest niewielki;
jest ono zaledwie widoczne między ziarnami
kruszywa,

2) porowe - w spoiwie wyróżnia się wolne

przestrzenie - pory, kanaliki, J^bazalne - ziarna
kruszywa otoczone są ze wszystkich stron spoiwem i
nie stykają się, D. Dla określenia rodzaju
powierzchni przyjęto określenia:

1) bardzo szorstka

2) szorstka

3) dość szorstka

4) niezbyt szorstka

5) gładka

6) łuszcząca się

7) pyląca się

8) inna

E. Dla określenia rodzaju kruszywa naturalnego przyjęto

następującą klasyfikację:

1) piasek drobny - kruszywo kwarcowe o wiel-

kości ziarna do 0.5 mm,

2) piasek - kruszywo kwarcowe o wielkości

ziarna od 0.5 mm do 3 mm,

3) żwirek - kruszywo kwarcowe - od około 2-4

mm,

4) żwir - kruszywo kwarcowe - powyżej 10

mm,

5) inne

F. Dla określenia rodzaju kruszywa sztucznego

przyjęto następującą klasyfikację:

1) miał drobny - kruszywo sztuczne z kamieni

naturalnych, o ziarnie wielkości do 0.5 mm,

2) miał - kruszywo sztuczne z kamieni natu-

ralnych, o ziarnie od 0.5 do 3 mm,

173

172

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

3) grysik - kruszywo sztuczne z kamieni natu-

ralnych, o ziarnie od około 2 mm do 4 mm,

4) grys drobny - kruszywo sztuczne z kamieni

naturalnych, o ziarnie od około 4 do 10 mm,

5) grys - kruszywo sztuczne z kamieni natural-

nych, o ziarnie powyżej 10 mm,

6) inne G. Charakter kruszywa sklasyfikowano

następująco:

1) kruszywo czyste,

2) kruszywo z substancjami ilastymi lub innymi,

3) kruszywo ostroziarniste,

4) kruszywo okrągoziarniste H. Dodatki do

zapraw sklasyfikowano następująco:

1) mielona ceramika

2) węgiel drzewny,

3) inne, /. Inne cechy

makroskopowe:

1) białe wtrącenia - prawdopodobnie węglan

wapnia lub wodorotlenek wapnia o wielkości
do l mm,

2)białe wtrącenia - jak wyżej, o wielkości

powyżej l mm,

3) inne składniki.

///.Wizualny opis stanu zachowania LV. Informacja o
badaniach specjalistycznych (wykonywane w miarę potrzeb w
laboratoriach specjalistycznych) A. Identyfikacja i skład
fazowy

• badania składu chemicznego

• badania mikroskopowe i petrograficzne

• badania instrumentalne (IR, TAR, RTG i inne)

B. Badania konserwatorskie

• oznaczenie nasiąkliwości oraz porowatości

otwartej

• oznaczenie szybkości podciągania kapilar-

nego

• oznaczenie zawartości i rodzaju soli roz-

puszczalnych w wodzie

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

badania mikrobiologiczne

V. Wnioski

10.533. Badania techniczne

Najważniejszym właściwościami fizycznymi kamieni

naturalnych i sztucznych, które konieczne są dla ustalenia
optymalnego postępowania, są: szybkość podciągania kapilar-
nego wody i cieczy organicznych, nasiąkliwość wagowa,

porowatość otwarta oraz - w miarę posiadania materiału
badawczego - wytrzymałość na ściskanie lub złamanie.

Kapilamość jest to zjawisko polegające na tym, że

zawilgocenie materiału budowlanego następuje wskutek włos-
kowatego podciągania wody oraz roztworów soli rozpusz-
czalnych w wodzie przez kapilary (naczynia włoskowate)
przy zetknięciu się materiału z wodą lub inną cieczą. Kapi-
larność występuje w materiałach o strukturze mezo- i makro-
porowatej i z porami otwartymi. Oznaczenie szybkości pod-
ciągania cieczy lub roztworów nie wymaga praktycznie
specjalistycznego sprzętu i możliwe jest do wykonania w wa-
runkach polowych. Parametr ten jest istotny w szczególności
wówczas, gdy konieczne jest odsalanie obiektu, impregnacja
lub hydrofobizacja dla określania czasu penetracji cieczy na
żądaną głębokość.

RYĆ. 10.7. PRZYKłAD BADANIA PODCIĄGANIA KAPILARNEGO WODY W KAMIENIU

175

174

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Oznaczenie tej wielkości fizycznej wykonuje się w sposób

uproszczony następująco:

Na powierzchnię próbek o długości 5-8 cm, najlepiej
sezonowanych w warunkach laboratoryjnych, nanosi się
podziałkę co l cm. Natomiast materiały sypkie (np.
piasek) umieszcza się w rurce szklanej, na którą nanie-
siono podziałkę i lekko ubija. Następnie zanurza się tak
przygotowane próbki w wodzie (lub innej wytypowanej
cieczy, np. w benzynie łąkowej, środku do hy-
drofobizacji, wzmacniania) na głębokość l cm. Mierzy
się czas podciągania kapilarnego co l cm, aż do
podciągnięcia cieczy na pełną wysokość próbki. Należy
pamiętać, iż szybkość podciągania kapilarnego zależy
od uwarstwienia próbek.

Podstawową cechą strukturalną tworzyw architekto-

nicznych jest ich porowatość. Pod tym pojęciem rozumie się
występowanie w materiale kamiennym małych pustych
przestrzeni, nie wypełnionych materiałem, stanowiących jego
pory. Pory mogą przyjmować różne kształty, często charak-
terystyczne dla danego materiału.

Porowatość otwartą standardowo wylicza się z oznaczenia

nasiąkliwości wagowej i gęstości pozornej materiału (opisy w
Polskich Normach właściwych dla budownictwa).

Nasiąkliwość jest to zdolność pochłaniania wody w postaci

cieczy przez materiał przy danym ciśnieniu atmosferycznym. W
praktyce konserwatorskiej określa się często również
nasiąkliwość różnymi roztworami służącymi do impregnacji, w
zależności od potrzeb, najczęściej benzyną łąkową. Nasiąkliwość
zależy od wielu czynników, m. in. od szczelności materiału,
rodzaju porów (otwarte lub zamknięte) oraz ich wielkości. Im
większa szczelność i więcej zamkniętych porów, tym bardziej
materiał

odporny

jest

działanie

czynników

atmosferycznych. Rozróżnia się nasiąkliwość wagową,
objętościową i względną. Szczegóły oznaczeń można znaleźć w
Polskich Normach.

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Określenie całkowitej zawartość soli rozpuszczalnych w

wodzie

Ponieważ brak w Polskich Normach opisu oznaczenia

zawartości soli rozpuszczalnych w wodzie obecnych w gle-
bach i materiałach porowatych metodykę tę opisano szcze-
gółowo:

Do precyzyjnego wykonania oznaczenia całkowitej zawartości
soli rozpuszczalnych w wodzie konieczne jest ok. l cm

próbki kamienia. Oznaczenie wykonuje się na naważce z
dokładnością 1,000 g w próbkach kamienia lub gruntu
wysuszonego w temp. 333 K. Próbkę rozdrabnia się poniżej
0,1 mm, i ekstrahuje, stosując dwukrotną ekstrakcję dwoma
porcjami po 10 cm

wody destylowanej. Ekstrakt wykorzystuje

się do oznaczenia ilościowego soli wagowo lub
konduktometrycznie. Wynik oznaczenia podaje się w
procentach wagowych w stosunku do masy próbki
wyjściowej. W roztworze tym mierzy się pH metodą
pHmetryczną. Jeżeli zawartość soli w porowatym kamieniu,
ceramice lub zaprawie jest wyższa niż 0,8%, należy dla danego
obiektu opracować sposób ograniczenia jej niszczącego
działania.

Ponadto w celu oceny szkodliwości soli wykonuje się

oznaczenie składu jakościowego w ekstrakcie wodnym
standardowymi metodami analitycznymi. W pierwszej kolej-
ności w ekstrakcie wodnym oznacza się pH roztworu, a nas-
tępnie następujące kationy: sód, potas, amon, wapń i żelazo II
i III, glin oraz aniony: siarczany, chlorki, azotany, azotyny,
węglany i fosforany. Wyniki analizy składu jakościowego
soli rozpuszczalnych w wodzie obecnych w kamieniu lub
wykwitach solnych na jego powierzchni dostarczają wielu
cennych informacji o przyczynach destrukcji kamienia. Dla
przykładu, stwierdzenie w ekstraktach znacznej ilości jonów
amonowych i azotanowych i azotynowych świadczyć może o
działaniu biologicznych czynników niszczących. Obecność
dużej ilości chlorków wskazuje na obecność kapilarnego
podciągania wody przez porowate materiały budowlane.

176

177

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Znajomość powyższych parametrów, takich jak poro-

watość otwarta oraz szybkość podciągania kapilarnego, jest
konieczna do ustalenia granulacji piasku lub żwiru dla doboru
odpowiedniej granulacji tych materiałów koniecznych do

zasypania wykopów. Granulacja żwiru i piasku, ze względu na
zróżnicowanie gleb, musi być ustalana indywidualnie dla
danego stanowiska, przy czym ta warstwa nie może zawierać
substancji szkodliwych, takich jak sole rozpuszczalne w wodzie,
siarczki i inne. Parametry takie, jak nasiąkliwość wagowa
wodą, porowatość otwarta i kapilarność powinny być dobrane
według zasad podanych niżej.

10.6. Zasady zabezpieczania reliktów
architektonicznych

10.6.1. Kryteria konserwatorskie

Problem zabezpieczania i konserwacji reliktów architek-

tury podczas prac archeologicznym jest zagadnieniem złożo-
nym, które nie spotykało się dotąd z właściwym zaintereso-
waniem ze strony archeologów.

Rozpoznanie wstępnego zakresu zabezpieczenia przed

działaniem destrukcyjnym środowisk korozyjnych na relikty
archeologiczne oraz analiza dostępnych danych o stanowisku
archeologicznym powinny rozpocząć się jeszcze przed
rozpoczęciem prac archeologicznych. Należy pamiętać, że
obiekt po odkryciu narażony jest na działanie już nie tylko
niszczących czynników gruntu, ale również atmosferycznych.
Następuje radykalna zmiana warunków temperaturowo-
wilgotnościowych, nasłonecznienia i oddziaływanie wody
opadowej. Tak radykalne zmiany środowiska ekspozycji
reliktu przynoszą zawsze szkodliwe skutki dla stanu zacho-
wania obiektu.

Wszystkie prace archeologiczne i zabezpieczające

powinny spełniać następujące wymagania konserwa-
torskie:

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

• zastosowany sposób prac archeologicznych i później-

szego zabezpieczenia reliktów powinien chronić układy
murowe przed działaniem rozpoznanych wcześniej czyn
ników destrukcyjnych, ale bez naruszenia autentyczności
obiektu,

• zastosowany sposób zabezpieczenia nie powinien osła-

biać mechanicznie muru, ani naruszać jego powierz-
chni czy warstw głębszych,

• mur w wyniku przeprowadzonych zabiegów powinien

zachowywać pierwotną porowatość i paroprzechod-
ność,

• użyte substancje i środki nie powinny wytwarzać w pro-

cesach starzenia produktów ubocznych, szkodliwych
dla materiałów oryginalnych, ani z nimi reagować che-
micznie,

• zastosowane zabiegi powinny być odwracalne, a co

najmniej umożliwiać ich powtórzenie.

Powyżej wymienionych kryteriów nie spełniają nas-

tępujące, często w przeszłości stosowane czasowe zabezpie-
czenia:

• zabezpieczenie wykopu deskowaniem i zasypanie ich

piaskiem - tego rodzaju zabezpieczenia są szczególnie w
wilgotnych glebach nieskuteczne i powodują pogłębienie
destrukcji zabytku. Jest to wynikiem przedostawania się
wody z opadów i roztopów, działania niszczącego mrozu
na porowate materiały, czy rozwoju różnego typu mchów
i porostów i innych form biologicznych, itp.,

• zabezpieczenie poprzez zasypanie wykopów ziemią,

zgodnie z pierwotnymi warstwami nasypów lub gleb
jest sposobem, który powoduje, w zależności od ich
agresywności, różne zmiany destrukcyjnych zabytku.
Nawet przy bardzo starannej dokumentacji prac nigdy
nie udaje się dokładnie odtworzyć układu warstw, ich
stopnia ubicia, wilgotności, a więc zabytek znajdzie

179

178

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

się w sytuacji wodno-gruntowej i wilgotnościowej
zmienionej. Ponadto składowanie ziemi z wykopów,
nawet najbardziej ostrożne, prowadzi do wymycia
niektórych składników przez deszcze, natlenienia, za-
nieczyszczenia składnikami agresywnymi pochodzącymi z
powietrza, oraz skażenia biologicznego, właściwego dla
powierzchni, na której materiał ten jest składowany.
Materiał ten wprowadzony do wykopu każdorazowo
diametralnie zmienia środowisko przechowywania tego
reliktu,

• często stosowane zabezpieczanie korony przy pomocy

zapraw z wysokoalkalicznym cementem portlandzkim,
lub innych uszczelniających materiałów, np. impregnacja
szkłem wodnym, a następnie pozostawienie tylko pod
zadaszeniem, w naszych warunkach klimatycznych jest
wysoce szkodliwe dla trwałości reliktów murowanych.
Materiały te w wyniku procesów starzeniowych wytwa-
rzają duże ilości substancji szkodliwych, powodują od-
spajanie się, rozwarstwienie się materiałów i inne oraz
są zabiegami nieodwracalnym, a powtórzenie ich jest
nie możliwe,

• zabezpieczenie murów przez zasypanie wykopu „czys-

tym" piaskiem i żwirem kwarcowym, bez dobrania para-
metrów odpowiednio do właściwości muru i otacza-
jącej gleby i bez odpowiedniego ukształtowania odpro-
wadzania wody opadowej i gruntowej, nie wprowadza
co prawda szkodliwych domieszek, ale powoduje nie-
kontrolowane zmiany wilgotnościowe przez okresowe
nawilżanie i suszenie materiałów muru i wywołuje
jego destrukcję zgodnie z mechanizmami opisywanymi
poprzednio.

10.6.2. Wstępne prace przygotowawcze

Określenie sposobu przeprowadzenia prac archeo-

logicznych powinno uwzględniać również sposób zabez-

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

pieczenia odkrywanego obiektu architektonicznego w trakcie
badań i po ich zakończeniu. Należy więc:

• rozpoznać gruntowe i atmosferyczne środowiska koro-

zyjne przed przystąpieniem do prac, z uwzględnieniem
sytuacji

hydrogeologicznej

najbliższego

otoczenia

zabytku,

• opracować wstępne założenia i projekt zabezpieczenia

stanowiska uwzględniający nie tylko określoną i znaną
na wstępie prac sytuację archeologiczną stanowiska,
ale również oddziaływanie destrukcyjnych czynników
zarówno gruntowych, jak i atmosferycznych oraz innych
zagrożeń przed przystąpieniem do terenowych badań
archeologicznych. Oczywiste jest, że sposób realizacji
zabezpieczenia powinien być modyfikowany w miarę
postępu badań archeologicznych oraz prowadzonej
systematycznie obserwacji stanu zachowania i badań
specjalistycznych, tak aby przeciwdziałać ewentualnej
destrukcji.

RYĆ. 10.8. POMIAR TEMPERATURY l WILGOTNOŚCI POWIETRZA W WYKOP1K l GRUNCIE

181

180

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

10.6.3. Sposoby zabezpieczania reliktów architektury

Zabezpieczenie odkrywanego zabytku architektonicz-

nego podczas prac archeologicznych ma podstawowe zna-
czenie dla jego przyszłości. Powinno się ono odbywać w wa-
runkach zapewniających uniknięcie wpływu niszczącego dzia-
łania środowiska atmosferycznego.

Po przeprowadzeniu prac archeologicznych zachodzi

konieczność zabezpieczenia obiektu murowanego, albo czaso-
wego - do następnego sezonu, albo stałego, bez planowania
prac konserwatorskich.

10.6.3.1. Zabezpieczenie reliktów podczas prac archeologicznych

Obserwacje stanu zachowania odkrywanych reliktów

archeologicznych podczas prac archeologicznych dowodzą, że
poważna destrukcja obiektów budownictwa murowanego
następuje w wyniku szybkiego wysychania wskutek ich
nasłonecznienia oraz zawilgocenia w wyniku oddziaływania

opadów atmosferycznych. Również dobowe zmiany temperatury
i wilgotności względnej, oddziaływanie wody kondensacyjnej
oraz działanie erozyjne wiatru mogą powodować znaczną
destrukcję obiektów murowanych.

W związku z powyższym należy w taki sposób prowadzić

prace archeologiczne, aby ograniczyć zmiany temperatury i
wilgotności względnej murów w czasie doby, prowadząc
powolne, kontrolowane pomiarem osuszanie murów. Efekt
powolnego suszenia można osiągnąć poprzez czasowe osło-
nięcie muru i kontrolowane termohydrografem, ostrożne na-
wilżanie powierzchni wykopu, takie aby nie powodować
osiągania punktu rosy (temperatury rosy).

W warunkach normalnych powietrze nie jest całkowicie

nasycone parą wodną i dlatego dla określonego jego stopnia
zawilgocenia wprowadzono pojęcie wilgotności względnej.
Im wyższa jest wilgotność względna, tym powietrze jest bar-
dziej wilgotne, a przy wilgotności 100% jest całkowicie na-
sycone parą wodną. Ilość pary wodnej zależy nie tylko od

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

wilgotności względnej, lecz również od temperatury po-
wietrza. W wyniku podgrzewania powietrza na skutek nasło-
necznienia jego wilgotność względna zmniejsza się, a przy
ochładzaniu zwiększa się, aż przy pewnej temperaturze
osiąga 100%, czyli staje się nasycone parą wodną. Temperatura ta
nazywa się punktem rosy. Jeżeli temperatura powietrza będzie
się dalej obniżała, to nadmiar pary będzie się wykra-plał,
prowadząc do zawilgocenia powierzchni murów (ryć. 10.9 i
10.10). Natomiast, jeżeli temperatura np. w dzień będzie
rosła, a wilgotność malała, to obiekt będzie suszony. Te
procesy zachodzące w cyklu dobowym prowadzą do
szybkiej destrukcji powierzchni budowli.

Czasowa ochrona przed działaniem wody w pewnych

przypadkach może być uzyskana poprzez zraszanie wodą z
niewielkim (1-1,5% czynnej substancji) dodatkiem preparatu
IMLAR CPC 1175T (firmy Du Pont). Jest to dyspersja wodna
żywicy akrylowej i policzterowęglanu. Jest ona wysoce światło-
trwała, w dużym rozcieńczeniu daje powłoki przepuszczalne
dla pary wodnej oraz ogranicza penetrację wody konden-
sacyjnej w głąb muru. Ponadto powoduje koagulację mine-
rałów ilastych i na powierzchni ogranicza ich pęcznienie i
skurcz. Nanosi się ją przez natrysk z atomizera w postaci
mgły. Wyższe stężenia preparatu są szkodliwe dla obiektu.
Zabieg ten, po przeprowadzeniu próby skuteczności,
wykonuje się w niezbyt upalny i słoneczny dzień.

10.6.3-2. Zabezpieczenie czasowe

Właściwe czasowe zabezpieczenie murów dobrze zacho-

wanych winno być przeprowadzone na podstawie wyników
badań i obserwacji opisanych powyżej, uwzględniających
agresywność gruntów i właściwości materiałów budowlanych i
konstrukcji budowli.

Polega ono na:

1) wykonaniu sztucznych odpływów wody z poziomu

wykopu i wypełnieniu ich żwirem grubym zgodnie ze

spadkiem, zaprojektowanych na podstawie znajomości

183

182

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

Wykuci ij7.sluvL:i imiy wtidnw) w^u*i«t'ju Gil Wyktua
g

ęstości kondensatu w [tummsiuiumu t w inlfłjnnśri nd

temperatufy pnwitalrzn T dla warunków pncj^tkowych
Wp-30% i T-l 0'C

RYĆ. 10.9. POWSTAWANIE PUNKTU ROSY. LINIA GÓRNA OKREŚLA WILGOTNOŚĆ WZGLĘDNĄ
POWIETRZA, DOLNA • ILOŚĆ PARY WODNEJ, A ŚRODKOWA - ILOŚĆ WODY CIEKŁEJ (KONDENSATU) W
POWIETRZU

l————————————————————————————————————

RYĆ. 10.11. PRZYKŁAD ZABEZPIECZENIA CZASOWEGO RELIKTÓW ARCHEOLOGICZNYCH (KAŁDUS,

STANOWISKO 3, PROHL WG. W. CHUDZIAKA, 1998 IA1E UMK)

profilu glebowego, uwzględniając sytuację hydrogeolo-
giczną,

2) ostrożnym pokryciu powierzchni murów odpowiednio

grubą warstwą czystego drobnego piasku, o tak dobranej
porowatości otwartej i kapilarności tego nasypu, aby
powodował odprowadzanie wody z murów, a jeżeli gleby

otaczające obiekt są kwaśne, z dodatkiem średnio 2 %
wapna hydratyzowanego, w celu ograniczenia roz-
puszczania składników zapraw oraz innych materiałów
nieodpornych na te czynniki,

Temperatura i wilgotno

ść w dn, 6,11,97 -14.11 97

RYĆ. 10.10. ZALEŻNOŚĆ TEMPERATURY l WILGOTNOŚCI WZGLĘDNEJ W FUNKCJI CZASU NA
R Y S U N K U

K O L O R E M

S Z A R Y M

ZAZNACZONO O K R E S Y

P R Z E K R O C Z E N I A

P U N K T U

(TEMPERATURY) ROSY l WYSTĘPOWANIE KONDENSACJI PARY WODNEJ

RYĆ. 10.12. SEZONOWANIE MURU PO IMPREGNACJI ŚRODKIEM HYDROFILOWYM (KAŁDUS,

1998)

LEGENDA

piasek

średni K grunt
próchniczy Pr piasek
gruby A,B typ
zabezpieczenia
dora

źnego

\U T%1

T['C]

uj tp »-

>; ui

•"••

185

184

RYĆ. 10.13- PODKLEJANIE PĘCHERZY I ODSPOJEŃ ZAPRAWY OD KAMIKNIA (KAŁDUS, 1998)

3) przykryciu powierzchni nasypu z drobnego piasku war-

stwą geowłókniny - specjalnego materiału stosowa-
nego do izolacji budynków, ułożoną tak, aby przepusz-
czała nadmiar wody tylko w kierunku powierzchni gleby,
a nie przepuszczała wody ze szkodliwymi substancjami
(np. sole rozpuszczalne w wodzie, nawozy i inne) w
kierunku reliktu,

4) przykryciu geowłókniny warstwą żwiru, tak aby miał

drożność z systemem odprowadzania wody, przy po-
mocy której jej nadmiar był odprowadzany,

5) ewentualnym zasianiu roślinności z wykorzystaniem

tych gatunków, które nie wymagają intensywnego na-

wożenia oraz gleb kwaśnych, ale obojętne lub lekko
za-sadowe i nie mają rozbudowanego systemu korzenio-
wego.

10.6.3-3- Zabezpieczenia stałe i zabezpieczenia źle
zachowanych reliktów

W celu wykonania stałego lub czasowego zabezpieczenia

obiektów słabo zachowanych konieczne jest przed jego za-

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

sypaniem przeprowadzenie dodatkowych czynności w sposób
następujący:

1) po ostrożnym oczyszczeniu powierzchni murów z py-

łów, wzmocnić koronę muru i jego strukturę, w miarę
potrzeby przy pomocy środków chemicznych (20-30-
krotne ostrożne nasycanie zapraw roztworami nasyconymi:
dla zapraw wapiennych wodorotlenkiem wapnia, dla
gipsowych - siarczanem wapnia. W przypadku znacznej
destrukcji muru- preparatem silikonowymi hydro-
filowym (prace te można przeprowadzić po przepro-
wadzeniu badań skuteczności tego zabiegu w podda-
wanym temu zabiegowi obiekcie),

2) wykonać sklejenia rozwarstwień w sposób zapewnia-

jący przepuszczanie wody (np. odpowiednim stężeniem
Primalu AC-33 lub preparatami przeznaczonymi do prac
konserwatorskich, opartymi na niskoalkalicznych mikro-
cementach bez zawartości szkodliwych soli rozpusz-
czalnych w wodzie),

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

RYĆ. 10.14. ZAKŁADANIE KITÓW ZABEZPIECZAJĄCYCH Z ZAPRAWY TRASOWO-WAPIENNEJ Z
KRUSZYWEM O OKREŚLONEJ GRANULACJI (KAŁDUS, 1998)

187

186

3,)podkleić pęcherze, odspojenia i rozwarstwienia przy

pomocy dedykowanych preparatów lub materiałów kon-
serwatorskich (np. wymienionych wyżej),

•^założyć zaprawy zabezpieczające w miejscach odspo-

jeń lub opaski oparte na spoiwie czysto wapiennym lub
wapnie trasowym, o właściwie dobranej granulacji
kruszywa, o jednakowej, ale odmiennej od oryginalnej
granulacji. Ta odmienna granulacja konieczna jest dla
zapewnienia odróżnienia obecnego uzupełnienia od
oryginalnej substancji (np. na podstawie badania gra-
nulacji piasku metodą petrograficzną). Zaprawy stoso-
wane do zabezpieczania powinny mieć wytrzymałość
niższą, niż uprzednio wzmocniony przy pomocy środ-
ków chemicznych mur oraz posiadać większą porowa-
tość otwartą i szybkość podciągania kapilarnego, jak i
nie zawierać soli rozpuszczalnych w wodzie oraz innych
składników agresywnych w stosunku do zabez-
pieczanych murów,

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

5) obiekty zasolone oraz zagrożone mikrobiologicznie

należy potraktować w specjalny sposób, opracowując
indywidualny tok postępowania (badania nad efektyw-
nym zabezpieczeniem archeologicznych reliktów archi-
tektonicznych prowadzone są np. w Pracowni Badań i
Konserwacji Zabytków w Toruniu),

6) następnie tak przygotowany mur należy zasypać w sposób

podany w rozdziale 10.6.3.2. Przed przystąpieniem do
wyżej wymienionych prac przy pomocy materiałów i
środków chemicznych konieczne jest przebadanie ich
pod kątem przydatności w specjalistycznych ośrodkach
badawczych prowadzących badania nad konserwacją
archeologicznych reliktów architektonicznych.

10.6.3-4. Opracowanie wniosków konserwatorskich dla
reliktu architektonicznego

Opracowanie wniosków i postulatów konserwatorskich, w

tym program sposobu i zakresu funkcjonowania stanowiska w
przyszłości, powinno spełniać następujące warunki:

1) postulaty konserwatorskie powinny określać typ prac,

które pozostały do wykonania:

a) prace zabezpieczające czasowe, czy trwałe z ele-

mentami prac konserwatorskich bez ekspozycji
stanowiska,

b) prace zabezpieczające trwałe wraz z odrębną, eks-

ponowaną w innym miejscu rekonstrukcją murów,

c) prace konserwatorskie zmierzające do utrwalenia

murów oryginalnych z przeznaczeniem do ekspo-
zycji okresowej lub stałej,

d) prace konserwatorskie połączone z niezbędnymi

elementami rekonstrukcji murów przeznaczonych
do ekspozycji statycznej czy plenerowej, z elemen-
tami widowisk,

2) opracowanie końcowego projektu zabezpieczenia po-

winno być następstwem szczegółowego i dogłębnego
poznania materiałów budowlanych reliktu, jego kon-

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

RYĆ. 10.15. STAN PO ZAŁOŻENIU KITÓW ZABEZPIECZAJĄCYCH Z ZAPRAWY TRASOWO-
WAPIENNEJ Z KRUSZYWEM O OKREŚLONEJ GRANULACJI (KAŁDUS, 1998)

189

188

10. ZABEZPIECZANIE RELIKTÓW ARCHITEKTURY MUROWANEJ

strukcji i stanu zachowania poszczególnych elementów,
rozwarstwienia chronologicznego stanowiska, ze szcze-
gólnym uwzględnieniem stratygrafii obiektu, wartościo-
wania reliktów, itd.,

3) projekt końcowy powinien zawierać szczegółowe okre-

ślenie sposobu zabezpieczenia, rodzaj proponowanych
metod i środków oraz materiałów zabezpieczających.

11. Postępowanie z kamiennymi

zabytkami rzeźbiarskimi

i elementami architektonicznymi

wydobytymi w wyniku prac

wykopaliskowych

Eryk Bunsch

Biorąc pod uwagę różnorodność gatunków kamienia

używanych do prac rzeźbiarskich, ilość czynników oddziały-

wających na zabytek kamienny w trakcie jego przebywania

pod powierzchnią ziemi, jak i zaraz po wydobyciu oraz

trudność oceny tych zależności, bez wykonania podsta-

wowych badań sformułowanie jakichkolwiek gotowych

receptur i sztywnych zasad postępowania jest niemożliwe.

Jakakolwiek próba takiego działania, prowadzona w oder-

waniu od konkretnego zabytku, bez oceny charakterys-

tycznego dla danego przypadku systemu powiązań między

stanem zachowania znaleziska, a oddziaływającymi na niego

czynnikami jest niedopuszczalna z punktu widzenia sztuki

konserwacji. Zastosowanie nawet właściwych metod na pod-

stawie takich wytycznych, ale bez odpowiedniego roz-

poznania, mogłoby w konkretnych przypadkach doprowadzić

do uszkodzenia lub nawet zniszczenia zabytku.

Celem niniejszego opracowania jest zatem uświado-

mienie archeologom niebezpieczeństw grożących zabytkom
kamiennym w przypadku podjęcia wobec nich błędnych z
konserwatorskiego punktu widzenia działań oraz wskazanie
tych czynności, które można i należy wykonać udzielając
znaleziskom kamiennym „pierwszej pomocy". Bardziej
zaawansowane metody opisane są dla zapoznania archeo-
logów z możliwościami, nie zaś dla zachęcania do ich samo-
dzielnego podejmowania.

191

190

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

11.1. Czynniki powodujące niszczenie
zabytków kamiennych

Głównym czynnikiem powodującym niszczenie kamienia

jest woda. Działa ona na zabytek jako woda opadowa,
przedostaje się z powietrza na skutek własności sorpcyjnych
niektórych skał, może być podciągana kapilarnie z gruntu,
jak również może przenikać wskutek kondensacji pary
wodnej, zachodzącej przy zmianie temperatury i wilgotności.
Zanieczyszczenia gazowe powietrza, takie jak dwutlenek
siarki i dwutlenek węgla, rozpuszczają się w wodzie, tworząc
kwasy. Obok kwasów razem z wodą do wnętrza kamienia
przenikają sole. Sole te w trakcie odparowywania wody dążą
do powierzchni kamienia i koncentrują się wokół obszarów o
największym parowaniu. Sole, krystalizując częściowo na
powierzchni kamienia, tworzą naloty i wykwity lub tuż pod
nią, rozsadzają wewnętrzną strukturę kamienia. Intensywność
działania soli jest uzależniona od częstotliwości zachodzenia
procesu nawilżania i wysychania oraz od temperatury w jakiej
ten proces zachodzi. Przykładowo, siarczan sodu (Na

) w

przypadku

przejścia

siarczanu

bezwodnego

dziesięciowodnego zwiększa swoją objętość o około 400%.

Woda znajdująca się w zabytku jest pośrednim czynnikiem
jego niszczenia w wyniku zamarzania. Ciśnienie, które wy-

wiera zamarzająca woda na ścianki kapilar wzrasta wraz ze
spadkiem temperatury i uzyskuje wartość krytyczną w tem-
peraturze -22°C. Niszczące działanie zamarzającej wody
uzależnione jest od stopnia w jakim wypełnia ona pory ka-
mienia, od ich wielkości i wzajemnego powiązania oraz
częstotliwości procesu. Do najbardziej odpornych na zjawisko
zamrozu skał należą te o niskiej nasiąkliwości lub te, które
przy dużej nasiąkliwości posiadają pory o dużej średnicy,
połączone ze sobą, co umożliwia przemieszczanie się zamar-
zającego lodu.

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

Woda zbierająca się w szczelinach i pęknięciach,

pochodząca z opadów atmosferycznych, powoduje zamar-
zając rozsadzanie skał wykazujących dużą odporność na
wiele innych czynników niszczących.

Temperatura może być przyczyną niszczenia skał także

bez udziału wody. Działanie to potęguje fakt, że powierzchnia
kamienia wstawiona na operację słoneczną może nagrzewać się
do temperatury dwu lub nawet dwu i półkrotnie wyższej niż
otaczające ją powietrze. W przypadku skał o strukturze
krystalicznej, różnice w rozszerzalności cieplnej kryształów w
różnych kierunkach, powodują zanikanie spoisto-ści
powierzchniowej warstwy kamienia- proces ten nazywamy
dezintegracją granularną.

Gwałtowne skoki temperatur, powodujące miejscowe

ogrzanie, w przypadku skał o wyraźnym uwarstwicowaniu
wywołują naprężenia na granicy warstw, prowadzące do ich
rozdzielenia.

Kolejnym typem zniszczeń pośrednio powodowanym

przez wodę są zniszczenia wywoływane przez zwiększające
swoją objętość, w wyniku korozji, żelazne elementy kon-
strukcyjne.

Mikroflora rozwijająca się na powierzchniach kamien-

nych powoduje ich degradację w wyniku niszczenia po-
wierzchni zabytku, jak i warstwy przypowierzchniowej w wy-
niku działania wytwarzanych przez nie kwasów organicznych.
Innym skutkiem zasiedlenia zabytku przez mikroorganizmy są
miejscowe wybarwienia widoczne na jego powierzchni.
Odpowiedzialne za te zmiany są różnego typu glony, porosty,
bakterie i grzyby. W panujących na obszarze Polski warunkach
klimatycznych degradacja biologiczna tylko w wyjątkowych
warunkach może być przyczyną poważniejszych zniszczeń
powierzchni kamienia.

193

192

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

11.2. Gdzie zaczyna się ingerencja
archeologa w stan zachowania
odnalezionego przedmiotu kamiennego?

Rzeźba kamienna lub kamienny element architekto-

niczny, które spoczywały kilkaset czy kilka tysięcy lat pod
warstwą ziemi, znajdowały się w ustabilizowanym pod
wieloma względami środowisku. Archeolog, odkopując za-
bytek, narusza dotychczasową równowagę i wystawia go na
działanie nowych, niszczących czynników. Z tego względu
pozostawienie niezabezpieczonego znaleziska w warunkach
ekspozycji zewnętrznej jest niedopuszczalne. W przypadku
wstępnej identyfikacji znaleziska jako szczególnie cennego
należałoby w ogóle wstrzymać dalsze place eksploracyjne
do czasu przybycia konserwatora, a po wydobyciu zabytku
poddać go możliwie szybko kompleksowej konserwacji.

Podchodząc do zabytku kamiennego, który ma zostać

poddany zabiegom konserwatorskim, trzeba rozpatrzyć trzy
podstawowe zagadnienia:

a. Przeprowadzić analizę środowiska, w którym zabytek

znajdował się do czasu odnalezienia. Najważniejszymi
czynnikami jest wilgotność gleby, jej zasolenie, relacja
głębokości, na jakiej przedmiot został odnaleziony do
poziomu

przemarzania

gruntu

oraz

amplitud

dobowych i rocznych. Należy wziąć także pod uwagę
rodzaj warstwy, w której znalezisko zostało dokonane.
Na przykład: odnalezienie rzeźby kamiennej w warstwie
pogorzeliska dostarczy wielu poszlak do oceny stanu
zachowania materiału kamiennego.

b. Określić obecny stan zachowania zabytku, pobierając

próby do badań identyfikacyjnych i wykonując odpo-
wiednią dokumentację.
Związane jest to z wstępną oceną rodzaju materiału, z
jakiego został wykonany zabytek i stopnia jego znisz-
czenia, w którym powinno nastąpić rozróżnienie stop-

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

nią zniszczenia powierzchni kamienia, od stanu zacho-
wania materiału w jego masie.

c. Ustalić w jakich warunkach zewnętrznych zabytek

znajdzie się po konserwacji. Uzależnione jest to od wiel-
kości znaleziska, jego wartości naukowej i artystycznej
oraz środków, jakimi rozporządza prowadzący prace.

Przeprowadzając powyższą analizę należy mieć świadomość

faktu, że zabiegiem konserwatorskim jest nie tylko za-
bezpieczenie zabytku, wykonanie rekonstrukcji czy wzmoc-
nienie strukturalne rzeźby, ale zabiegi tak pozornie proste,
jak wstępne oczyszczenie powierzchni czy podjęcie decyzji o
przeniesieniu znaleziska. Ich lekkomyślne przeprowadzenie
może spowodować nieodwracalne szkody- dokładne
wyszorowanie wodą powierzchni kamienia może usunąć
wraz z warstwą ziemi rozpulchnione warstwy barwne,
podobnie jak próba transportu rzeźby o osłabionej strukturze
wewnętrznej, przed jej wzmocnieniem, może doprowadzić
do jej rozpadnięcia.

Podstawową troską w odniesieniu do świeżo odnalezio-

nego zabytku kamiennego powinno być uchronienie go od
gwałtownych zmian oddziaływających na niego czynników.
Szczególnie groźne działanie mają czynniki działające
cyklicznie. Proces wielokrotnych nagłych zmian temperatury
wahającej się od +5°C do -5°C, spowoduje o wiele większe
zniszczenia niż pojedyncza stopniowa zmiana temperatury z
+20°C do -20°C.

Samo odkopanie zabytku uruchamia szereg procesów

fizycznych w masie materiału skalnego. Wydobywając rzeźbę z
wilgotnej gleby, trzeba zabezpieczyć jej powierzchnię przed
nagłym wyschnięciem, działanie takie zabezpieczy ją na
przykład przed konsolidacją zalegających powierzchnię roz-
pulchnionych nawarstwień.

195

194

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

11.3- Znaczenie badań identyfikacyjnych przy

ustalaniu programu prac konserwatorskich

Różnorodność gatunków skał, jakich używano od tysięcy lat

do prac rzeźbiarskich i architektonicznych oraz złożoność

procesów destrukcji materiału skalnego stwarza sytuację, w

której każdy odnaleziony kamienny zabytek wymaga

indywidualnego dostosowania metod konserwacji. Nawet

ogólną identyfikację materiału, z jakim mamy do czynienia

utrudnia fakt, że skały w wyniku zachodzących w nich

zmian wietrzeniowych, mogą diametralnie zmieniać zarówno

swój wygląd, jak i właściwości fizyczne. Pozornie łatwa do

identyfikacji grupa skał, jakimi są marmury, poddana działaniu

czynników niszczących, traci poler i charakterystyczną dla

danego gatunku barwę, pokrywając się na przykład matową,

chropowatą warstwą szarawej patyny, a sieć mikro-spękań

sprawia, że struktura tej skały krystalicznej nabiera cech skały

porowatej. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że dwa

optycznie bardzo podobne gatunki kamienia - na przykład,

piaskowce różniące się rodzajem spoiwa, mogą wykazywać

krańcowo inną odporność na działanie warunków zewnętrznych

i wymagają w związku z tym całkowicie odmiennego

zabezpieczenia po wydobyciu.

Z analizy pobranych prób powinno wynikać, które z

czynników zewnętrznych są dla danego kamienia szcze-
gólnie szkodliwe.

Metodą, która może mieć duże znaczenie w ustalaniu

przyczyn zniszczeń zabytku, jest wykonanie badań prób ziemi
pobranych w miejscu odnalezienia zabytku. Ta często
ignorowana metoda zdobywania informacji o środowisku, w
jakim znajdowało się znalezisko, wymaga dużej świadomości
osób dokonujących odsłonięcia znaleziska, ze względu na
konieczność natychmiastowego pobrania i zabezpieczenia prób,
często jeszcze przed całkowitym odsłonięciem zabytku.

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

11 A. Pobieranie prób do badań
identyfikacyjnych

Pobrania prób do badań identyfikacyjnych kamienia,

nawarstwień oraz innych warstw uszczelniających powierzchnię
kamienia i ograniczających jej zdolność do swobodnej
wymiany gazowej, powinna przeprowadzać osoba mająca
praktyczne doświadczenie w przeprowadzaniu danego typu
badań i interpretacji ich wyników. Każde wykonane ozna-
czenie musi dać odpowiedź na jasno sformułowane pytanie.

W przypadku, gdy próby pobiera sam archeolog, próba

do badań musi zostać dostarczona z wyczerpującą doku-
mentacją, zawierającą opis miejsca znalezienia i jego oto-
czenia, fotografie całości zabytku z zaznaczonym miejscem
pobrania próby oraz - w przypadku wykonania jakichkolwiek
zabiegów przy zabytku - ich dokładny opis wraz z wykazem
użytych środków.

Z uwagi na fakt, że pobieranie prób wiąże się z ingerencją

w substancję zabytkową, ich wielkość powinna być jak
najmniejsza, pozwalająca jednak na wykonanie prawidłowego
oznaczenia. W miarę możliwości należy wybierać partie naj-
mniej eksponowane, jednak reprezentatywne dla charakteru
badań.

Identyfikacji gatunku skały dokonuje się na podstawie

analizy petrograficznej szlifu cienkiego, która to metoda polega
na opisie szlifu oglądanego pod mikroskopem w świetle
przechodzącym, spolaryzowanym. Badanie to pozwala określić
skład mineralogiczny skały, jej strukturę, jak również
stopień zniszczenia. Próbę do wykonania szlifu najlepiej
pobierać za pomocą wiertła rurowego o średnicy 10-12
mm. Ma ono kształt tulejki z brzegiem pokrytym nasypem
diamentowym. Wyciętą próbkę o długości około 8 mm za-
winąć należy w kawałek folii i umieścić w szczelnie
zamykanym pojemniku. Na fiolce umieszczamy dokładny
opis próby wraz z miejscem jej pobrania.

196

197

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

Próby nawarstwień pobierać można przy pomocy

skalpeli, zawijając łuski lub ścięte z powierzchni kamienia
nawarstwienie w papierek i umieszczając w dobrze opisanej
fiolce. Do wykonania podstawowych oznaczeń mikro-
chemicznych wystarczające jest pobranie niewielkiej ilości
materiału, z reprezentatywnego dla danego rodzaju zniszczeń
fragmentu. Badania określają chemiczny skład nawarstwienia i
umożliwiają dobranie optymalnej metody jego usunięcia.

Trzecim rodzajem często wykonywanych badań prze-

prowadzanych w oparciu o próby pobrane z zabytku, są
badania stanu jego zasolenia, których celem jest ustalenie
rodzaju i ilości soli w nim występujących. Znane są różne
metody ustalania zasolenia, których wybór uzależniony jest od
specyfiki zabytku. Do najbardziej znanych należą: metoda
wagowego określania zawartości soli oraz metoda kondukto-
metryczna oznaczenia całkowitej zawartości soli.

11.5- Metody zabezpieczania zabytków
kamiennych

Zabezpieczanie zabytków podanymi niżej metodami

powinno odbywać się pod nadzorem konserwatorskim, a w
przypadku stosowania metod takich, jak impregnacja

hydrofobowa, nie może być przeprowadzona bez takiej
kontroli.

a. Najefektywniejszą metodą zabezpieczenia zabytku ka-

miennego byłoby składowanie go w zamkniętym po-
mieszczeniu, o kontrolowanej wilgotności i tempera-
turze powietrza. Trzeba bowiem mieć świadomość faktu,
że w wypadku konserwacji rzeźb kamiennych i ele-
mentów architektury, pozostających w warunkach
ekspozycji zewnętrznej, nawet po przeprowadzeniu
kompleksowej konserwacji z wykorzystaniem najnow-
szych metod, nie możemy mówić o całkowitym zatrzy-

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

maniu procesów destrukcji materiału skalnego, a tylko o
ich spowolnieniu.

b. W przypadku braku takich możliwości, zabytek można

zabezpieczyć przykrywając dachem, co ograniczy dostęp
wody opadowej i przenoszonych tą drogą szkodliwych
dla zabytku związków. Konstruując wszelkiego typu
osłony trzeba pamiętać o tym, by całemu zabytkowi
zapewnić takie same warunki. Jeżeli dach nie będzie
osłaniał części zabytku przed operacją słoneczną, to
fragment ten będzie wysychał szybciej niż pozostałe
partie i tu najszybciej ujawni się niszczące działanie
soli. Trzeba również pamiętać o tym, by umieszczając
zabytek pod dachem, złożyć go nie bezpośrednio na
ziemi, ale odciąć go od dostępu wody gruntowej.

c. Trzecią metodą jest zabezpieczenie powierzchni zabytku

pozostającego w ekspozycji zewnętrznej preparatem
hydrofobowym. Jest to związek chemiczny, wytwarzający
na powierzchni kamienia, w wypadku hydrofobizacji
powierzchniowej, błonę redukującą pobieranie przez
kamień wody, nie uszczelniającą jednak porów kamienia i
zapewniającą wymianę gazów i pary wodnej, czyli
oddychanie kamienia lub polegający na przesyceniu
całej struktury kamienia w wypadku impregnacji struk-
turalnej. Zabieg hydrofobizacji nie może jednak zostać
przeprowadzony przed oczyszczeniem powierzchni
rzeźby i usunięciem z zabytku soli rozpuszczalnych w
wodzie. W przeciwnym razie wzmocni on nawar-
stwienia i zabrudzenia, spajając je z powierzchnią kamienia
oraz uniemożliwi zamkniętym we wnętrzu kamienia
solom wykrystalizowanie na jego powierzchni. Sole te
wykrystalizują w warstwie przypowierzchniowej kamienia,
co może prowadzić do odspojenia i zniszczenia jego
powierzchni.

d. Zabytek, którego nie można inaczej zabezpieczyć i dla

którego alternatywą jest pozostawienie na powierzch-ni
wystawionego na działanie wszystkich warunków zew-
nętrznych, należy przenieść do skrzyni z ziemią pochodzą-

199

198

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

cą z miejsca, z którego został wydobyty. W ostateczności
zabytek można ponownie zakopać w odpowiednio przy-
gotowanym miejscu o warunkach maksymalnie zbliżo-
nych do tych, w których został on znaleziony.

11.6. Przenoszenie i transport kamiennych
obiektów zabytkowych

Przystępując do przenoszenia zabytków kamiennych

należy pamiętać, że o ile kamień jest stosunkowo wytrzymały
na nacisk, to nawet słabe uderzenia i naprężenia dynamiczne
mogą spowodować jego rozłupanie. Każdy ruch bloku należy
wcześniej przemyśleć, zdając sobie sprawę z tego, że stosun-
kowo trudno jest zatrzymać raz wprawioną w ruch bryłę
kamienia. Z tego powodu nie wolno przystępować do tego
typu prac, nie dysponując planem działania i dostateczną
liczbą pracowników, jak również koniecznym sprzętem.
Przesuwając bloki kamienia szczególną uwagę zwracać należy
na elementy wystające, jak również na krawędzie. Jednym z
prawidłowych sposobów obracania bloku jest obracanie go na
podłożonej pod środek podstawy drewnianej podkładce, a
nigdy na którejś z krawędzi, co grozi jej odpryśnięciem.

W czasie transportu zabytki trzeba zabezpieczyć przed

drganiami i wstrząsami. W przypadku szczególnie cennych
znalezisk, o bogatej formie rzeźbiarskiej, konieczne może się
okazać skonstruowanie specjalnej lawety transportowej,
najczęściej wykonywanej z drewna. Bardzo dobrą metodą jest
transportowanie

zabytków

kamiennych

skrzyniach

wypełnionych piaskiem.

11.7. Specyfika zabytków kamiennych
pozyskiwanych w trakcie wykopalisk

Przedmioty kamienne pozyskiwane w wyniku prac

wykopaliskowych były izolowane od niekorzystnego działania

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

schemizowanego środowiska. Dzięki temu, że warstwa ziemi
często działa jak kompres odsalający, zabytki te, zaraz po
wydobyciu, znajdują się jakby po wstępnych procesach kon-
serwatorskich. Odpowiednie ich traktowanie może znacznie
skrócić późniejsze prace konserwatorskie. Pozostawienie nie-
zabezpieczonych w ekspozycji zewnętrznej lub niewłaściwe
traktowanie, może spowodować, że rzeźba która w dobrym
stanie przetrwała kilkaset lat, ulegnie zniszczeniu w przeciągu
jednej zimy.

11.8. Wstępne zabiegi przy zabytku
kamiennym

Z punktu widzenia archeologa najważniejszą rzeczą jest

szybkie oczyszczenie powierzchni odnalezionego zabytku ze
śladów zabrudzeń i ewentualnego wtórnego użycia oraz
ujednolicenie walorowe powierzchni, umożliwiające wyko-
nanie czytelnej dokumentacji fotograficznej. Z punktu wi-
dzenia konserwatora najważniejsza jest ocena stanu zacho-
wania zabytku i zabezpieczenie go przed procesami mogą-
cymi wywołać jego zniszczenie. Wykonanie wstępnych badań
gwarantuje wybór optymalnej metody oraz odpowiada na
pytanie czy dany zabytek może być oczyszczony zaraz po
wydobyciu czy też wymaga on wcześniejszego wzmocnienia.

W zasadzie do wstępnych zabiegów oczyszczania po-

wierzchni nadaje się tylko czysta woda, choć i ona ma lekko
chemiczne działanie rozpulchniające i może doprowadzić do
uszkodzenia szczególnie wrażliwych zabytków. Wykonując
jakiekolwiek prace przed pobraniem prób do badań identy-
fikacyjnych trzeba mieć świadomość, że każdy użyty środek
zakłóci późniejszą identyfikację stanu w jakim znajduje się zabytek.

Oczyszczanie

Przy czyszczeniu należy stosować środki nie wnikające

głęboko w strukturę kamienia, powinno ono być wyrazem
oceny rodzaju kamienia, stanu jego zachowania, jak również

201

200

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

stopnia zabrudzenia. Czyszczenie zabytku powinno sprowadzać
się do usunięcia z jego powierzchni substancji szkodliwych i
poprawienia odbioru estetycznego, a nie nadania powierzchni
kamienia sterylnego, świeżego wyglądu.

Każdą metodę poprzedzamy próbą - niedopuszczalne

jest nakładanie specyfiku od razu na całą czyszczoną po-

wierzchnię.

Przy czyszczeniu panuje generalna zasada zaczynania

od środków słabych i w miarę konieczności przechodzenia
do coraz mocniejszych.

Mechaniczne metody czyszczenia przy pomocy skalpeli,

noży szewskich czy narzędzi rzeźbiarskich wymagają

sprawności manualnej, jak również wiedzy o technologii
obróbki kamienia.

Szczotki druciane nie nadają się w zasadzie w ogóle do

pracy w kamieniu, ze względu na ograniczoną kontrolę i
zacieranie ocalałych na powierzchni kamienia śladów.

Odsalanie

Odsalanie prowadzi się najczęściej metodą migracji soli

do rozszerzonego środowiska, gdzie środowiskiem tym jest
woda lub kompres z gazy lub glinki.

Zakładając kompres zwrócić należy uwagę, by miał

odpowiednią grubość i przylegał szczelnie do powierzchni
kamienia na całej jego powierzchni. Kompresy w niesprzyja-
jących warunkach klimatycznych należy chronić przed zbyt
szybkim wyschnięciem, okrywając założony kompres folią.

Metodę tą można intensyfikować, dobierając odpo-

wiednie jonity*, wymaga to jednak poprzedzenia badaniami

* Jonity posiadają zdolność wymiany atomów lub grup atomów z usu-
wanymi solami. Powoduje to związanie soli z jonitem i przeciwdziała
wtórnej migracji soli do kamienia. Najczęściej stosowane są jonity
organiczne, którymi są substancje wielkocząsteczkowe otrzymywane na
drodze polikondensacji lub polimeryzacji monomerów.

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

chemicznymi, które pozwoliłyby dobrać odpowiednie jonity
do typu soli z jakim mamy do czynienia. Poza tym badania
powinny określić czy sole znajdujące się w kamieniu wobec
degradacji spoiwa naturalnego nie są jedynym czynnikiem
spajającym. W takim przypadku przeprowadzenie pozornie
prawidłowego zabiegu odsalania doprowadzi do zniszczenia
zabytku.

Procedura klejenia zabytków znalezionych w wielu
częściach

Przystępując do klejenia elementów kamiennych trzeba

pamiętać o tym, że pierwszym zabiegiem jest dopasowanie
przełamów i zaimpregnowanie powierzchni klejonych
środkiem, który zapobiegnie migracji kleju w głąb materiału
skalnego.

W miarę możliwości należy stosować kleje, które można

rozpulchniać w celu ich przynajmniej częściowego odwrócenia,
takich jak żywice poliestrowe lub kopolimery akrylowe.
Ogranicza to problemy związane z późniejszym rozklejeniem
nieprecyzyjnie sklejonych elementów.

Ze względu na fakt, że spoina powinna mieć porowatość

dostosowaną do konkretnego klejonego materiału i
odpowiednio mniejszą od niego wytrzymałość, do używanych
mas klejących dodaje się różnego rodzaju wypełniaczy. Rodzaj
i ilość wypełniacza, jak również typ zastosowanego spoiwa
uzależnione są od czynników takich jak funkcji spoiny czy
również temperatura, w której prowadzone są prace.

Niszczenie mikroorganizmów

Zabiegi mające na celu powstrzymanie rozwoju mikro-

organizmów na powierzchni kamienia, można łączyć z za-
biegami odsalania, dodając do wody destylowanej używanej
do zakładania kompresu środka dezynfekującego, który
nasączając kompres będzie miał dłuższy kontakt z powierzchnią
kamienia.

203

202

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

Hydrofobizacja

Do uzyskania efektu hydrofobowego na skałach nisko-

oporowatych można używać roztworu kopolimerów akrylo-
wych w toluenie lub wosków syntetycznych. W przypadku
kamieni porowatych stosuje się preparaty krzemoorganiczne.
Zabieg ten może być przeprowadzony tylko przez konserwa-
tora, jako element programowo prowadzonej konserwacji
danego zabytku.

11.9' Informacje, jakich dostarcza
powierzchnia kamienia - ślady obróbki

rzeźbiarskiej

Identyfikowane na powierzchni odnalezionych kamien-

nych elementów ślady pisma, wzbudzają zrozumiałe zain-
teresowanie archeologów. Dostarczają one niezwykle cen-
nych informacji o epoce, w której stworzony został zabytek, a
ich rozszyfrowywaniem i interpretacją zajmuje się oddzielna
gałąź nauki - epigrafika. Poza literami powierzchnia kamienia
nosi jednak często także ślady innego przekazu -ślady obróbki
rzeźbiarskiej.

Odpowiednio

zadokumentowane

zinterpretowane mogą one dostarczyć informacji o rodzaju
użytych w pracy narzędzi czy poziomie umiejętności rze-
mieślnika. Pozostawione na powierzchni kamienia ślady na-
rzędzi mogą być także celowym zabiegiem artystycznym roz-

wiązania faktury rzeźby. Przez niewprawne oko często kwali-
fikowane jako zadrapania lub ślady zniszczeń są szczególnie
narażone na zniszczenie przy stosowaniu agresywnych metod
czyszczących.

11.10. Przykłady szkodliwego postępowania

Szczególnie niebezpieczne dla zabytków kamiennych

jest czyszczenie ich roztworami kwasów i mocnych zasad.
Metody te jako bardzo widowiskowe i przynoszące natych-
miastowy efekt przeczyszczonej powierzchni, mają wielu
zwolenników. Używanie kwasu solnego HC1 do usuwania

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

zachlapań cementowych na zwietrzałych rzeźbach marmu-
rowych, powoduje rozpuszczenie cementów, wraz z przy-
powierzchniową warstwą kamienia, która ulega zniszczeniu.
Otrzymana połyskująca powierzchnia jest powierzchnią prze-
czyszczoną, a zastosowany kwas uruchamia cały szereg pro-
cesów chemicznych w skale, prowadzących na przykład do
uaktywnienia zawartych w marmurze związków żelaza, w
wyniku czego powstają trudne do usunięcia rdzawe
zaplamienia.

Niedopuszczalne jest stosowanie uzupełnień betono-

wych na rzeźbach wapiennych. Uzupełnienia te poza odmien-
nymi właściwościami fizycznymi, wprowadzają do zabytku
duże ilości szkodliwych soli. Powszechnie stosowane kiedyś
do łączenia zarówno elementów wapiennych, jak i piaskow-
cowych zaprawy wapienne, spełniały także funkcję drenażowe
odwadniającą. Z tego powodu stosowanie uszczelniających
spoin cementowych, mających większą wytrzymałość
mechaniczną i mniejszą porowatość, niż łączone kamienie
porowate - nie jest wskazane.

Oczyszczanie powierzchni kamiennych, między innymi

wtórnie użytych płyt inskrypcyjnych z resztek zapraw wapien-
nych czy cementowych przy użyciu kwasów bądź mecha-
nicznie, przez osoby nie obeznane z technologią obróbki
kamienia mogą doprowadzić do zatarcia zarówno części prze-
kazu epigraficznego jak i wiadomości o sposobie wykonania
napisu. Dlatego do czyszczenia miejsc o skomplikowanej,
silnie rozwiniętej powierzchni należy wykorzystywać mieszane
metody chemiczno-fizyczne, na przykład z wykorzystaniem
okładów ze środkiem powierzchniowo czynnym.

Umieszczanie w klejonych elementach kamiennych

elementów konstrukcyjnych z jakichkolwiek materiałów
korodujących, nawet przy najlepszym zabezpieczeniu hydro-
fobowym doprowadzi z czasem do poważnego uszkodzenia
zabytku.

205

204

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

Należy wystrzegać się wykonywania nieodwracalnych

połączeń elementów znaleziska nie poddanych jeszcze
zabiegom konserwatorskim. Stąd zalecane jest używanie
kopolimerów akrylowych bądź poliestrów, których spoiny
przy wytrzymałości wystarczającej na potrzeby zapobie-
gawczego, doraźnego łączenia, są odwracalne przy zastoso-
waniu kompresów z toluenu i acetonu.

Odsolenie zabytku, nie poprzedzone badaniami stanu

zachowania - w sytuacji gdy w wyniku degradacji spoiwa
sole są jedynym lepiszczem spajającym masę kamienia, może
prowadzić do całkowitego zniszczenia zabytku.

Stosowanie niesprawdzonych środków biobójczych

może prowadzić do powstania w warstwie przypowierz-

chniowej barwnych kompleksów, przeważnie prawie nie-
usuwalnych.

Niewskazane jest używanie materiałów nieznanych,

nowych lub adoptowanych z innych dziedzin, a nie spraw-
dzonych w konserwacji zabytków kamiennych.

11.11. Podsumowanie

Prowadzone w warunkach polowych, doraźne prace

konsolidacyjne i wzmacniające, wymagają użycia jak największej
ilości materiałów odwracalnych, tak żeby odwrócenie tych
zabiegów nie stało się głównym problemem późniejszej
konserwacji. Wskazana obecność konserwatora już przy
pierwszych zabiegach dokonywanych przy zabytku nie jest
spowodowana faktem, że archeolodzy nie są w stanie wykonać
podstawowych prac oczyszczających i zabezpieczających lecz
tym, że bez zaplecza konserwatorsko-badawczego i praktyki
konserwatorskiej nie są w stanie takich działań właściwie
zaplanować. Z drugiej strony nie można oczekiwać, by pro-
wadzący prace wykopaliskowe, po dokonaniu znaleziska

zadowolił się zdjęciami ubrudzonej ziemią i zabezpieczonej

H. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

kompresami bryły i uzbroił się w cierpliwość na kilka mie-
sięcy, czekając, aż zabytek powróci z pracowni konserwa-
torskiej. Biorąc zaś pod uwagę fakt, że niemożliwe jest prze-
kazanie archeologom w formie broszury wielostronnej wiedzy,
która wpajana jest studentom konserwacji w czasie sześciu lat
studiów i która pozbawiona podbudowy praktycznej też
często okazuje się niewystarczająca - jedynym rozwiązaniem
jest zabiegać o to, by obecność konserwatora - konsultanta na
wykopaliskach, jak najszybciej przestała być fikcją, a rosnąca
świadomość środowiska archeologicznego w dziedzinie
konserwacji zabytków uświadomi mu korzyści płynące z
takiej współpracy.

11.12. Zestawienie podstawowych materiałów

używanych w konserwacji obiektów kamiennych

Materialy do klejenia, dobierane w zależności od
rodzaju kamienia, planowanej wytrzymałości spoiny i
warunków pracy, modyfikowane stosownie do potrzeb
różnego rodzaju wypelniaczami:

Epidian 5 (Zakłady Chemiczne „Oświęcim") - ciekła żywica
epoksydowa typu dianowego

Epidian 51 (Zakłady Chemiczne „Oświęcim") - ciekła żywica
epoksydowa o podwyższonej plastyczności Eurostac
Consolidate EP 2101 (STAĆ Włochy) - cyklo-alifatyczna
żywica epoksydowa

Paraloid B-72 (Rohm and Haas USA) - kopolimer akrylami
metylu z metakrylanem etylu - stosowany w toluenie lub
mieszaninie toluenu z acetonem - odwracalna żywica stoso-
wana zależnie od stężenia do impregnacji powierzchni
klejonych, jak również do czasowego scalania obiektów
Primal AC-338 (Rohm and Haas USA) - kopolimer metakry-
lanu butylu z akrylanem metylu Marmorkitt 1000 Transparent
wasserhell (Akemi Niemcy) -

207

206

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

płynny, bezbarwny klej na bazie żywic poliestrowych - stoso-
wana do klejenia elementów kamiennych oraz wykonywania

kitów uzupełniających

Marmorkitt 1000 Transparent L-Special wasserhell (Akemi
Niemcy) - gęsty, bezbarwny klej na bazie żywic poliestrowych

Marmorkitt Super (Akemi Niemcy ) - płynny, szybkoschnący
klej na bazie żywic akrylowych

Akepox - Transparent (Akemi Niemcy) - płynny klej w kolorze
żółtym na bazie żywicy epoksydowej

Materiały do wzmacniania powierzchniowego i struk-
turalnego niewykazujące własności hydrofobowych:

Steinfestiger OH (Coverax-Chemie Prochemko Niemcy) -

hydrofilny preparat wzmacniający na bazie estrów etylowych
kwasu krzemowego, zawierający rozpuszczalnik [licencja
firmy Wacker]

Funcosil Steinfestiger OH (Remmers Niemcy) - hydrofilny
preparat wzmacniający na bazie estrów kwasu krzemowego,
zawierający rozpuszczalnik

Funcosil Steinfestiger 510 (Remmers Niemcy) - hydrofilny

bezrozpuszczalnikowy preparat wzmacniający na bazie estrów
kwasu krzemowego

Materiały hydrofobizujące:

Ahydrosil Z (Instytut Chemii Przemysłowej Warszawa) -
roztwór żywicy metylosilikonowej w rozpuszczalnikach orga-
nicznych

Siloxan W 290 (Coverax-Chemie Prochemko Niemcy) -
rozpuszczalnikowy impregnat zawierający oligomerowe siol-
ksany w mieszaninie węglowodorów aromatycznych [licencja
firmy Wacker]

Asolin-WS (Schomburg Niemcy) - hydrofobowy preparat
rozpuszczalnikowy na bazie siloksanów

Funkosil SNL Silan Impregnierung (Remmers Niemcy ) -
impregnat hydrofobowy, będący roztworem niskocząsteczko-
wych oligomerów alkiloalkoksysiloksanowych w rozpuszczal-

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

nikach organicznych

Cosmoloid 80 H (Boissellier and Lawrence Anglia) - mikro-
wosk, służący do zabezpieczania powierzchni niektórych skał

Materiały dezynfekujące do niszczenia mikroflory:

Sterinol (POLFA Pabianice) - roztwór wodny bromku dwu-
metylolaurylobenzyloamoniowego

Renogal (Schomburg Niemcy) - preparat do niszczenia pleśni,
mchów, glonów i porostów

Alkutex Algenentferner [BFA-entferner] (Remmers Niemcy) -
wodny roztwór środków do usuwania mikroorganizmów
takich, jak mchy, grzyby, porostyoraz bakterie. Bazą produktu są
związki tetrocykliczne, bezfenolowei bezformaldehydowe.
Pozbawiony jakichkolwiek substancji zwilżających, nie zawiera
metali ciężkich

Noe-Desogen (Ciba-Geigy Szwajcaria) - roztwór wodny zasady
aminowej o działaniu biostatycznym

Algen- und Moosentferner (Akemi Niemcy) - środek do usuwania
glonów i mchu, nie zawiera rozpuszczalnika

Materiały czyszczące:

HF kwas fluorowodorowy - stosowany w niskich stężeniach
do rozpulchniania trudnousuwalnych nawarstwień [UWAGA!]
Zastosowanie preparatu wymaga ścisłej kontroli.

Monumentiąue C (Bau-Chemie Niemcy) - pasta czyszcząca, w
której środkiem powierzchniowo czynnym jest sól EDTA,
pastę stosuje się przeważnie w różnych modyfikowanych
postaciach osłabiających jej działanie

Monumentiąue Si (Bau-Chemie Niemcy) - pasta czyszcząca,
w której środkiem powierzchniowo czynnym jest kwas
fluorowodorowy

Inne:

Adhesil K (Instytut Chemi Przemysłowej Warszawa) - kompo-
zycja silikonowa w rozpuszczalnikach organicznych do
sporządzania kitów o spoiwie syntetycznym na niektórych

208

209

11. POSTĘPOWANIE Z ZABYTKAMI KAMIENNYMI

rodzajach kamieni

Sepiolit (Hiszpania) - glinka o wysokim stopniu czystości,

stosowana do zakładania okładów i jako składnik past czysz-

czących

12. Wskazówki bibliograficzne

Periodyki:

„Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dziel Sztuki"
„Conseruation News"
„Studies in Conservation"
„The Conseruator"
„Ochrona i Konserwacja Zabytków"
„Ochrona Zabytków"

Publikacje książkowe i artykuły.

A celebration ofwood. Proceedings ofa conference held by York

Archaeological Wood Centre in York, June 1993. WARP
Occasional Paper 8, 1994.

Amoroso G.G., Fassina V.,Stone decay and conseruation. Elsevier,

Materials Science Monographs, 11, 1983, s. 53-127.

Archaeological wood: properties, chemistry and preseruation.

Washington 1990.

Barker P., Techniki wykopalisk archeologicznych. Biblioteka

Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria B, t. 40, Warszawa
1994.

Bergeron A., Remillard F.,L'archeologue et la conservation: vade

mecum ąuebecois. Quebec 1991. Boutelje J.B., Kiessling H.,

On water-stored oak timber and its

decay by fungi and bacteria. „Archiy rur Mikrobiologie" 49

(3), 1964, s. 305-314.

Centerwall B., Moren R., The use of polyglycols in the stabilizing

and preservation of wood. „Memoires du Musee Historiąue de
l'Universite de Lund", 1960, s. 176-196.

Clydesdale A., Chemicals in conseruation, a guide to possible

hazards and safe use. SSCR 1990. Conseruation des cites et

du mobilier arcbeologiąues. Principes

et methodes. Paris 1987.

Conseruation of waterlogged wood. Proceedings ofthe symposium

on the conservation of large objects of waterlogged wood.
Hague 1979.

Corfield M., The conservation in field archaeology, [w:] Archaeo-

logical conservation, 1996.

210

211

Cronyn J., The elements of archaeological conservation. London

and New York 1990.

Czajnik M., Lehnert Z., Lerczyński S., Ważny ]., Impregnacja i od-

grzybianie w budownictwie. Warszawa 1958.

Dominik J., Starzyk J.R., Ochrona drewna. Owady niszczące drewno.

Warszawa 1989.

Dowman E., Conservation in field archaeology. London 1970.

Drążkowska A., Grupa M., Uwagi o konserwacji przedmiotów znale-

zionych w grobach oficerów polskich w Katyniu i Charkowie
[w:] Zbrodnia nie ukarana. Katyń-Twer-Charków, s.78-91,
Warszawa 1996.

Dzbeński W., Kraińska H., Untersuchungen der Struktur und der

physkalischen und chemischen Eigenschaften von Aus-
grabungsholz verschiedener Herkunft. „Annals of Warsaw
Agricultural University (SGGW-AR)", Forestry and Wood
Technology 39, 1990, s. 119-129.

Dzbeński W., Techniczne własności drewna dębu wykopaliskowego.

„Sylwan" 114, 1970, z. 5, s. 1-17.

Gilberg M., The storage of archaological tron in deoxygenated

aąueous solutions, J.IIC-CG., vol. 12, 1987, s. 20-25.

Gruntoznawstwo, red. B. Grabowska-Olszewska. Warszawa 1977.

Hobler M., Badania fizykochemiczne skał. Warszawa 1977.

Knight B., Wby do some iron objects break up in storę?, [w:] Conser-

vation of iron. National Maritime Museum, Greenwich 1982.

Konservierung von archaologischem Nassholz mit Zucker, Stade

1991. Freiburg 1992.

Krause J., Badania nad usuwaniem produktów korozji z powierzchni

zabytkowych obiektów żelaznych. Biblioteka Muzealnictwa i
Ochrony Zabytków ser. B, nr 57, Warszawa 1979.

Krzysik F., Nauka o drewnie. Warszawa 1978.

La conservation en archeologie. Paris 1990.

Lehmann J., Badania korozji i doświadczenia w konserwacji

archeologicznych zabytków żelaznych. Prace i Materiały
Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria
Numizmatyczna i Konserwatorska, nr 7, 1987.

Metody badań gruntów spoistych, red. B. Grabowska-Olszewska.

Warszawa 1980.

Muhlethaler B., Consenation of waterlogged wood and wet lea-

ther. Paris 1973.

Naukowe podstawy ochrony i konserwacji dzi?ł sztuki oraz za-

bytków kultury materialnej, red. S. Strzelczyk, S. Skibiński.
Toruń 1993.

North N.A., Pearson C., Alcaline sulphite reduction treatment of
marinę iron artifacts. ICOM Committee for Conservation 4th
Triennal Meeting. Yenice 1975. Pearson C., The conservation of
marinę archaeological objects.

1987.

Pianowski Z., O sposobach zabezpieczania oraz ekspozycji reliktów
architektury średniowiecznej odsłoniętych w trakcie wykopalisk.
„Ochrona Zabytków", 1995, nr l, s. 24-30. Price N.S., Consenation
on archaeological consenation. ICCROM

1995.

Problems of the consenation of waterlogged wood. Proceedings

of the symposium, National Maritime Museum, Greenwich

1973- Maritime Monographs and Reports 16, London 1975.

Proceedings ofthe 4th ICOM Group on Wet Organie Archaeological

Materials Conference Bremerhaven 1990. Bremerhaven 1991.

Proceedings ofthe 5th ICOM Group on Wet Organie Archaeological

Materials Conference Portland/Maine 1993- Bremerhaven

1994.

Proceedings of the ICOM Waterlogged Wood Working Group

Conference Ottawa 1981. Ottawa 1982. Profilaktyczna

konserwacja kamiennych obiektów zabytkowych,

red. W. Domasłowski. Toruń 1993. Prosiński S., Chemia

drewna. Warszawa 1984. Retrieval of objects from archaeological

sites, red. R. Payton. 1992. Robinson W.S., First aid for marinę

finds. London 1981. Sease C., A consenation manual for the field

archaeologist. Los

Angeles 1987.

Skibiński S, Ciabach J., Analiza soli rozpuszczalnych w wodzie

występujących w kamiennych obiektach zabytkowych. Ośrodek
Informacji PP PKZ 1981.

Skibiński S., Badania materialoznawcze kamiennych tworzyw ar-

chitektonicznych. „Ochrona Zabytków", 1988, nr 2, s. 94-110.

BIBLIOGRAFIA

213

212

Skibiński S., Jagodziński L., Metoda badań i monitorowania stanu

zawilgocenia muru. „Ochrona i Konserwacja Zabytków",
1996, nr 6, s. 33-44.

Skibiński S., K.Wieczorkowski, Zastosowanie wielkowymiarowych

metod statystyki do interpretacji wyników badań składu
fazowego zapraw budowlanych dla potrzeb archeologii
architektury. AUNC, Archeologia z. XX, s. 49-48, UMK, Toruń
1992

Skibiński S., Kęsy-Lewandowska M., Domagalski W., Wyniki badań

składu fazowego zapraw budowlanych pochodzących z re-
liktów architektonicznych rotundy oraz pierwszej fazy

budowy kościoła cysterskiego w Łeknie, [w:] Studia i materiały

do dziejów Pałuk, t. l, s. 195-213, UAM, Poznań 1989.

Skibiński S., Kęsy-Lewandowska M., Wyniki badań zapraw

budowlanych z fundamentów św. Prokopa ze Strzelna, [w: ]

Studia z architektury. UMK, Toruń 1989, s. 5-24.

Skibiński S., Kęsy-Lewandowska M., Zastosowanie termicznej

analizy różnicowej do badań zapraw budowlanych dla
potrzeb archeologii i architektury. AUNC, Archeologia
Architektury l, z. 184, s. 120-150, UMK, Toruń 1990.

Skibiński S., Konserwacja murów z cegły suszonej na słońcu.

„Ochrona Zabytków", 1990, nr 3, s. 123-124.

Skibiński S., Konserwatorskie metody diagnostyki zabytkowych

obiektów kamiennych. „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów
Dzieł Sztuki", t. 9, 1998, nr 2 (33), s. 32-43.

Skibiński S., Koziej P., O potrzebie rewaloryzacji wczesno-

średniowiecznej rotundy i palatium na Ostrowie Lednickim.

„Ochrona Zabytków", 1993, z. l, str. 20-76.

Skibiński S., Odsalanie kamiennych obiektów zabytkowych (metoda

elektrodializy membranowej). Warszawa, 1989.

Skibiński S., Udział soli rozpuszczalnych w wodzie w procesach

niszczenia kamiennych obiektów zabytkowych oraz konser-

watorskie sposoby ograniczania ich działania. „Ochrona
Zabytków", 1985, nr 3-4, s. 244-257.

Skibiński S., Wyniki badań nad zaprawami z pierwszej przebu-

dowy kościoła i najwcześniejszych obwarowań klasztornych,

[w:] Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobenedyktyń-
skiego w Mogilnie, z. 2. Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony
Zabytków, ser. B, t. XL, Warszawa 1980.

Skibiński S., Wyniki badań próbek zapraw budowlanych, [w:]

Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobenedyktyń-

skiego w Mogilnie, z. 3. Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony
Zabytków, ser. B, t. LXXII, Warszawa 1983.

Skibiński S., Wyrwa A., Wybrane problemy zapraw budowlanych

architektury wczesnopiastowskiej w Wielkopolsce i na Kuja-
wach, [w:] Studia i materiały do dziejów Pałuk, s.201-226,
UAM, Poznań 1996.

Skibiński S., Wyrwa A., Złoża surowców skalnych do produkcji

spoiw mineralnych na terenach Wielkopolski i Kujaw w
średniowieczu, AUNC, Archeologia z. XXIII, s. 165-175,
UMK, Toruń 1995.

Strzelczyk A., Badania nad wpływem fungicydów na grzyby

niszczące zabytkowy papier. Toruń 1973.

Ślesiński W., Konserwacja zabytków sztuki, T. 3- Rzemiosło arty-

styczne, Warszawa 1995.

Ślesiński W.,Konserwacja zabytków sztuki, T.2. Rzeźba, Warszawa 1990.

Yeprek S., Patscheider J., Elmer J., Restoration and conservation of

ancient artifacts: a new area of application of plasma
cbemistry. „Plasma Chemistry and Plasma Processing", Vol. 5,
No. 2, 1985.

Waterlogged wood. London 1990.

Waterlogged wood. Study and consemation. Proceedings of the

2nd KOM Waterlogged Wood Working Group Conference
Grenoble 1984. Grenoble 1985.

Watkinson D.E., Neal V., First aid for finds. London 1998.

Ważny J., Stan i perspektywy konserwacji drewna zabytkowego.

"Ochrona Zabytków", 1991, nr 2, s.79-83.

Wieczorkowski K., Skibiński S., Opracowanie wyników badań

składu zapraw budowlanych z obiektów zabytkowych
metodą analizy skupień dla potrzeb konserwacji architek-
tury, [w:] Inżynieryjne problemy odnowy staromiejskich

zespołów zabytkowych, t. l, s. 259-265, Kraków 1990.

Wójcik C., Skibiński S., Próba rozpoznania surowców skalnych

zastosowanych w sklepieniach krypt romańskich w Mogilnie,
[w:] Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobenedyktyń-
skiego w Mogilnie. Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabyt-
ków, ser. B, t. 2, Warszawa 1980.

Zalewski W., Stec M., Problemy konserwacji wczesnośrednio

wiecznych reliktów gipsowych. „Ochrona Zabytków", 1995,
nr l, s. 54-69.

/~*7>;r^

' ""

BIBLIOGRAFIA

214

215

Autorzy tomu

- Leszek Babiński -

- Eryk Bunsch

- Anna Drążkowska -

- Małgorzata Grupa -

- Zbigniew Kobylińskt -

- Elisabeth Lehr

- Sławomir Skibiński -

- Władysław Weker —

Muzeum w Biskupinie. Oddział Pań-
stwowego Muzeum Archeologicz-
nego w Warszawie Dyplomant
Wydziału Konserwacji Akademii
Sztuk Pięknych w Warszawie

Instytut Archeologii i Etnologii,
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w
Toruniu

Zastępca Generalnego Konserwa-
tora Zabytków, Państwowa Służba
Ochrony Zabytków, Warszawa
Konserwator zabytków - Mona-
chium, Niemcy

Pracownia Badań i Konserwacji
Zabytków, Toruń Państwowe
Muzeum Archeologiczne w
Warszawie

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
PIERWSZA POMOC DLA LAIKOW2, SGSP, I ROK, Medyczne
Pierwsza pomoc dla New Ageowcow Wojciech Usarzewicz
I POMOC W STANACH NAGŁYCH dla niemedycznych (poprawione), Kwalifikowana Pierwsza Pomoc
Pierwsza pomoc I wykład dla fizjoterapii
konspekty, klasa-4-pierwsza-pomoc-przedmedyczna, Konspekt lekcji techniki dla klasy 4
Szkolenia dla więźniów ''Pierwsza pomoc - Druga szansa'', MEDYCYNA, RATOWNICTWO MEDYCZNE, BLS, RKO
pierwszy kolos z zabytków, Archeologia, Archeologia Pradziejowa, materiały na kolosy
Podstawowe zasady BHP dla każdego pracownika, BHP i pierwsza pomoc
PSYCHE dla KPP, Kwalifikowana Pierwsza Pomoc

więcej podobnych podstron