Magdalena Sykuła

Georgina Borys-Kciuk

Joanna Kubica

Arteterapia - leczenie przez sztukę

,,Sztuka jest dojrzewaniem, ewolucją, uniesieniem umożliwiającym wyjście z ciemności w blask światła”

W rozmaitych kręgach naukowych przedmiotem wielu ożywionych dyskusji jest poszukiwanie sensu sztuki, roli i motywu procesu czy aktu tworzenia. Z perspektywy pedagogicznej i psychologicznej potwierdza się możliwość stosowania sztuki w wymiarze „znajdowania sensu dla siebie”, wspomagania rozwoju człowieka, rozwoju nie tylko estetycznego, ale bardziej emocjonalnego, społecznego, intelektualnego, czy wreszcie procesu zmiany osobowości człowieka.

Osobowość każdego młodego człowieka kształtuje się w zetknięciu z otaczającym światem. Sztuka może dopomóc w rozumieniu rzeczywistości oraz budowaniu do niej pozytywnego stosunku: rozbudzać myślenie i emocje, ukazywać obszary piękna, zachęcać do postawy twórczej, wykazywać na potrzebę kontaktu z ludźmi, uczyć wartościowania. Twórczość jest najwyższym przystosowaniem jednostki do świata zewnętrznego.

Emocje, które wywołują w nas ludzie, zjawiska czy zdarzenia trudno czasami wyrazić słowami. To, co przeżywamy, jest często niezrozumiałe dla innych. Choć znamy tyle słów, nie potrafimy nazwać naszych wewnętrznych stanów. Sztuka może pomóc spojrzeć w głąb siebie, może również stać się dla wielu osób jedynym środkiem ekspresji emocjonalnej. Poprzez symbol umożliwia komunikację różnych przekonań, konfliktów, urazów. Może pomóc dostrzec, że spontaniczne wyrażanie siebie jest naprawdę możliwe, co więcej, możliwa jest nasza przemiana.

Sztuka od wielu wieków ma potężną moc terapeutyczną. Terapia przez sztukę jest uznaną metodą holistyczną wykorzystywaną w pracy z dysfunkcjami (uzależnienia, współuzależnienia, patologia społeczna) chorobami (nowotwór). Jest próbą odnalezienia sensu i celu życia na  drodze rozwoju osobistego. Jest próbą oswojenia lęku, strachu i stresu. Rola sztuki w terapii wynika z założeń psychoanalizy, które dotyczą konfliktów człowieka, tych wewnętrznych i nieuświadomionych. Sztuka jest środkiem obiektywizacji przeżyć, która pozwala na patrzenie z dystansem do tych przeżyć oraz na pozbycie się napięcia emocjonalnego poprzez ekspresję.

Terapia poprzez sztukę to arteterapia.

-Arte" z łac. ars, artis, oznacza sztukę, rzemiosło, rękodzieło, sztuki piękne i umiejętności a także dzieło sztuki;

-Terapia" z gr. therapeuein - leczenie, terapia.

Arteterapia to twórczy trening, terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to metoda poznawania siebie, przygoda z tworzeniem oraz z twórczym myśleniem. - H. Grzegorzewski  

        Szeroko rozumiana arteterapia jest definiowana jako układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki. - E. Grzebyk

Arteterapia

- w wąskim znaczeniu obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych,

- w szerokim obejmuje muzykoterapię, biblioterapię oraz działania terapeutyczne z wykorzystaniem teatru, filmu, malarstwa, rzeźby, grafiki i innych sztuk plastycznych.

- trzecia koncepcja arteterapii polega na traktowaniu arteterapii jako odmiany kulturoterapii, czyli działania skierowanego na człowieka i jego środowisko, podejmowanego w celu przywrócenia lub utrzymania zdrowia oraz zmierzającego do poprawy jakości życia

Historia arteterapii sięga ponad stu lat. Ogromną rolę odegrali tu francuscy psychiatrzy A. Tardieu i M. Kimon, którzy pod koniec XIX w. opublikowali swoje prace na temat znaczenia dzieł plastycznych osób chorych psychicznie.

Oddziaływanie sztuki o uzdrawiającym znaczeniu, znane było od dawna, co potwierdzał twórca koncepcji zwanej katharsis, czyli Arystoteles. Ale jednak dopiero w ostatnim stuleciu powstała inicjatywa wykorzystania procesu twórczego i sztuki do celów terapeutycznych, oparta na teorii, która określa psychologiczne mechanizmy twórczości. Postępowanie to nazwano „ arteterapią” i nazwa ta została wprowadzona do terminologii medyczno-psychologicznej w latach 40 dwudziestego wieku.

Arteterapia może być podzielona na dwa odłamy takie jak:
· pielęgnowanie spontanicznej twórczości,
· arteterapia stymulująca.

Celem tych form jest poprawienie samopoczucia psychicznego, nawiązanie jakiegokolwiek kontaktu z otaczającym światem, poprawa jakości życia, a także pogłębienie znajomości samego siebie.

W arteterapii możemy wyróżnić różne techniki, które umożliwiają wgląd do lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania. Są one następujące:

· ekspresyjne,
· projekcyjne,
· konstrukcyjne.

Spontaniczność, a także niekonwencjonalność sposobów wypowiadania się, które pojawiają się w technikach arteterapeutycznych powoduje zmniejszenie oporów przed autoujawnianiem.

We wszystkich technikach arteterapeutycznych wykorzystuje się wpływ poszczególnych dziedzin sztuki na człowieka, a w szczególności oddziaływanie na jego sferę emocjonalną. Kulminacyjnym momentem, jest tu zawsze katharsis- czyli oczyszczenie.

Arteterapia jako metoda ma możliwość łączenia się z innymi metodami terapii zajęciowej. Zalecana jest ludziom zarówno zdrowym, jako metoda odprężającą, jak i chorym umysłowo i fizycznie, jako metoda, która wspiera diagnozę i terapię oraz resocjalizację

Funkcje arteterapii zależą przede wszystkim od celu jej zastosowania. Zdaniem M.Kulczyckiego, arteterapię można sprowadzić do trzech podstawowych funkcji:

1) rekreacyjna - ma na celu tworzenie odpowiednich warunków wypoczynku, sprzyjających nabraniu nowych sił pomocnych w przezwyciężaniu problemów życiowych jednostki. Pozwala osiągnąć stan wyciszenia, radości, rozluźnienia, wewnętrznego spokoju, a przez to wyzwolenia energii życiowej;

2) edukacyjna - jej przesłaniem jest dostarczanie uczestnikowi terapii dodatkowych wiadomości przydatnych do reinterpretacji sensu i celu życia. Dostarcza dodatkowych wiadomości i zwiększa mądrość życiową, a także umiejętności radzenia sobie w różnych sytuacjach;

3) korekcyjna - przekształcanie szkodliwych zmów na bardziej wartościowe. Przejawia się w różnych formach niesienia pomocy jednostką mającym problem z niedostosowaniem się do otaczającego świata, przestrzeganiu i akceptacji siebie i innych, wyrównaniu braków i ograniczeń psychofizycznych.

Arteterapia pełni także funkcje:

4) ekspresyjną - pomaga ona w rozładowaniu nadmiaru tłumionych emocji, 5) poznawczą - uczącą nazewnictwa i rozpoznawania, a także wyrażania swoich uczuć, 6) regulacyjną - umożliwiającą zaspokojenie potrzeby wyższego rzędu, czyli potrzebę samorealizacji.

7) diagnostyczną i rokowniczą - wytwory uczestnika terapii opisują jego stan psychofizyczny” .

8) kompensacyjną - wyzwala aktywność twórczą, wyrównuje braki i ograniczenia psychofizyczne. Pozwala zaakceptować siebie i innych. Przede wszystkim wzbogaca życie człowieka niepełnosprawnego bądź upośledzonego nadając mu sens.

Celem nadrzędnym arteterapii, która obejmuje różne dziedziny życia, w tym także aspekty medyczne, jest zwalczanie skutków choroby. Może ona również zapobiegać jej powstaniu bądź pomagać w jej przezwyciężaniu. 

Arteterapia ma na celu zobligowanie jednostki do retrospekcji znaczenia zdarzeń w kontekście przeszłości i umożliwienie zmiany postaw przyszłego zachowania, z uwzględnieniem faktycznych warunków otaczających tę osobę. Powinna być skierowana na wykrywanie wewnętrznych zahamowań blokujących procesy poznawcze, rozwój zdolności oraz kształtowanie osobowości.

Do celów terapii przez sztukę zaliczamy również takie cele jak:

· ujawnienie odczuć,
· oczyszczanie, czyli „ ujawnienie uczuć za pomocą malowania, rysowania, itp., co powoduje się ich pozbycie,
· uświadomienie, czyli wyrzucenie swoich uczuć poprzez ich namalowanie i następnie oglądanie swego rysunku,
· porównanie, polega ono na zbieraniu rysunków z każdych zajęć terapeutycznych i ich porównywanie, by uświadomić zmiany zachodzące w ich autorze, czyli osobie poddanej terapii.

-Podczas zajęć z arteterapii zmienia się sposób odbioru świata.
-Uczestnicy spotkań nabierają przekonania, że każda emocja, nawet najbardziej przykra, nie trwa wiecznie- przemija.
-Zaczynają więc nabierać dystansu do swoich uczuć i przeżyć, stają się dojrzalsze, uspokojone i wyciszone.

Głównym celem arteterapii jest to, by po jej zakończeniu, osoba, która została jej poddana, optymistycznie podchodziła do problemów, radziła sobie z własnymi emocjami, stała się odporna na niepowodzenia i nabrała wiarę w samego siebie, a także pokonała własną nieśmiałość.

W wyniku procesu twórczego u osoby tworzącej:

• Zostają uwolnione i odreagowane nagromadzone emocje;

• Zmniejsza się poziom napięcia;

• Zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej;

• Wzmacnia się poczucie bezpieczeństwa;

• Wzmaga się świadomość motywów własnych działań i zachowań;

• Uaktywnia się ekspresja samego siebie i spontaniczność.

Terapia ma również wartość w procesie tworzącym osobowość człowieka, ponieważ wykorzystuje ona wachlarz aktywności życiowej, a także pomaga odnaleźć cel i sens życia.

Arteterapia pozwala na:

• Rozwijanie własnych działań twórczych;

• Pozawerbalne porozumiewanie się;

• Uzewnętrznianie świata własnych przeżyć i odczuć;

• Zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestnictwa, bycia rozumianym i docenianym;

• Zrozumienie własnych pragnień i potrzeb;

• Pobudzenie sensoryczne - wielozmysłowe postrzeganie świata;

• Poznawanie innych - zmiana punktu widzenia swoich problemów;

• Akceptacja siebie i innych;

• Kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic;

• Relaks, przyjemność i odpoczynek.

Arteterapia pomaga uzewnętrznić emocje, pragnienia, dążenia, myśli. Jest formą komunikacji z samym sobą i z innymi ludźmi. W trakcie zajęć możliwa staje się zmiana sposobu odbioru otaczającej rzeczywistości. Dzięki niej dziecko lub osoba dorosła zaczyna nabierać dystansu w stosunku do własnych, niekiedy trudnych przeżyć, uczuć i doświadczeń.

Terapia sztuką pozwala kształtować takie umiejętności jak:

- rozpoznawanie i wyrażanie własnych emocji,

-wyrażanie ich w sposób akceptowany przez otoczenie.

Działania arteterapeutyczne przyjmują różne formy (pasywne, aktywne):

• Muzykoterapia (muzyka)

• Choreoterapia (taniec, ruch)

• Chromatoterapia (kolory)

• Filmoterapia (filmy)

• Fototerapia (zdjęcia)

• Twórczość plastyczna (malowanie, rysowanie, rzeźbienie)

• Biblioterapia (książki)

• Poezjoterapia (wiersze)

• Pisanie pamiętników

• Psychodrama (teatr)

• Masaż leczniczy (dotyk)

• Medytacja (myśl)
  

Arteterapia jest formą komunikacji chorych z otoczeniem i z samym sobą. Tworzenie artystyczne daje człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, odreagowuje on swoje stresy, a także sprawia mu radość.
„Działalność plastyczna rozwija inteligencję, usprawnia percepcję. W czasie zajęć plastycznych dzieci nabywają wiele nowych umiejętności, rozwijają wrażliwość plastyczną. Przyczynia się to do zmiany niepożądanych zachowań, prowadzi do większej otwartości i pogłębienia zaufania wobec innych ludzi, redukuje niskie poczucie własnej wartości” .
Arteterapia pozwala na rozwijanie własnych działań twórczych, pozawerbalne porozumiewanie się, uzewnętrznienie własnych przeżyć i odczuć, zaspokajanie podstawowych potrzeb i zrozumienie ich, poznawanie innych, akceptacja siebie, relaks, przyjemność oraz odpoczynek.
„Proces arteterapeutyczny jest „autentycznym ukierunkowaniem życiowym" realizowanym za pomocą dostępnych środków. Ma przede wszystkim na celu ukazywanie bogactwa natury i urody świata oraz neutralizowanie przeszkód hamujących wewnętrzny rozwój jednostki” .

Bibliografia:

1. E. J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, Kraków 2007;
2. M. Konopczyński, Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży, Warszawa 1996;

3. T. Rudnicki, Arteterapia - inspiracje i wartości, Warszawa 2007;

4. A. Dobrzyńska, M. Jurga, Gry i zabawy na lekcji, Poznań 2003;

5. Program profilaktyczny dla młodzieży: Jak żyć z ludźmi - umiejętności interpersonalne, MEN, Warszawa 1990;

6. Arteterapia w medycynie i edukacji, red. W. Karolak, B. Kaczorowska, Łódź 2008;

7. G. Szafraniec, Między sztuką a terapią. Obszary poszukiwań, w: Dziecko i sztuka. Recepcja - edukacja - wsparcie - terapia, red. M. Knapik, Katowice 2003.

1

---