Cierpienie i œmierć w „Innym œwiecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Gustaw Herling-Grudziński został w 1940 roku aresztowany w Grodnie przez NKWD,
oskarżony o działalnoœć szpiegowską i skazany na pięć lat pobytu w obozach. Do
1942 roku przebywał w łagrze w Jarcewie, póŸniej, dzięki porozumieniom
polsko-sowieckim, dostaje się do armii Andersa i wraz z nią opuszcza Związek
Radziecki. W roku 1951 ukazuje się w Londynie (po angielsku, a dwa lata póŸniej
po polsku) dokumentalna relacja z łagrowych przeżyć i obserwacji poczynionych
przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego na Sybirze, "Inny œwiat".
"Inny œwiat" jest zarazem próbą ukazania sowieckiego obozu pracy, jak też
wpływu łagrów na psychikę i kodeks etyczno-moralny osadzonych w nim więŸniów.
WięŸniowie bowiem, aby przeżyć, muszą zapomnieć o wartoœciach, jakie dotychczas
wyznaczały granice ich postępowania. Jeżeli chcieli myœleć o przetrwaniu,
musieli dostosować się do reguł rządzących w gułagach. Herling-Grudziński
obserwuje i opisuje proces degradacji człowieczeństwa, do którego doprowadza
stworzony przez Rosjan cały system wymyœlnych represji i ograniczeń.
Rzeczywistoœć łagrowa to przede wszystkim ciężka, katorżnicza praca w
nieludzkich warunkach. WięŸniowie stanowią tanią siłę roboczą, są więc
bezwzględnie i maksymalnie wykorzystywani. Życie ludzkie nie przedstawia tu
żadnej wartoœci, każdego więŸnia można zastąpić innym. Donosy, gwałty i
mordowanie chorych oraz niezdatnych do pracy są na porządku dziennym.
WięŸniowie są zmuszani do składania obciążających zeznań, zanikają uczucia
miłoœci i przyjaŸni.
Herling-Grudziński przedstawia w swojej książce wiele skomplikowanych ludzkich
biografii, jak choćby losy Marusi i Kowala, enkawudzisty Gorcewa, trzech
komunistów niemieckich czy też Kostylewa. Składają się one na rodzaj portretu
zbiorowego, bowiem prawdziwym bohaterem nie jest jednostka, ale właœnie
zbiorowoœć ludzka.
Trudno jednoznacznie zinterpretować "Inny œwiat". Książka ta może być bowiem
odbierana jako œwiadectwo tryumfu totalitarnego systemu dehumanizacji i
zniewalania ludzkich umysłów. Dowodem na to może być widok człowieka
złagrowanego, dostosowanego do rzeczywistoœci obozowej, akceptującego
zaistniały stan rzeczy. Przykładów jest aż nadto. Kowal oddaje kolegom swoją
ukochaną, czyni tak w imię obozowej solidarnoœci. Kobiety są zmuszane przez
głód do prostytucji. Żydowski architekt składa fałszywe zeznania, obciążające
czterech Niemców. Na podstawie tychże Niemcy zostaną rozstrzelani.
Z drugiej jednak strony nie wolno zapominać, że sam Gustaw Herling-Grudziński
wyraŸnie wskazuje na koniecznoœć niepoddawania się terrorowi. Nie akceptuje
jednoznacznie negatywnej oceny moralnoœci ludzi osadzonych w łagrach. "Inny
œwiat" ukazuje przecież postawy piękne. Przykładem może być "nawrócony"
Kostylew, który, aby nie zapomnieć o ludzkim cierpieniu, codziennie opala sobie
w ogniu rękę.
Przykładem godnej postawy może być również Natalia Lwowna, która dostarczyła
narratorowi zakazaną w obozie książkę Fiodora Dostojewskiego "Zapiski z
martwego domu". Niezwykle wymowna jest również scena z "Epilogu". Wspomniany
architekt, którego zeznania przyczyniły się do œmierci czterech więŸniów
niemieckich, już po wojnie, w Rzymie spotyka narratora i opowiada mu swoją
historię licząc na zrozumienie i rozgrzeszenie. Jednak nie dostaje go.
Œwiadczy to o nieprzejednanej postawie moralnej Grudzińskiego - zło nie może
zostać usprawiedliwione, nawet pomimo okolicznoœci łagodzących. Człowiek musi
walczyć nie tylko o swoje życie, ale przede wszystkim o zachowanie człowieczeństwa,
nawet w sowieckich łagrach, na "nieludzkiej ziemi".