Twórczość Mikołaja Reja.
Obok silnych jeszcze związków ze średniowieczną tradycją literacką w pisarstwie Mikołaja Reja ujawniają się zarazem właściwości typowo renesansowe. Poetyka jego wierszy i prozy ciąży ku przeszłości, natomiast podejmowane problemy, idee, a także postawa swiatopoglądowa, którą daje się odczytać z pism twórcy „Figlików”, kierują uwagę interpretacyjną ku kulturze humanistycznej.
Rej wykorzystywał gatunki literackie proweniencji średniowiecznej, zarazem jednak unowocześniając ich formy. W jego artystycznym dorobku znalazł się dialog społeczny i polityczny („Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem”), misterium („Żywot Józefa - 1945), moraliet („Kupiec”) oraz gatunki parenetyczne” „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego” (1558) i „Żywot człowieka poczciwego” stanowiący pierwszą część okazałego dzieła „Zwierciadło” (1567/1568). Mikołaj Rej uprawiał także szeroko pojmowaną odmianę gatunkową kaznodziejstwa: „Postylla” - 1557 (nazwa pochodzi z języka łacińskiego: post illa verba - po owych słowach, a więc po przeczytaniu Ewangelii) oraz poezję epigramatyczną zbliżoną do formy fraszki „Figliki” (1574). Humanistyczna treść pisarstwa Reja ujawnia się w trzech zwłaszcza zakresach tematycznych: publicystycznym, związanych z obserwacją współczesnych artyście przeobrażeń i zjawisk społeczno-politycznych Rzeczypospolitej; antropologicznym, wynikającym z kreowania ziemskich wzorów życia ludzkiego oraz religijnym, sympatyzującym z ruchami reformacyjnymi XVI-wiecznej Europy (poeta zmienił wyznanie katolickie na kalwińskie i był aktywnym uczestnikiem wielu reformacyjnych synodów).
Szczególnie współczesny (dzisiaj powiedzielibyśmy - publicystyczny) charakter posiada „Krótka rozprawa”. Porusza ona wiele kwestii politycznych,
społecznych i obyczajowych ówczesnej Polski, a jej treść związana jest z początkowym, pełnym jeszcze nadziei, etapem walki szlachty o egzekucję praw, dóbr koronnych. Reprezentanci trzech głównych stanów: Pan (szlachta), Wójt(chłopstwo), Pleban(duchowieństwo) prowadzą bogaty w realia życiowe dialog, który ujawnia zasadnicze problemy nurtujące ówczesne społeczeństwo: kwestie przekupnego sądownictwa, nadużyć przy eksploatacji żup solnych, czy brak stałego systemu obronnego kraju.
Wiele także uwag zostaje poświęconych problematyce odpowiedzialności za kształt moralno-obyczajowego życia publicznego Rzeczypospolitej. Pan i Wójt negatywnie oceniają wiele zjawisk natury religijno-kościelnej: drwią z praktyki sprzedawania odpustów, wyrażają zaniepokojenie bogatą i nastawioną na teatralny efekt liturgią obrzędów katolickich, ujawniają materialną interesowność księży w spełnianiu praktyk religijnych (np. kolęda).
W „Krótkiej rozprawie” zostaje także podniesiony problem rozrzutności życia szlacheckiego: nieumiarkowana w piciu i jedzeniu, niszczącemu zasiewy obyczajowi myśliwskiemu czy nałogom hazardowym.
Dialog Mikołaja Reja posiada wybitne wartości literacko-językowe: wprowadz zróżnicowanie stylu wypowiedzi ze względu na temat, októrym jest aktualnie mowa (np. styl prawniczy, kościelny, żołnierski, łowiecki). Operuje licznymi przysłowiami oraz naśladuje żywioł mowy potocznej. „Krótka rozprawa” to jeden z pierwszych utworów w literaturze polskiej poświęconych w całośco problematyce społecznej,wyrażających odpowiedzialność artysty-twórcy za kształt życia politycznego, ekonomicznego i socjalnego. Pisarstwo Reja włącza się więc w rozległy nurt zjawisk literackich, których inspiracją jest „tu i teraz”: szeroko rozumiana współczesność wymagająca zmian, reform, ulepszeń.
W rozwoju kultury humanistycznej renesansowej Polski istotną rolę odegrał „Żywot człowieka poczciwego”. To parenetyczne dzieło buduje szlachecko-ziemiański ideał życia ludzkiego. U źródeł humanistycznej refleksji Reja leży silne przekonanie o głębokim związku człowieka z naturą, z przyrodą. Życie ludzkie w utworze renesansowego poety zostaje przedstawione adekwatnie do cylku roku przyrodniczego: od wiosny-dzieciństwa po jesień-starość. Rejowy „człowiek poczciwy”, to szlachcic, ziemianin, gospodarz, mąż i ojciec, to człowiek układającu swe życie w zgodzie z prawami naturalnymi dyktowanymi przez rozum i sumienie. Rejowa humanistyczna wizja osoby ludzkiej żyjącej w zgodzie z naturą - jej uniwersalnymi prawami, przyrodą, jej biologicznym cyklem - będzie wielokrotnie w polskiek literaturze powracała.
Antykatolickie stanowisko Reja ujawniło się już w wypowiedziach Pana i Wójta skierowanych przeciw Plebanowi. Dziełem jednoznacznie natomiast inspirowanym myślą reformacyjną jest zbiór kazań „Postylla”. Rej głosi zasadę fiducji, oburza się na świąteczne i kościelne ceremonie, opowiada się za wizją kościoła „ubogiego”.
Mikołaj Rej nazywany jest „ojcem piśmiennictwa polskiego”. Na określenie to tym bardziej w pełni zasłużył, że ślady lektur utworów poety odnajdujemy u wielu jego bezpośrednich następców: Jana Kochanowskiego, Stanisława Orzechowskiego czy Sebastiaba Grobowieckiego. Zasługo Reja dla rozwoju polszczyzny literackiej przyczyniły się w znacznym stopniu dp pełnego, europejskiego rozkwitu ojczystej literatury tworzonej przez Jana z Czarnolasu.