562 563 2

Poddział: odkrytoszczękie — Ectognatha

Poddział obejmuje owady pierwotnie bezskrzydłe, skrzydlate oraz wtórnie bezskrzydłe cechujące się przysadkami gębowymi nie ukrytymi w zagłębieniu głowy. Do poddziału należą trzy podgromady, dwie zaliczane są do owadów pierwotnie bezskrzydłych, trzecia do owadów pierwotnie skrzydlatych.

Podgromada: przerzutki — Microcoryphia

Synonim: Archaeognatha

Diagnoza: owady bezskrzydłe mające żuwaczki zestawione stawowato / głową jedną płaszczyzną, na odwłoku przydatki przedpłciowc. płciowe oraz przydatki końcowe — boczne i długa nić końcowa.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Do podgromady zaliczane są owady bezskrzydłe szeroko rozprzestrzenione ale ciepłolubne i wrażliwe na wysychanie. W strefach umiarkowanych występują w siedliskach ciepłych. Żyją pod kamieniami, w rozkładającym się drewnie, w ściółce. Są wszystkożerne i roślinożerne. Znanych jest ok. 300 gatunków, w Polsce ok. 60.

Ciało mają wydłużone, do 2 cm długie, wrzecionowate, odwłok ostro zakończony (ryc. 207D). Są bardzo ruchliwe, szybko biegają.

Przedstawiciele podgromady mają żuwaczki stawowato połączone z głową jedną płaszczyzną, podobnie jak u pierwogonków, skoczogonków i widłogon-ków, ale dwuczłonowe i na końcu rozwidlone (nawiązują w budowie do żuwaczek skorupiaków). Narządy gębowe żujące. Odwłok zbudowany z 11 segmentów, na segmentach parzyste wyrostki kolczaste i woreczki wypuklanc (od 2 — 9 segmentu). Wyrostki kolczaste przerzutki wykorzystują przy poruszaniu się. Odwłok ślizga się przy ruchu na odgiętych wyrostkach, jak na saneczkach. Ostatnia para wyrostków kolczastych jest długa i wraz z nicią końcową służy do skakania. U samic pokładełko, u samców prącie. Na końcu odwłoka przydatki boczne i nić końcowa, wydatnie dłuższa niż boczne, wieloczłonowa (ryc. 207D, fot. 18B).

Na głowie duże oczy złożone i przyoczka. Czułki długie, ponad 30-człono-we. Narządy gębowe gryzące. Głaszczki szczęk szczególnie długie. Na segmentach tułowia występują wyrostki paranotalne, boczne uwypuklenia do których wnikają tchawki. Część morfologów upatruje w nich struktur porównywalnych ze skrzydłami (tzw. paranotalna teoria pochodzenia skrzydeł; zob. też budowa skrzydeł u owadów skrzydlatych). U niektórych gatunków, na biodrach odnóży tułowia, II i III pary, występują wyrostki kolczaste, porównywane przez część morfologów ze szczątkowymi gałęziami zewnętrznymi.

Układy nerwowy i krwionośny wykazują cechy prymitywne. Brzuszny łańcuch nerwowy nie wykazuje koncentracji zwojów, ma parzyste konektywy i w tułowiu 8 zwojów. Serce jest długie z licznymi ostiami. Przerzutki oddychają tchawkami. Mają 9 par przetchlinek występujących na odwłoku. Cewki Malpighiego w liczbie 12 — 20 par.

Bruzdkowanie początkowo całkowite, następnie częściowe powierzchniowe lub częściowe powierzchniowe.

Przerzutka wielonoga (ma, jak każdy owad, 3 pary odnóży na tułowiu; nazwa odnosi się do wyrostków kolczastych na odwłoku) — Machilis poły poda występuje wśród kamieni, nagrzewanych promieniami słońca.

Podgromada: rybiki — Zygentoma

Synonim: szczeciogonki (właściwe) — Thysanura (sensu stricto)

Diagnoza: owady bezskrzydłe mające żuwaczki osadzone stawowato na głowic dwoma płaszczyznami. Na końcu odwłoka przydatki boczne i nić końcowa prawie jednakowo długie.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Rybiki żyją głównie w strefach subtropikalnych i tropikalnych. W umiarkowanych występują w siedliskach ciepłych. Większość jest bardzo wrażliwa na wysychanie, ale niektóre gatunki występują w bardzo suchych siedliskach. Spotykane są w glebie, ściółce leśnej, pod kamieniami, w gniazdach termitów i mrówek, kilkanaście gatunków jest synantropijnych. Znanych jest ok. 300 gatunków (w Polsce 1). Biegają szybko, zwinnie. Są wszystko- i roślinożerne.

Przedstawiciele podgromady mają ciało spłaszczone grzbieto-brzusznie, ogólnie podobnie zbudowane jak przerzutki, ale u nich żuwaczki są jedno-członowe i połączone stawowato z głową dwoma płaszczyznami, podobnie jak u owadów skrzydlatych. Narządy gębowe żujące. Odwłok złożony z 11 segmentów. Na segmentach odwłoka od 7 do 9, rzadziej od 2 do 9, parzyste wyrostki kolczaste. Woreczki wypuklane u nielicznych gatunków. Na końcu odwłoka przydatki boczne i nić końcowa, wieloczłonowe, prawie równe (ryc. 207C).

Ciało rybików jest gęsto pokryte oskórkowymi łusec/.kami. Głowa z długimi wieloczłonowymi czułkami. Oczy złożone drobne lub nie występują. Przy-oczka nie występują. Rybiki mają bardziej rozwinięte tchawki niż przerzutki. Występuje 10 par przetchlinek, 2 na tułowiu i reszta na odwłoku. Tchawki są połączone w tułowiu podłużnymi odgałęzieniami, a w tułowiu i odwłoku także poprzecznymi. Cewki Malpighiego w liczbie 2—4 par.

Bruzdkowanie częściowe powierzchniowe.

Rybik cukrowy — Lepisma saccharina, pokryty srebrnawo błyszczącymi łuskami, jest synantropijny, występuje często w domach, żywi się szczątkami roślin. Jest jedynym przedstawicielem podgromady żyjącym w Polsce.

563