POWSTAWANIE PRAWA
Historyczne formy powstawania prawa:
stanowienie,
zwyczaj,
precedens,
umowa,
opinie uczonych.
Stanowienie prawa polega na tym, że kompetentne (upoważnione przez prawo) organy państwa wydają akty prawotwórcze np. ustawy, rozporządzenia. Współcześnie głównymi organami do stanowienia prawa są parlamenty.
W sferze wykonawstwa prawo stanowione jest przez organy administracji rządowej i organy samorządu terytorialnego.
Współcześnie stanowienie prawa jest regulowane przez samo prawo.
Rezultatem stanowienia prawa jest tzw. system prawa stanowionego. Takie systemy przeważają w Europie kontynentalnej i dominują w Ameryce Południowej. Występują także w Luizjanie (jedyny stan w USA) oraz w prowincji Quebec w Kanadzie.
Cechy charakterystyczne systemu prawa stanowionego:
W systemie tym za normy prawne uchodzą normy generalne i abstrakcyjne.
W systemie tym dochodzi do rozdzielenia pomiędzy stanowieniem prawa a stosowaniem prawa, tzn. inne organy stanowią prawo, a inne je stosują.
System prawa stanowionego ma budowę hierarchiczną, swoją strukturą przypomina piramidę:
MADONNA
Podstawą wydawania norm niższego rzędu są normy wyższego rzędu.
Prawie wszystkie działy prawa są skodyfikowane (duża rola kodeksów w tym systemie, m.in. w Polsce).
Kodeks jest to ustawa, która w sposób możliwie wyczerpujący reguluje daną dziedzinę stosunków społecznych.
Zwyczaj jest pierwotną formą powstawania prawa, znacznie wyprzedzającą prawo stanowione.
W społeczeństwach pierwotnych nie było zinstytucjonalizowanej władzy, a dopiero w momencie zaistnienia władzy pojawiało się prawo. Pierwszym prawem jakie się pojawiło było prawo podatkowe, tzw. prawo daninowe.
Precedens jest to konkretne rozstrzygnięcie w danej sprawie, dokonane przez organ stosujący prawo, które stanowi wzór do rozstrzygania spraw podobnych.
W zależności od tego jaki organ dokonuje rozstrzygnięcia można wyróżnić precedens sądowy, administracyjny i parlamentarny.
Wyróżnić możemy także;
precedens prawotwórczy (konstytutywny), kiedy to organ dokonuje rozstrzygnięcia nie mając podstawy prawnej,
precedens potwierdzający (deklaratoryjny), w sytuacji podobnej sąd kieruje się uprzednim rozstrzygnięciem sądu.
Ojczyzną prawa precedensowego jest Wielka Brytania, w której ten system prawa ma bardzo długą tradycję sięgającą XI wieku. Za pośrednictwem Wielkiej Brytanii system prawa precedensowego rozpowszechnił się w byłych koloniach brytyjskich: USA (bez Luizjany), Kanada, Australia, Nowa Zelandia.
W systemie prawa precedensowego istotną rolę odgrywają sędziowie. Zarówno w Wielkiej Brytanii i USA występuje (charakterystyczna dla państw anglosaskich) instytucja ławy przysięgłych, nieznana dla prawa stanowionego.
Cechy charakterystyczne systemu „common law”:
Za normy prawne w tym systemie uchodzą normy indywidualne i konkretne.
Podstawową formą prawotwórstwa jest decyzja sądowa. W decyzji sądowej wyróżnia się „ratio decidendi” (reguła sędziowska stanowiąca podstawę rozstrzygnięcia) i „arbiter dicta” (jest to uzasadnienie tej reguły).
W systemie „common law” obowiązuje zasada „stare decisis”, czyli stałości decyzji. Zgodnie z tą zasadą sądy równorzędne lub sądy niższej instancji są związane orzeczeniem sądów równorzędnych lub wyższej instancji w sprawach podobnych.
Prawo w systemie „common law” dotyczy konkretnych stanów faktycznych, ma charakter kazuistyczny.
Umowa jest to zgodne oświadczenie woli co najmniej dwóch stron. Umowy są podstawowym źródłem prawa w prawie międzynarodowym publicznym.
W systemie prawa stanowionego (w Polsce szczególnie) umowy mogą być źródłem prawa w zakresie prawa pracy (chodzi tu o tzw. układy zbiorowe pracy i płacy zawierane czasami między pracodawcą a związkami zawodowymi).
Opinie uczonych (doktryna prawa) współcześnie nie stanowią źródła prawa.
Inaczej było w starożytnym Rzymie, gdzie poszczególni prawnicy uzyskiwali przywilej cesarza tzw. „ius respons” wiążący sąd i będący podstawą rozstrzygnięć.
Zgodna opinia uczonych „idżma” może stanowić źródło prawa w krajach muzułmańskich.
1