Topola osika

OSIKA
(Populus tremula L.)

Liście osiki już przedtem lękliwie drżaly,
teraz trzęsą się, miotają niespokojnie - niby
motyle nitkami przywiązane za nogi.
Czy to nie dusze jakie, czarodziejsko więzione w drzewach?
(Adolf Dygasiński - "Gody Życia")

Nazwy handlowe i regionalne:
osika (Polska), Peuplier tremble (Francja), Alamo blanco, Tremblon(Hiszpania), Espe, Aspe, Zitterpappel (Niemcy), Osina (Rosja), Alber, Tremula(Szwajcaria), Asp (Szwecja), Toz ag, Titreh kavak (Turcja), Europeen -aspen,Aspen (W. Brytania), Pioppo tremolo (Włochy).

Oznaczenie botaniczne:
gromada: Angiospermatophyta - okrytozalążkowe, klasa:Dicotyledonopsida- dwuliścienne, rodzina: Salicaceae - wierzbowate, rodzaj:Populus- topola, sekcja: Leuce - topole białe i osiki, gatunek:Populustremula L. - osika.

Gatunki podobne:
Populus alba L., P. balsamifera L., P. canescens Sm., P. deltoidesMarsch., P. grandidentata Michx., P. heterophylla L., P. Nigra L., P. tremuloides,P. spp.

Pokrój drzewa osiki Populus tremula
(rys. S. Spława-Neyman)

Występowanie

Z około 100 gatunków topól, w kraju rosną cztery gatunki topoli. Należądo nich: osika - Populus tremula L. z sekcji Leuce-topole i osiki; topolabiała (białodrzew) - Populus alba L. z podsekcji Albidae; mieszańcem tychdwóch gatunków jest topola szara (białodrzew nadwiślański) - Populus canescensSM (P. alba x P. tremula); ostatni rodzimy gatunek należy do sekcji topoliczarnych - Aigeiros-jest to topola czarna (sokora, topola nadwiślańska)Populus nigra L.
W Polsce od szeregu lat hoduje się wiele innych gatunków, jak topolapiramidalna zwana też topolą włoską - Populus pyramidalis L. i szereg tzw.kultywarów sadzonych często w lasach. Należą do nich topola niekłańskaPopulus robusta Schn i inne mieszańce, np. kultywar 275 = Populus hybryda275.
Osika to gatunek rosnący w Europie i Azji, jego zasięg jest szeroki.Dlatego też nie przedstawiono mapki zasięgów występowania w Polsce. Rośnieod płn. Afryki do płn. Europy (70° szer. geogr.) oraz od zach. Europy poAzję. Na południu występuje w Alpach 1530 m n.p.m., w Karkonoszach 1250m n.p.m., w Karpatach 1150 m n.p.m., w Tatrach 1425 m n.p.m. Gatunek tencechuje duża zmienność morfologiczna, a mieszańce z topolą białą (x Populuscanescens - topola szara) przyjmują różne formy, niektóre zbliżone do osiki,ale posiadające twardziel (widoczną lub nie, gołym okiem).
W klimacie borealnym (Szwecja i były ZSRR) znaleziono osikę triploidalnąo ogromnych liściach - nazwano ją osiką olbrzymią - Populus tremula gigasNi. Ehr. Amerykańskim odpowiednikiem naszej osiki jest Populus tremuloidesMICHX. Osika należy do podstawowych gatunków drzew leśnych w lasach państwowychPolski. Procentowy udział wg panujących drzew w lasach Polski - 0,6%, grubizny147,3 m³, na 1 ha biomasy 69.22 ton.

Charakterystyka drzewa i drewna

Drzewo do 35 m wysokości i średnicy do 100 cm. Pień dobrze wyrośnięty,smukły, do wys. ok. 20 m bez gałęzi. Kora w młodości długo gładka, żółtawoszara,później gruba i mocno podłużnie spękana. Biel i twardziel nie są zróżnicowane.Drewno prawie białe do jasnoszarego. Przyrosty roczne i strefy przyrostuwyraźne. Podział na drewno wczesne i późne ledwo dostrzegalny. Strukturadługa i prostowłóknista, budowa dość gruba i równomierna.
O b r ó b k a mechaniczna - ręczna i maszynowa-dobra; wymagane są ostrenarzędzia, gdyż łatwo powstają wyrwania włókien; połączenia na kleje, gwoździei śruby - dobre.
S u s z e n i e - dobre, przebiega szybko, spękania i paczenie występująrzadko.
Sklejanie-dobre. Obróbka powierzchni - dobra, drewno pozwala się dobrzebejcować, gorzej przyjmuje lakiery,
I n n e - drewno podatne na impregnowanie i barwienie.
W a d y d r e w n a - krzywizny, skręt włókien, drewno reakcyjne,plamki rdzeniowe, pęknięcia mrozowe, zgnilizna, chodniki owadzie.
T r w a ł o ś ć - niewielka; drewno podatne na zaatakowanie przez grzybyi owady, nieodporne na zmiany warunków atmosferycznych.
Zastosowanie-drewno okleinowe przeważnie jako okleiny łuszczone napłyty sklejkowe; drewno do produkcji płyt wiórowych i pilśniowych; w przemyślecelulozowo-papierniczym i zapałczanym; do produkcji wełny drzewnej, skrzynek,do budowy samolotów, łodzi i in.
Spilśnione wióry zwłaszcza przy przecieraniu drewna wysuszonego powodująścieranie i rozgrzewanie pił; wymagane jest schładzanie podczas przecierania.Wyroby tarte muszą być starannie sztaplowane. Odstępy pomiędzy przekładkami- niezbyt duże. Powierzchnię czołową desek i bali należy chronić przedspękaniem.
Cechy anatomiczne: włókna: libriform, cewki naczyniowe, długość włókien:220-930-1600 m, udział włókien: 59,3-60,9-68,5%,- naczynia: gatunek rozpierzchłonaczyniowy, naczynia ułożone pojedynczo,parami i w promiemowo przebiegających grupach, średnica naczyń: 35-50-70m,udział naczyń: 24,3-26,4-27,5%, - miękisz podłużny: nadzwyczaj skąpy, nagranicy przyrostu rocznego.
Właściwości fizyczne: gęstość w stanie zupełnie suchym 360-450-560kg/m³, gęstość przy wilgotności 12-15% 400-490-600 kg/m³,gęstość po ścięciu 610-810-990 kg/m³. Skurcz: w kierunku promieniowymok. 3,5%, w kierunku stycznym ok. 8,5%, objętościowy 11,0-12,8%.
Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne 52-80 MPa,moduł sprężystości przy zginaniu statycznym ok. 7800 MPa, wytrzymałośćna ściskanie 25-40 MPa, wytrzymałość na rozc. w poprzek włókien ok. 1,7MPa, wytrzymałość na ścinanie ok. 6,8 MPa, udarność ok, 4,0 J/cm²,twardość Brinella 20-23 MPa, twardość Brinella ok. 11 MPa.

Liść topoli białej Populus alba
(fot. K. Frydel)

Liście osiki jesienią
(fot. K. Frydel)

Drewno topoli osiki
(fot. S. Spława-Neyman)

Różne

Gatunek pionierski razem z brzozą opanowuje opuszczone (zaniedbane rolniczo)tereny, pożarzyska. Gatunek typowo leśny wchodzący w skład borów mieszanych,niezbyt dobrze notowany przez leśników, ale dzięki właściwościom drewnawśród innych gatunków topoli, unikalny. Pozostałe rosnące w Polsce rodzimegatunki topoli mają wyraźną twardziel, część pnia, której drewno trudnosię nasyca, a u niektórych gatunków może być zabarwiona. Przydatność tegogatunku dla leśnictwa - mamy nadzieję zostanie wkrótce doceniony jako najprzydatniejszydo rekultywacji gruntów, gdyż glebowe wymagania może mieć małe.
Drzewo owiane licznymi legendami, w których odwołują się ich twórcydo drżących liści osiki. Tajemnica tego "drżenia" jest prosta - ogonekliściowy, po jednej stronie spłaszczony. Legendy dotyczące osiki sięgajączasów Adama i Ewy. To kołkiem osikowym Kain zabił Abla - drzewo to ciągledrży ze zgrozy. Legenda też głosi, że krzyż, który niósł Chrystus w drodzena Golgotę był z drewna osikowego. I wreszcie dla dopełnienia hańby tegodrzewa, gdy Judasz owładnięty wyrzutami sumienia postanowił zakończyć sweżycie - powiesił się na osice. To wieczne drżenie liści, szmer, który sięsłyszy w gaju osikowym wprowadza niepokój.
Drzewo to związane jest ze złymi przesądami, oto Sienkiewicz piszew "Ogniem i mieczem" jak to Rzędzian z Wąsoszy po zabiciu Horpyny posłużyłsię osikowym kołkiem aby upewnić się, że więcej nie wstanie. W płd.-wsch.Polsce osikowe kołeczki użyte do przybicia trumny też dawały większą rękojmię,że zmarły nie wydostanie się na zewnątrz i nie będzie straszył po nocach(M. Zielińska). Przesąd na płn.-wsch. obszarach Polski, jakoby wyrwanaosika zapowiadała nagłą śmierć, funkcjonował jeszcze przed II wojną światową.Inne wreszcje, nie tak ponure pożytki z drzew osiki - to liście. Głuszce,jak piszą liczni myśliwi i przyrodnicy, zjadają delikatne liście z wierzchołkówosik - zwłaszcza po pierwszych mrozach. Gałązki z listowiem - suszone iprzesypane solą bydlęcą wraz z innymi gałązkami - to liściarka, cenna karmadla zwierzyny płowej.
M. Zielińska zwraca się z takim oto apelem: "Osiki nie należy wprowadzaćdo drzew objętych ochroną przyrody, ale bądźmy dla niej życzliwi, bo takbardzo wrośnięta jest w nasz krajobraz, w naszą kulturę ludową - taka bardzopolska".

---