ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM

Rozwój gospodarczy oznacza systematyczną zmianę dokonywaną przede wszystkim w wyniku przekształceń jakościowo - strukturalnych w danej gospodarce i wywołany jest rozwojem sił wytwórczych zapewniających odpowiedni wzrost produkcji i konsumpcji.

Rozwój społeczny oznacza systematyczną poprawę warunków bytu ludności, wzrost świadczeń socjalnych oraz dostęp do świadczeń socjalnych.

Brak harmonii pomiędzy rozwojem gospodarczym i społecznym prowadzi do podważenia postępowości całego procesu.

Region - obszar kraju wyróżniający się cechami charakterystycznymi od innych obszarów (np. region geograficzny, administracyjny, ekonomiczny, przyrodniczo - leśny).

Kryteria identyfikacji regionu wg UE:

1. jednostka podziału administracyjnego o szczebel niższa od szczebla krajowego

2. jednostka posiadająca wybieralne władze

3. jednostka posiadająca swój samodzielny budżet

Zasoby miejscowe:

• naturalne (immobilne)

• ludzkie (mobilne)

Z punktu widzenia gospodarki koncentracja działań gospodarczych jest oceniana pozytywnie, wynikają z niej bowiem korzyści zewnętrzne - możliwość dostępu do infrastruktury technicznej oraz dostęp do wykwalifikowanej kadry. Jednak nadkoncentracja tych działań jest zjawiskiem negatywnym, ponieważ suma korzyści zewnętrznych jest mniejsza od sumy niekorzyści. Niebezpiecznymi tendencjami są tutaj stopniowy spadek efektywności działań sytemu gospodarczego oraz stopniowy spadek warunków życia ludności.

Generalny cel regionu to stały wzrost poziomu dochodów realnych oraz poprawa warunków socjalnych jego mieszkańców. Konkretne cele regionu to:

• ekonomiczne,

• społeczne,

• ekologiczne.

Cele ekonomiczne:

• wykorzystanie w danym czasie warunków i zasobów umiejscowionych w regionach w taki sposób, aby osiągać maksymalną wydajność czynników wytwórczych zaangażowanych w procesie gospodarczym (optymalne wykorzystanie czynników i zasobów)

• stwarzanie warunków do napływu kapitału.

Stan środowiska przyrodniczego wywiera wpływ na struktury gospodarcze w sposób bierny i aktywny. Oddziaływanie bierne wynika z faktu, iż czynnik środowiskowy stanowi dla tych struktur ograniczenie o charakterze surowcowym, technologicznym i lokalizacyjnym. Oddziaływanie aktywne: środowisko przyrodnicze staje się czynnikiem dynamizującym zmiany w tych strukturach.

Istotne znaczenie dla zapewnienia odpowiednich relacji pomiędzy gospodarką a środowiskiem posiada restrukturyzacja technologiczna (techniki BAT).

Cele społeczne:

• podstawowe (zagwarantowanie zatrudnienia, dochodów z pracy, mieszkania, zdrowia, wypoczynku, oświaty)

• wyższego rzędu (zasób czasu wolnego, estetyka otoczenia)

O konkurencyjności regionu decydują przede wszystkim następujące czynniki:

• innowacyjność,

• jakość zasobów pracy,

• uwarunkowania ekologiczne,

• powiązania logistyczne z otoczeniem, szczególnie ponadkrajowym.

Zarządzanie:

działanie polegające na spowodowaniu funkcjonowania rzeczy, organizacji, osób podległych zarządzającemu zgodnie z wytyczonym przez niego celem

Zarządzanie środowiskiem dotyczy zarówno organizacji działających dla zysku, jak organizacji non - profit, wszystkich działających w otoczeniu.

Zarządzanie jest swego rodzaju wędrówką przez chaos, tym samym jest konstytuowaniem rzeczywistości z dostępnych zarządzającemu elementów, pomysłów, ludzi i relacji między nimi, instytucji formalno - prawnych, a także środków materialnych i pieniężnych.

Istotą zarządzania jest panowanie nad różnorodnością i przekształcanie potencjalnych kontaktów we współpracę. Zarządzanie jest procesem podejmowania decyzji. Wiążą się one z:

• ustalaniem długofalowych celów strategicznych i sposobów ich realizacji,

• planowaniem, czyli określaniem sekwencji przyszłych działań,

• ustalaniem zakresu przedmiotu i metod kontroli, czyli sprawdzanie zgodności realizowanych działań z przyjętymi założeniami,

• organizowaniem, czyli grupowaniem zasobów materialnych i ludzkich oraz ustalaniem relacji między nimi,

• kierowaniem zachowaniami ludzkimi, czyli wyborem sposobów oddziaływania na poszczególne elementy systemu,

• specyficznymi decyzjami, które wymusza umiędzynarodowienie i globalizacja procesów zarządzania.

Zarządzanie środowiskiem zatem to zarządzanie użytkowaniem, ochroną i kształtowaniem środowiska. Realizowane jest w sposób bezpośredni i pośredni w procesach decyzyjnych, a także w poza produkcyjnych działaniach społeczeństwa. Tak rozumiane zarządzanie środowiskiem występuje zarówno w układach terytorialnych, jak i w jednostkach gospodarczych. Zarządzanie środowiskowe ma miejsce w sytuacji, gdy występuje integracja zarządzanie środowiskiem z ogólnym systemem zarządzania w organizacji. W przypadku organizacji nastawionej na zysk zarządzanie środowiskowe występuje wówczas, gdy zastosowany jest ze skutkiem sformalizowany system zarządzania środowiskiem w formie normy EMAS lub ISO14000.

Do analizy rzeczywistości szczególnie przydatne jest podejście systemowe, które polega na identyfikacji obiektów z ich otoczeniem.

System jest to celowo wyodrębniona część rzeczywistości. Wyróżniamy trzy rodzaje systemów: proste, złożone i bardzo złożone (cybernetyczne). Na system składa się sfera regulacji i sfera procesów realnych.

Problem sterowania w przypadku systemów cybernetycznych polega na wyznaczaniu w sposób rozmyślny wiązki celów jako przyszłych pożądanych stanów danego systemu oraz na zastosowaniu zasady regulacji do usuwania odchyleń od wielkości zadanej.

Przez system zarządzania środowiskiem należy rozumieć wyodrębnioną i odpowiednio uporządkowaną część rzeczywistości, która jest zawiązana z zarządzaniem procesami użytkowania, ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego w skali państwa, regionu, gminy, a także w skali organizacji gospodarczej.

Ochrona środowiska oznacza podjęcie lub zaniechanie działań umożliwiający zachowanie bądź przywracanie równowagi przyrodniczej. Ochrona ta polega w szczególności na:

• racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowania środowiskiem zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,

• przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom,

• przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego.

Ochrona jednego lub kilku elementów przyrodniczych powinna być realizowana z uwzględnieniem ochrony pozostałych elementów.

Praktycznie ochrona środowiska polega na:

• zapobieganiu niewłaściwemu użytkowaniu środowiska drogą nakazów, zakazów lub wskazań,

• konserwatorskiej ochronie ekosystemów, gatunków i okazów,

• redukcji zanieczyszczeń powstających w trakcie działalności gospodarczej,

• proekologicznej regulacji pozagospodarczej aktywności społeczeństwa.

Równowaga ekologiczna to stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej. (homeostaza - zdolność do samoregulacji i usuwania zakłóceń)

Kształtowanie środowiska oznacza oddziaływania na środowisko mające na celu uzyskanie zamierzonych efektów społecznych lub gospodarczych z równoczesnym zachowaniem równowagi przyrodniczej. Może przyczynić się do zmian pozytywnych, jeżeli wprowadzane zmiany dotyczą środowiska silne zmienionego w wyniku antropopresji. Chodzi tu o działania zmierzające do:

• redukcji niektórych elementów systemu nadmiernie rozwiniętych ze względu na wcześniejszą ingerencje człowieka,

• kompensacji brakujących ogniw obiegu materii i energii oraz formowania nowych łańcuchów tego obiegu w celu zwiększenia produktywności ekosystemu,

• rekultywacji zdegradowanych systemów poprzez wyeliminowanie czynników powodujących degradację środowiska.

Kompensacja jako kierunek zarządzania środowiskiem traktowana jest przez prawo ochrony środowiska jako obowiązek kierowany do podmiotu gospodarczego, w sytuacji gdy powstają negatywne przekształcenia środowiska, którym nie można zapobiec.

Użytkowanie środowiska to sposób i zakres korzystania przez człowieka z zasobów i walorów środowiska. Wyróżnia się użytkowanie bezpośrednie (korzystanie ze środowiska, które warunkuje możliwość przeżycia człowieka), i pośrednie (korzystanie z elementów środowiska w procesie działalności gospodarczej - zagospodarowanie powierzchni, wykorzystanie zasobów naturalnych, usuwanie do środowiska wszelkich negatywnych pozostałości).

Środowisko przyrodnicze to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności:

• powierzchnia ziemi,

• kopaliny,

• wody,

• powietrze,

• zwierzęta i rośliny,

• krajobraz,

• klimat.

Środowisko - biosfera - to sfera kuli ziemskiej zamieszkiwana przez żywe organizmy. W zakresie biosfery zachodzą procesy fotosyntezy i koncentruje się życie organizmów. Biocenoza to zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych, których stosunki ilościowe utrzymują się na tym samym poziomie. Organizmy te zaliczają się do trzech grup: producentów, konsumentów i reducentów. Organizmy tworzące biocenozę oraz związki zachodzące pomiędzy nimi i pomiędzy nimi a otoczeniem określamy jako ekosystem.

Środowisko w ujęciu ekonomicznym to zbiór przyrodniczych i przyrodniczo - antropogennych elementów tworzących na przestrzeni ograniczonej terytorium, wzajemnie powiązanych i zmieniających się układ, który umożliwia prowadzenie działalności gospodarczej oraz stwarza pozamaterialne warunki życia ludności.

Z punktu widzenia gospodarowania wyróżniamy:

• pojemność środowiska: zdolność środowiska do przenoszenia obciążeń antropogennych, a szczególnie obciążeń technogennych, ta zdolność wyznaczana jest stanem równowagi przyrodniczej,

• potencjał środowiska: istniejące na danym obszarze zapasy zasobów naturalnych o odpowiedniej strukturze i jakości oraz trwałość ukształtowanych warunków przyrodniczych decydujących o sile reprodukcji ekosystemów i odporności środowiska na obciążenia antropogenne.

Zasoby naturalne (bogactwa naturalne) to składniki przyrody oraz walory środowiska decydujące o jakości życia. Do tych walorów zaliczamy przestrzeń geograficzną, mikroklimat, estetykę krajobrazu. Zasoby naturalne poddawane są różnym klasyfikacjom. I tak np.:

• ze względu na procesy zachodzące w tych zasobach dzielimy je na zasoby biotyczne i ożywione,

• ze względu na miejsce występowania dzielimy je na zasoby występujące w atmosferze, hydrosferze, litosferze i w kosmosie,

• ze względu na ruchliwość zasobów dzielimy je na zasoby stabilne i labilne,

• ze względu na dostępność i opłacalność użytkowania dzielimy je na rezerwę bieżącą (zasoby rozpoznane, które mogą być eksploatowane przy aktualnym poziomie cen), rezerwę potencjalną (funkcja popytu, cen i kosztów wydobycia) oraz zapas surowcowy, tworzony przez pozostałe surowce,

• ze względu na stopień rozpoznania dzielimy je na zasoby zidentyfikowane, których lokalizacja i parametry są znane, zasoby wymierzone, znane, ale oszacowane, zasoby rozpoznane na podstawie próbek lub układu geologicznego, zasoby nieodkryte (wnioskujemy, że mogą tam być w oparciu o układ geologiczny), zasoby hipotetyczne oraz zasoby spekulatywne,

• ze względu na odnawialność dzielimy je na zasoby odnawialne i nieodnawialne

• ze względu na obfitość dzielimy je na zasoby ograniczone i wolne.

Warunki przyrodnicze to określony zbiór i usytuowanie elementów środowiska, które w pewnych okolicznościach sprzyjają konkretnym zjawiskom lub procesom gospodarczym, np. warunki przyrodnicze transportu.

W stosunku do zasobów naturalnych zachodzi zjawisko marnotrawstwa. Wyróżniamy jego cztery typy:

1. eksploatacja rabunkowa, polegająca na niewłaściwej kolejności zużywania zasobów naturalnych,

2. niedostateczne wykorzystywanie zasobów odnawialnych,

3. nieracjonalna gospodarka zasobami nieodnawialnymi,

4. marnotrawstwo wynikające z nieoszczędnej eksploatacji surowców i złego zastosowania produktów końcowych.

Środowisko przyrodnicze pełni dla gospodarki funkcję dostarczyciela surowców oraz odbiornika odpadów.

Wyróżniamy cztery rodzaje powiązań pomiędzy środowiskiem i gospodarką - wykorzystywanie powierzchni, przemieszczanie elementów środowiska, pozyskiwanie surowców i energii oraz emitowanie odpadów i ich asymilacja. Te powiązania muszą uwzględniać fakt, że środowisko przyrodnicze charakteryzuje się skomplikowanym układem funkcjonowania. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego to zespół wszystkich procesów powodujących wymianę i transformację materii, energii i informacji. W procesie tym istotną rolę odgrywa stabilność środowiska, czyli jego trwałość w występujących odmiennych warunkach oraz zdolność do odzyskania równowagi po ustąpieniu zewnętrznych czynników zakłócających. Stabilność systemu wyznaczona jest równowagą przyrodniczą. Zdolność do jej odzyskania zależy od odporności systemu i jego elastyczności (tempo powrotu do równowagi).

Oddziaływania antropogenne i technogenne generują dwa rodzaje zakłóceń: stres (zjawisko ciągłe) oraz zakłócenie (zjawisko nieciągłe, jednorazowe).

W obrębie oddziaływań destrukcyjnych można wyróżnić cztery aspekty reakcji systemów przyrodniczych:

1. degradacja (przesunięcie systemu na niższy poziom),

2. degeneracja (rozpad zależności wewnętrznych pomiędzy składnikami, co powoduje zanikanie mechanizmów stabilizacyjnych),

3. dysfunkcja (zmiana sposobu przepływu materii i energii bez wyraźnych zmian struktury systemu),

4. dekompozycja (zmiana struktury, składu i relacji między elementami).

Niezależnie od form użytkowania środowiska w obrębie technosfery można wyróżnić cztery typy niepożądanych zjawisk:

1. zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego,

2. antropogeniczne odkształcenie hydrosfery,

3. degradacja powierzchni ziemi wraz z glebą,

4. antropogeniczne przeobrażenie szaty roślinnej.

Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego.

Zanieczyszczenie powietrza to wszystkie substancje występujące poza zwykłym składem powietrza, a także normalne składniki powietrza, jeżeli ich zawartość przekracza średnie wartości przyjmowane dla czystego powietrza. Powietrze atmosferyczne ma swoją strukturę w układzie gazów. Jego zanieczyszczenie jest nie tylko antropogenne - zanieczyszczenie naturalne pochodzi np. z erupcji wulkanów, rozkładu substancji organicznych. Zanieczyszczenie sztuczne - pyły, mgły, gazy - pochodzą z działalności człowieka. Typowe zanieczyszczenia to pyły, tlenki węgla, tlenki siarki, tlenki azotu, węglowodory aromatyczne. Źródłem emisji zanieczyszczeń jest głównie przemysł, a szczególnie przemysł ciężki - hutnictwo, zakłady chemiczne, przemysł budowlany. Coraz większe znaczenie ma tu też transport, będący źródłem emisji niskiej, mającej bezpośredni wpływ na człowieka. Samochód zużywa w ciągu roku 27 ton powietrza, przy czym emituje do atmosfery 7 ton tlenków węgla, 260 tys. kg węglowodanów, 410 tys. kg tlenku azotu, 5 μg wpływów metalicznych.

• Dwutlenek siarki jest emitowany w wyniku procesów spalania przez duże siłownie cieplne. Rozpuszczony w wodzie tworzy kwas siarkawy, a następnie kwas siarkowy. Aerozole o zawartości dwutlenku siarki przyczyniają się do powstawania smogu kwaśnego. Związek ten jest niebezpieczny dla roślin.

• Dwutlenek węgla jest jedynym przykładem zakłócenia jakości powietrza na poziomie makroskładników. Jego nadmierna emisja prowadzi do wytworzenia tzw. efektu cieplarnianego.

• Tlenek węgla jest emitowany np. poprzez spaliny samochodowe. Tworzy stały związek z hemoglobiną i ogranicza ilość tlenu w organizmie, wskutek czego już przy stężeniu 3,0% objętości powietrza jest niebezpieczny dla życia człowieka.

• Dwutlenek azotu oddziałuje toksycznie na organizm poprzez przenikanie przez ścianki pęcherzyków płucnych. Przy stężeniu 200 - 500 μg/m³ objętości powietrza dwutlenek azotu jest niebezpieczny dla życia człowieka, przy stężeniu o wysokości 100mg/m³ następuje śmierć. Dwutlenek azotu jest niebezpieczny ze względu na powstawanie zanieczyszczeń wtórnych - prowadzi do powstawania ozonu, który zaliczany jest do głównych składników smogu fotochemicznego.

• Węglowodory aromatyczne (benzo-α-piren: składnik rakotwórczy, występuje we wszystkich procesach spalania - także np. w dymie papierosowym).

• Dioksyny, furany - związki nie występujące w środowisku przyrodniczym, powstają w wyniku działalności człowieka, np. w wyniku spalania odpadów.

• Pyły. Wyróżniamy pyły opadające (o średnicy powyżej 20 mikrometrów) oraz zawieszone (poniżej 20 mikrometrów), przy czym w normach zwraca się uwagę na pyły o średnicy 10 mikrometrów. Ogólnie pyły dzielimy na pyły toksyczne (DDT, związki ołowiu i arsenu), pyły wyjątkowo toksyczne (wolna krzemionka, azbest) oraz pyły mniej toksyczne (węgiel, gips, cynk). Źródła emisji pyłów klasyfikujemy jako źródła punktowe (kominy), źródła liniowe (autostrady) oraz źródła powierzchniowe (obszary miejskie).

Antropogeniczne odkształcenie hydrosfery.

W ocenie hydrosfery wyróżnia się dwa aspekty: ocena ilości i jakości wody. Podstawą oceny ilości wody jest jej odpływ stały. Zasoby dyspozycyjne wód w naszym kraju ocenia się na 22 km³. Zasoby dyspozycyjne wód płynących to odpływ stały, pomniejszony o tzw. odpływ nienaruszalny. Zasoby dyspozycyjne wód podziemnych ocenia się w związku z ich odnawialnością. Przyjmuje się zasadę, że można pobierać tylko taką ilość wód podziemnych, która nie narusza równowagi między zasileniem a eksploatacją.

Celowe przekształcenia struktury obiegu wody to np. regulacja rzek czy zbiorniki retencyjne. Regulacja rzek prowadzi do przyspieszenia odpływu wody, czego efektem jest wzrost siły rzeki, jednocześnie jednak zmienia warunki życia roślin i zwierząt, odcinając im dostęp do rzeki. Zbiorniki retencyjne sprzyjają ochronie przeciwpowodziowej, jednocześnie jednak zmieniają warunki przebiegu zjawisk lodowych.

Ocena jakości wód dokonuje się za pomocą klas czystości wody:

• I klasa - wody nadające się do zaopatrzenia ludności w wodę do picia i do bytowania w warunkach naturalnych ryb łososiowatych,

• II klasa - wody nadające się do bytowania w warunkach naturalnych ryb innych niż łososiowate, do hodowli zwierząt gospodarczych i do celów rekreacyjnych (kąpieliska, sporty wodne),

• III klasa - wody nadające się do zaopatrzenia niektórych zakładów zaopatrzeniowych.

Do mikrozanieczyszczeń wód zalicza się metale, kompleksy metaloorganiczne, związki organiczne i substancje mineralne. Źródłami zanieczyszczeń są ścieki, procesy uzdatniania wody, systemy dystrybucji wody.

Światowa Organizacja Zdrowia ustaliła listę zanieczyszczeń, które podlegają kontroli:

• mogące powodować ostre schorzenia,

• występujące w wodach o znacznych stężeniach,

• występujące w wodzie do picia.

Do rzek byłego województwa katowickiego wprowadzano corocznie 753 mln m³, z czego 330 mln to ścieki komunalne, a reszta ścieki przemysłowe. Z ogólnej ilości ścieków komunalnych tylko 57% przechodziło przez oczyszczalnie. Obecnie w sposób zadowalający oczyszcza się zaledwie 26% ścieków przemysłowych.

Degradacja powierzchni ziemi wraz z glebą.

Degradację ziemi stanowią takie modyfikacje jej fizycznych, chemicznych i biologicznych możliwości, które pogarszają obecnie i w przyszłości biologiczną aktywność środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji środków żywności, warunków ekologiczno - sanitarnych populacji ludzkich i walorów estetycznych krajobrazów.

Naruszenie górotworu - wszelkie procesy wywołujące zmiany typu geomechanicznego w ukształtowaniu w powierzchni ziemi i jej przypowierzchniowej warstwie, w której prowadzone są eksploatacje. Negatywne oddziaływanie działalności górniczej na terenie byłego woj. Katowickiego zależne były od surowcowo chłonnej gospodarki, od sposobu zalegania złóż, od stosowanych metod i zasad eksploatacji górniczej. Eksploatacja górnicza oddziałuje z powierzchni ziemi w sposób bezpośredni (zajmowanie terenu poprzez składowanie odpadów, wyrobiska, urządzenia eksploatacyjne) i pośredni (kolejno następujące przekształcenia ziemi typu geomechanicznego, hydrologicznego, biologicznego). Oddziaływanie pośrednie jest efektem górnictwa głębinowego, natomiast bezpośrednie odkrywkowego. Stąd też w świecie stosuje się eksploatację odkrywkową. Postęp górnictwa odkrywkowego związany jest ze wzrostem postępu technologicznego, i to on doprowadził do odkrywek wielkoprzestrzennych (ok. 100 ha).

Składowanie odpadów pogórniczych. Na obszarze byłego woj. katowickiego nagromadzono 750 mln ton odpadów przemysłowych. Wytwarzanie odpadów w tej ilości jest przejawem patologicznego rozwoju gospodarczego.

Oddziaływanie pośrednie górnictwa na środowisko przejawia się w występowaniu szkód górniczych. Straty wynikające z tego oddziaływania dotyczą całego cyklu gospodarowania. W latach 1945 - 1985 ze względu na szkody górnicze dokonano na terenie woj. katowickiego rozbiórki 26 tys. mieszkań.

Gleba przyjmuje zanieczyszczenia z wód i powietrza. Główne zanieczyszczenia to metale ciężkie, ołów i kadm. Głównymi przyczynami zmian jakości gleb są emisje z zakładów metali kolorowych i z transportu.

Przeprowadzone badania wykazały, że na terenach byłego woj. katowickiego przeznaczonych pod uprawę zwartość ołowiu w glebach przekracza dopuszczalne normy ok. 18 razy. W częściach naziemnych roślin uprawnych (warzyw) dopuszczalne stężenie ołowiu przekroczone zostało 20 razy, a kadmu 89 razy, natomiast w częściach podziemnych - ołowiu 20 razy, kadmu 65 razy.

Bariery ekologiczne dzielimy na pierwotne (wynikające z normalnego układu środowiska), wtórne (wynikające z działań ludzkich) oraz kreowane (tworzone celowo przez człowieka, których zadaniem jest minimalizacja negatywnego oddziaływania człowieka na środowisko).

Bariery kreowane mają charakter wszelkiego rodzaju nakazów, zakazów, a także pewnym form ekonomicznego oddziaływania. Z punktu widzenia zarządzania określane są nazwą instrumentów. Struktura tych barier ciągle się zmienia, udoskonala. Rozciąga się także ich ranga w procesach decyzyjnych. Ich znaczenie zostało zauważone w sposób szczególny na przełomie lat 60 - tych i 70 - tych, bo w tym okresie czasu stwierdzono w sposób ostateczny, iż poziom degradacji środowiska ma charakter globalny. Zmiana struktury barier kreowanych spowodowana jest także coraz bardziej precyzyjnym rozpoznaniem strat, które występują w wyniku degradacji środowiska. Straty te mają różny charakter i podlegają różnym klasyfikacjom. Stanowią także ważny element rachunku kosztów.

• „Człowiek i jego środowisko” - raport U'Thanta

• „Granice wzrostu” (1972) - raport Klubu Rzymskiego (postulaty: doprowadzić do poziomu zerowego wzrost gospodarczy - niemożliwe; zahamować zjawisko wzrostu bez rozwoju)

• konferencja w Sztokholmie (1982) - poświęcona analizie związków między gospodarką a środowiskiem; Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych - pojecie „ekorozwoju” i „rozwoju zrównoważonego”, na stałe wprowadzone w 1987 roku w wyniku opracowania raportu Światowej Komisji Ds. Środowiska i Rozwoju pt: ”Nasza Wspólna Przyszłość”

• konferencja w Rio de Janeiro (1992) - „Agenda 21”: zasady postępowania, które będą obowiązywać w XXI wieku; Kodeks Postępowania Biznesu w Zakresie Ekorozwoju

• traktat z Maastricht (1992) - zapisano w nim rozwój zrównoważony jako zasadę ustrojową UE. W tedy też opracowano program działania Wspólnoty pt: „Na drodze do zrównoważenia. Polityka i program UE w dziedzinie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju”.

Rozwój niezrównoważony realizowany w latach 60 - tych i 70 - tych był rozwojem ekstensywnym, zasobochłonnym, nieefektywnym i strukturalnie niezrównoważonym.

W pojęciu przyrodników ekorozwój to takie relacje między gospodarką a środowiskiem, które charakteryzują się zachowaniem równowagi przyrodniczej. W pojęciu ekonomistów uwzględnia się nie tylko aspekt ekologiczny, ale również ekonomiczny i społeczny. W Polsce „ekorozwój” to synonim „rozwoju zrównoważonego”.

Termin „ekorozwój” oznacza taki sposób prowadzenia działalności gospodarczej, kształtowania i wykorzystania potencjału środowiska oraz organizowanie życia społecznego, który zapewni dynamiczny rozwój jakościowo nowych procesów produkcyjnych, trwałość użytkowania zasobów przyrodniczych oraz poprawę, a następnie zachowanie wysokiej jakości życia.

Koncepcja ekorozwoju wiąże się ściśle z pojęciem kapitału naturalnego. Należy zdecydowanie rozróżnić kapitał, od dochodu. Kapitał nie służy do konsumpcji, to podstawa do generowania dochodu. Tak powinniśmy przeorientować gospodarkę, aby nie uszczuplać kapitału naturalnego, ale równocześnie zapewnić maksymalną efektywność, maksymalny dochód powstający na bazie tego kapitału (dochód - wartość, którą można skonsumować bez naruszania kapitału).

Ekonomia środowiska wyróżnia 3 rodzaje kapitału:

• antropogeniczny (to, co człowiek wytworzy),

• podstawowy kapitał naturalny (zasoby naturalne niezbędne do życia, których nie można zastąpić innymi - warstwa ozonowa, klimat globalny, różnorodność biologiczna, wszechocean itp.),

• inny kapitał naturalny (obejmuje odnawialne zasoby naturalne oraz zasoby o charakterze nieodwracalnym, dające się zastąpić lub uzupełnić kapitałem antropogenicznym).

Z punktu widzenia zarządzania ekorozwój to określenie tej wizji, do której zmierzamy. Do konkretyzacji kategorii ekorozwoju stosuje się odpowiedni zbiór cech procesu, zbiór zasad, zbiór celów oraz zbiór ładów.

Ekorozwój jako zbiór cech obejmuje następujące elementy: rozwój zrównoważony, trwały i samopodtrzymujący się. Rozwój zrównoważony polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jednocześnie oraz zapewniając odtwarzanie się użyteczności i jakości zasobów naturalnych w okresie długim. Rozwój gospodarczy w tej sytuacji musi oznaczać nie tylko wzrost dochodu per capita, ale także poprawę innych elementów dobrobytu społecznego.

Rozwój zrównoważony musi obejmować niezbędne zmiany strukturalne w gospodarce. Musza się pojawić nowe jakościowo, przyjazne środowisku procesy do tego służą bariery kreowane.

Rozwój trwały oznacza, iż w trakcie procesu gospodarowania żaden z elementów wektora zasileń nie powinien się zmniejszać w nieskończonym horyzoncie czasu. Gospodarka musi być tak kierowana, aby zapewnić odpowiedni wektor zasileń dla następnych pokoleń. Akcentuje się tu konieczność nieuszczuplania kapitału naturalnego. Dla zapewnienia rozwoju trwałego trzeba stosować odpowiednia zasady. Rozwój trwały jest to rozwój antropocentryczny, ponieważ jest ukierunkowany na poprawę jakości życia. Jest to strategia poprawy jakości życia w granicach wyznaczonych maksymalną objętością środowiska.

Możliwość samopodtrzymywania się rozwoju zależy od stworzenia odpowiednich rezerw.

Ekorozwój jako zbiór zasad. Występują różne klasyfikacje zasad zrównoważonego rozwoju. Zasadami uznawanymi za podstawowe są zasady wg Hermana Daly'ego:

1° dotycząca fizycznych nakładów w gospodarce

Poprzez świadome ograniczenia ogólnej skali użycia zasobów należy wymusić zmiany charakteru postępu technicznego, z obecnego wzorca maksymalizacji przepływu w kierunku maksymalizacji efektywności, wyrażonej wynikiem gospodarczym uzyskiwanym z danego przepływu (miniaturyzacja, energooszczędność, zasobooszczędność).

2° dotycząca zasobów odnawialnych

Poprzez gospodarkę zasobami odnawialnymi należy zapobiegać ich wyczerpywaniu. Sprowadza się to do dwóch wskazówek:

• stopa pozyskiwanych zasobów służących jako surowce do produkcji nie powinna przekraczać stopy przyrostu naturalnego (kontyngenty połowów ryb, wycinki drzewa)

• emisje odpadów nie powinny przekraczać odnawialnej pojemności asymilacyjnej zasobów naturalnych służących jako odbiorniki tych odpadów

3° dotycząca surowców wyczerpywalnych

Zasada ta przyjmuje iż należy utrzymywać zasób kapitału naturalnego na stałym poziomie przez pozyskiwanie jego składników nieodnawialnych w tempie odpowiadającym stopie tworzenia odnawialnych substytutów. Kolejnym krokiem jest spadek energochłonności na jednostkę produkcji.

W odniesieniu do 3° zasady rozwoju zrównoważonego proponuje się rozwiązanie polegające na podziale dochodu z wykorzystania surowców wyczerpywalnych na dwie części. Pierwsza część stanowi bieżący dochód do konsumpcji, a druga część zapewniać powinna generowanie czy też alokację kapitału służącego do inwestowania w tworzenie substytutu dla zasobów nieodnawialnych.

Ekorozwój musimy analizować w układach przestrzennych, dlatego też szczególnie ważne jest rozpatrywanie tego problemu w aspekcie gospodarki regionalnej. Bardzo często korzyści płynące z wykorzystywania środowiska naturalnego transmitowane są poza region, a nawet poza kraj. Należy pamiętać, iż dążąc do ekorozwoju niezbędne jest zmodyfikowanie regionalnych modeli wzrostu.

Model wzrostu regionu

D_n → max

Maksymalizacja rozwoju regionalnego - pomija się koszty zniszczeń i koszty sterowania jakością środowiska.

Funkcja kosztów:

KS - koszty sterowania jakością środowiska

KZ - koszty zniszczenia

Modyfikacja funkcji celu (rozwoju regionalnego):

D_n - (KS+ KZ) → max

warunek: KZ_t > KZ_t+1

KZ w okresie „t” powinny być mniejsze od KZ w okresie „t+1”, czyli następnym, tj. powinny spadać.

warunek: D_n < D_n(t+1)

Dochód regionalny powinien z roku na rok rosnąć, umożliwia to przekazanie części tego dochodu na eliminowanie barier ekologicznych.

Ekorozwój jako zbiór celów. Klasyfikacja celów ekorozwoju w oparciu o kategorie moralno - etyczne przedstawia się następująco:

1. dobrobyt (społeczny i materialny)

2. sprawiedliwość (wewnątrz- i międzypokoleniowa)

3. bezpieczeństwo tego i przyszłych pokoleń

Klasyfikacja celów ekorozwoju wg S. Kozłowskiego:

1. bezpieczne dla zdrowia ludzkiego środowisko

2. równowaga ekologiczna poszczególnych ekosystemów

3. niezbędne warunki odnowy biologicznej sił człowieka

4. możliwości dalszego rozwoju gospodarczego

Ekorozwój jako zbiór ładów:

• ekologicznego

• społecznego

• ekonomicznego

• przestrzennego

• instytucjonalno - politycznego

Nowa Konstytucja RP stwierdza, iż Polska zapewnia ochronę środowiska kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Stwierdza także, iż obowiązkiem władz publicznych oraz innych decydentów jest ochrona środowiska a władze publiczne powinny zapewnić społeczeństwu bezpieczeństwo ekologiczne, dotyczące współczesnego i przyszłych pokoleń. Ten konstytucyjny obowiązek w praktyce jest realizowany w systemie zarządzania.

Polityka ekologiczna jest uchwalana przez Rząd RP.

Polityka to działalność władzy, która zmierza na osiągnięcie lub obronę określonych celów; sztuka rządzenia.

Polityka ekologiczna jest to świadoma i celowa działalność władzy różnych szczebli w odniesieniu do środowiska przyrodniczego. Polega ona na tworzeniu warunków do racjonalnego użytkowania zasobów i walorów środowiska, jego właściwej ochronie i umiejętnym kształtowaniu na podstawie wiedzy teoretycznej i praktycznej. Polityka ekologiczna określa cele, zasady, metody i środki zarządzania środowiskiem. Przedmiotem polityki ekologicznej jest środowisko, podmiotem - władza państwowa, samorządowa, organizacje gospodarcze działające dla zysku (zarząd).

Polityka ekologiczna może być bierna (lata 60 - te i 70 - te, określano cele, ale nie przeznaczano na nie środków, opracowywano programy, ale nie były one realizowane) oraz aktywna (działalność z wyprzedzeniem, w celu nie dopuszczenia do negatywnych zjawisk; działalność ponad resortowa).

Aktywna polityka ekologiczna może mieć charakter reaktywny bądź prewencyjny. Reaktywna polityka ekologiczna to takie przedsięwzięcia, których celem jest wychwytywanie wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń i eliminowanie zagrożeń generowanych w procesach produkcyjnych i konsumpcyjnych. Prewencyjna polityka ekonomiczna to polityka zapobiegawcza, polega na stymulowaniu gospodarki, które umożliwia przechodzenie od technologii brudnych do czystych. Realizacja prewencyjnej polityki ekologicznej może następować jedynie w drodze przemian strukturalnych w gospodarce, wyrażających się między innymi spadkiem udziału tradycyjnych, surowcowo- i energochłonnych dziedzin wytwarzania. Ponadto polityka prewencyjna polega na usprawnianiu procesów wytwórczych i ekologicznych parametrów produktów. Poniekąd prewencyjną politykę ekologiczną można utożsamiać z polityką ekorozwoju.

W roku 1988 na ochronę środowiska w całym kraju wydatkowano jedynie 500 mln dolarów, gdy od roku 1998 corocznie wydaje się na ochronę środowiska 3 mld dolarów. Stąd też nastąpiło zmniejszenie presji na środowisko. W roku 2001 opracowano i uchwalono drugą politykę ekologiczną w państwie. Została ona przyjęta przez Sejm w roku 2002. Celem nadrzędnym tej polityki jest zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego społeczeństwu polskiemu w XXI wieku, oraz zbudowanie podstaw do opracowania i realizacji strategii zrównoważonego rozwoju kraju. Celem głównym tej polityki natomiast jest stworzenie skutecznej regulacji i reglamentacji korzystania ze środowiska tak, aby skala tego korzystania nie stwarzała zagrożenia dla trwałości i jakości procesów przyrodniczych. Celem głównym jest zatem stworzenie skutecznego systemu zarządzania środowiskiem. Polityka ekologiczna przyjmuje następujące działania o charakterze strategicznym:

• oddziaływanie na kształt polityk makroekonomicznych, zapewnienie wdrażania rozwoju zrównoważonego,

• dostosowanie polityk sektorowych do zadań gwarantujących bezpieczeństwo ekologiczne,

• poprawa jakości wszystkich komponentów środowiska,

• ograniczenie presji konsumpcji na środowisko poprzez kształtowanie jej proekologicznych wzorców,

• zapewnienie społeczeństwu dostępu do informacji ekologicznej,

• zapewnienie zgodności polskiej polityki ekologicznej z kierunkami działań podejmowanych w Unii Europejskiej.

• zrównoważonego, w tym roku Polska ma osiągnąć stan, który można utożsamić ze stanem ekorozwoju.

Zasady polityki ekologicznej:

1. zasada rozwoju zrównoważonego - wszystkie instrumenty, cele i strategie muszą być zgodne z założeniami ekorozwoju

2. zasada przezorności - przewiduje rozwiązywanie problemów, które się pojawiają, o tzw. bezpiecznej stronie, czyli będą podejmowane działania, gdy pojawi się uzasadnione prawdopodobieństwo pojawienia się takiego problemu, a nie w momencie jego powstania

3. zasada wysokiego poziomu ochrony środowiska - ukierunkowanie na tak wysoki poziom ochrony środowiska, który warunkuje bezpieczne dla zdrowia ludzkiego środowisko

4. zasada integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi - uwzględnienie w politykach sektorowych celów ekologicznych na równi z celami gospodarczymi i społecznymi

5. zasada równego dostępu do środowiska przyrodniczego - jest traktowana w trzech kategoriach: sprawiedliwości międzypokoleniowej, międzyregionalnej i międzygrupowej oraz zrównoważenia szans miedzy człowiekiem a przyrodą

6. zasada racjonalizacji - oznacza rozszerzenie uprawnień dla samorządów terytorialnych i wojewodów do ustalania regionalnych opłat i wymogów ekologicznych w stosunku do jednostek gospodarczych, regionalizowanie ogólnokrajowych narzędzi polityki ekologicznej w odniesieniu do trzech rodzajów obszarów (silnie przekształconych i zdegradowanych, o wysokich walorach przyrodniczych z przewagą funkcji ochronnych, leśnych i ekologicznego rolnictwa oraz pośrednich z przewagą intensywnego rolnictwa i umiarkowanego przemysłu wytwórczego)

7. zasada uspołeczniania - realizowana przez stworzenie instytucjonalnych, prawnych i materialnych warunków do udziału obywateli, organizacji społecznych, pozarządowych w procesach decyzyjnych dotyczących środowiska oraz w procesie kształtowania modelu zrównoważonego rozwoju

8. zasada „zanieczyszczający płaci” - oznacza ona złożenie pełnej odpowiedzialności (w tym materialnej) za skutki zanieczyszczenia na sprawcę. Zasada ta będzie się także odnosić do uciążliwości powodowanych procesami konsumpcji, w sytuacji, gdy konsument ma możliwość wyboru mniej agresywnych dóbr konsumpcyjnych

9. zasada prewencji - oznacza przeciwdziałanie negatywnych skutkom już na etapie planowania i realizacji przedsięwzięć w oparciu o posiadaną wiedzę oraz wdrożone procedury ocen oddziaływania na środowisko

• należy zapobiegać powstawaniu zanieczyszczeń,

• należy stosować recykling,

• należy stosować zintegrowane podejście do ograniczania i likwidacji zagrożeń,

• należy wprowadzać prośrodowiskowe systemy zarządzania w przedsiębiorstwach w postaci programów czystszej produkcji, standardów EMAS, ISO14000, „Responsibly Care”

10. zasada stosowania BAT

11. zasada subsydiarności: stopniowe przekazywanie kompetencji i uprawnień decyzyjnych dotyczących ochrony środowiska na właściwy szczebel regionalny i lokalny tak, aby problem, który powstaje był rozwiązywany na najniższym szczeblu, bo tam będzie on rozwiązany najbardziej efektywnie

12. zasada pomocniczości: jeśli najniższy szczebel nie daje sobie rady, w sprawę wkracza szczebel wyższy

13. zasada klauzul zabezpieczających: umożliwia ona państwom członkowskim stosowanie w wyjątkowych przypadkach innych wymogów niż wymogi wspólnotowego prawa ekologicznego, pod warunkiem iż te wymogi są bardziej restrykcyjne

14. zasada skuteczności ekologicznej oraz efektywności ekonomicznej: kierowana do przedsięwzięć służących ochronie środowiska

Cele polityki ekologicznej w zakresie jakości środowiska:

1. Gospodarowanie odpadami. Celem nadrzędnym polityki w zakresie gospodarowania odpadami jest zapobieganie powstawaniu odpadów, przy rozwiązywaniu problemu odpadów „u źródła”, odzyskiwanie surowców i ponowne wykorzystanie odpadów oraz bezpieczne dla środowiska końcowe unieszkodliwianie odpadów nie wykorzystanych.

2. Stosunki wodne i jakość wód. Zapewnienie na całym terytorium kraju adekwatnego do potrzeb zaopatrzenia w wodę o odpowiedniej jakości, bez zakłócania naturalnej równowagi w środowisku.

3. Jakość powietrza. Zmiany klimatu. Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami jest najbardziej czułym kierunkiem działań ze względu n bezpośrednie oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza na zdrowie pracowników i mieszkańców.

4. Stres miejski. Hałas i promieniowanie. „Stres miejski” jest konsekwencją faktu, ze na obszarach miejskich (przede wszystkim w regionach wielkoprzemysłowych) występuje szczególnie duża koncentracja źródeł emisji zanieczyszczeń i innych uciążliwości istotnie ważących na ogólnokrajowych bilansach emisji.

5. Bezpieczeństwo chemiczne i biologiczne. Wprowadzenie pełnej kontroli zagrożeń dla środowiska związanych z wytwarzaniem, przetwarzaniem, dystrybucją, składowaniem oraz stosowaniem chemikaliów i genetycznie modyfikowanych organizmów.

6. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska. Obejmują skutki dla środowiska w wyniku awarii przemysłowych i transportowych z udziałem niebezpiecznych substancji chemicznych, niekontrolowanych uwolnień do środowiska genetycznie modyfikowanych organizmów, a także klęsk żywiołowych (powodzi, pożarów lasów, sztormów i innych zjawisk klimatycznych).

7. Różnorodność biologiczna i krajobrazowa. Bezpieczeństwo ekologiczne państwa zakłada m.in. utrzymanie na odpowiednim poziomie krajowej różnorodności biologicznej i krajobrazowej oraz zwiększenia powierzchni obszarów chronionych do 1/3 terytorium kraju.

Cele polityki ekologicznej w sferze racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych:

1. Racjonalizacja użytkowania wody.

2. Zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji.

3. Zmniejszenie energochłonności gospodarki i wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych.

4. Zapewnienie racjonalnego wykorzystania występujących w Polsce zasobów gleb, łączącego w sobie racjonalność ekonomiczna oraz racjonalność ekologiczną.

5. Wzbogacanie i racjonalna eksploatacja zasobów leśnych.

6. Ochrona zasobów kopalin skoncentrowana na ograniczaniu wydobycia, jeśli możliwe jest znalezienie substytutu danego surowca (na bazie surowców odnawialnych lub odpadów).

Miarą skuteczności polityki ekologicznej w zakresie użytkowania zasobów mineralnych w gospodarce będą wskaźniki zużycia surowców mineralnych na jednostkę produkcji lub PKB, które w perspektywie nie powinny być wyższe niż średnie w państwach członkowskich OECD.

Cele długookresowe polityki ekologicznej o charakterze ogólnym:

• doprowadzenie do ugruntowania konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju jako trwałej podstawy dla polityki gospodarczej i społecznej; utrwalenie zasady skutecznej kontroli państwa nad strategicznymi zasobami przyrodniczymi,

• pełna integracja polityki ekologicznej z polityką w poszczególnych sektorach gospodarczych, polityką przestrzenną i regionalną oraz polityką konsumencką, poprzez odpowiednią modyfikację programów sektorowych dokonanie gruntownej przebudowy modelu produkcji i konsumpcji w kierunku poprawy efektywności energetycznej i surowcowej oraz minimalizacji negatywnego oddziaływania na zdrowie i środowisko wszelkich form działalności gospodarczej i rozwoju cywilizacyjnego,

• wypracowanie mechanizmów reagowania na nowe wyzwania w dziedzinie ochrony środowiska, pojawiające się w wyniku stosowania nowych technik i technologii,

• rezygnacja, w oparciu o zasadę przezorności, z niektórych osiągnięć nauki i techniki, które mogłyby wywołać negatywne oddziaływania na środowisko (np. z niektórych biotechnologii),

• maksymalnie możliwa odbudowa zniszczeń zaistniałych w środowisku przyrodniczym i stworzenie systemu zabezpieczającego przed ich ponownym powstawaniem (np. na skutek niedomagań mechanizmów rynkowych),

• utrzymanie i ochrona istniejących ekosystemów (w tym naturalnych siedlisk zwierząt i roślin) o cennych wartościach przyrodniczych i kulturowych, a także innych obszarów o dużym znaczeniu ekologicznym,

• zachowanie odpowiednich obszarów, zwłaszcza obszarów o wysokich walorach turystyczno - rekreacyjnych, jako bazy dla efektywnego wypoczynku ludności,

• renaturalizacja obszarów cennych przyrodniczo,

• efektywny wzrost wartości produkcji w rolnictwie i leśnictwie poprzez lepsze wykorzystanie biologicznego potencjału rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej oraz poprzez podnoszenie technologicznej i ekologiczno - zdrowotnej jakości produktów.

Cele średniookresowe polityki ekologicznej o charakterze ogólnym:

• istotna poprawa stanu środowiska,

• praktyczne wdrożenie przepisów standardów ekologicznych funkcjonujących w UE, przepisów konwencji międzynarodowych, regionalnych i globalnych, ustaleń umów dwustronnych z państwami sąsiadującymi,

• dalsze wzmocnienie instytucjonalne umożliwiające skuteczną realizację perspektywicznej strategii zrównoważonego rozwoju kraju.

Cele krótkookresowe polityki ekologicznej o charakterze ogólnym:

• zmniejszenie negatywnego oddziaływania na zdrowie i środowisko tzw. „gorących punktów” („hot spots”),

• pełną realizację Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczypospolita Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi oraz „Narodowego programu przygotowania do członkostwa w Unii Europejskiej”, sukcesywna implementacja rozwiązań prawnych przyjmowanych w latach 2000 - 2002 transponujących wymagania prawa Unii Europejskiej,

• podjęcie działań na rzecz pełnego zintegrowania celów polityki ekologicznej z celami polityk sektorowych i programami rozwoju poszczególnych sektorów,

• stworzenie warunków prawnych i organizacyjnych do realizacji prze Polskę międzynarodowych konwencji ekologicznych,

• pełne wdrożenie reformy zarządzania państwem we wszystkich ogniwach związanych z ochroną środowiska, szczególnie na szczeblu powiatowym i wojewódzkim oraz w odpowiednich ogniwach administracji niezespolonej,

• usprawnienie systemu przeciwdziałania powstawaniu nadzwyczajnych zagrożeń środowiska oraz rozbudowę systemu ratownictwa ekologicznego i likwidacji skutków takich zagrożeń,

• zapoczątkowanie szerokiego wprowadzania do realizacji polityki ekologicznej państwa nowoczesnych, skutecznych mechanizmów, metod i procedur prawnych, ekonomicznych, finansowych, planistycznych i w sferze zarządzania.

Pod pojęciem bezpieczeństwa ekologicznego człowieka należy rozumieć nie tylko czyste powietrze, zdrową wodę i bezpieczną dla zdrowia żywność, ale także możliwości rekreacji i wypoczynku oraz trwałe występowanie wszystkich stwierdzanych obecnie, dziko żyjących gatunków.

Bezpieczeństwo ekologiczne społeczeństwa i gospodarki wymaga:

• wprowadzenia zabezpieczeń przed niekorzystnym oddziaływaniem na środowisko działalności gospodarczej prowadzonej na terenie Polski i poza jej granicami,

• zabezpieczenia odpowiednich zasobów dyspozycyjnych wody, zaspokajających potrzeby ilościowe i jakościowe, zachowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej o pożądanych parametrach (chemiczne i fizyczne własności gleb, stosunki wodne, różnorodność biologiczna),

• zwiększenia lesistości kraju oraz zwiększenia powierzchni obszarów chronionych.

Druga polityka ekologiczna przyjmuje trzy etapy dla realizacji celów:

• etap realizacji celów krótkookresowych w trakcie ubiegania się o członkostwo w UE (do roku 2004)

• etap realizacji celów średniookresowych - programy dostosowawcze UE (do roku 2010)

etap realizacji celów długookresowych - do roku 2025: granica ta ustalona została w strategii rozwoju

Polityka ekologiczna przyjmuje następujące narzędzia i instrumenty realizacji swoich celów:

• regulacja prawna i jej dostosowanie do wymogów UE,

• mechanizmy rynkowe i ekonomiczne,

• mechanizmy finansowe,

• wzmocnienie instytucjonalne służb ochrony środowiska zarówno w układzie terytorialnym, jak i organizacji działających dla zysku,

• planowanie przestrzenne,

• dostęp społeczeństwa do informacji ekologicznej i udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji,

• badania i postęp techniczny,

• kontrola i monitoring.

Organizacja ochrony środowiska w Polsce. Ochrona środowiska w Polsce jest realizowana przez trzy segmenty władzy publicznej: segment interesu ogólnego, segment regionalny (województwo), segment lokalny (powiat).

Segment interesu ogólnego. Minister Środowiska kieruje następującymi działami administracji rządowej: środowisko oraz gospodarka wodna. W ramach działu środowisko Minister odpowiedzialny jest za następujące zagadnienia:

• ochrona i kształtowanie środowiska oraz racjonalne wykorzystanie jego zasobów,

• geologia,

• gospodarka zasobami naturalnymi,

• kontrola przestrzegania wymogów ekologicznych i badanie stanu środowiska,

• ochrona lasów i gruntów leśnych.

W dziale gospodarka wodna Minister odpowiada za:

• gospodarkę wodną,

• ochronę przeciwpowodziową,

• meteorologię i hydrologię.

Minister spełnia następujące funkcje:

• legislacyjną,

• koordynującą,

• ogólnego zarządu w stosunku do podporządkowanych podmiotów.

Organy podporządkowane Ministrowi to np.:

• regionalne zarządy gospodarki wodnej,

• Państwowy Instytut Geologiczny,

• Inspekcja Ochrony Środowiska.

Podstawowe zadania regionalnego zarządu gospodarki wodnej:

• bilansowanie zasobów wód powierzchniowych i podziemnych,

• opracowanie warunków korzystania z wód dorzecza,

• opracowanie planów gospodarowania zasobami,

• opiniowanie rozwiązań projektowych, lokalizacji inwestycji

Podstawowe zadania Inspekcji Ochrony Środowiska:

• kontrola przestrzegania przepisów o ochronie środowiska oraz wymogów ekologicznych,

• organizowanie i koordynowanie działalności państwowego monitoringu środowiska,

• inicjowanie działań tworzących warunki zapobiegania nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska oraz usuwanie skutków ewentualnych klęsk ekologicznych.

Zadania ochrony środowiska realizują Główny Inspektor Ochrony Środowiska (zazwyczaj w randze wiceministra środowiska), wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska oraz tenże wojewódzki inspektor ochrony środowiska, który część swoich zadań wykonuje niezależnie od wojewody.

Wojewódzki inspektor ochrony środowiska przynajmniej raz na rok przedstawia informacje o stanie środowiska na obszarze powiatu lub województwa (na radzie powiatu lub na sejmiku wojewódzkim). Na żądanie właściwego organu samorządu terytorialnego inspektor ten jest zobowiązany składać taki raport w każdym czasie.

Inspektor Ochrony Środowiska upoważniony jest do wstępu na teren zakładu w każdym momencie jego funkcjonowania. Uprawniony jest do pobierania próbek, do mierzenia ilości spalin wychodzących ze źródeł emisji, do oceny sposobu eksploatacji maszyn, w tym także środków transportu, do wglądu do dokumentacji zakładu, do żądania pisemnych wyjaśnień. Kierownictwo zakładu jest zobowiązane umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli. Na podstawie kontroli inspektor może:

• wydać zarządzenie pokontrolne,

• wydać decyzję administracyjną,

• wszcząć egzekucję.

W decyzji administracyjnej Inspektor Ochrony Środowiska może:

• nałożyć obowiązek podjęcia działań zmierzających do usunięcia nieprawidłowości,

• wymierzyć karę pieniężną,

• wstrzymać działalność, która powoduje naruszenie wymogów ochrony środowiska.

Szczebel regionalny. Wojewoda jako podmiot zarządzający jest organem właściwym do:

• wydawania decyzji reglamentacyjnych dla obiektów zaliczanych do inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi,

• wydawania decyzji dotyczących gospodarczego wykorzystania odpadów przemysłowych zawierających substancje promieniotwórcze,

• może także określić jakość lub rodzaje paliw dopuszczonych do stosowania przez jednostki gospodarcze oraz ogłaszać alarmy smogowe.

Samorząd województwa określa strategię rozwoju zrównoważonego, opracowuje programy ochrony środowiska, a także wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim w zakresie zagospodarowania przestrzennego, ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

Urząd Marszałkowski gromadzi podstawowe informacje dotyczące użytkowania środowiska. Prowadzi także wyodrębnione rachunki bankowe służące do gromadzenia i redystrybucji wpływów z tytułu opłat i kar ekologicznych.

Szczebel lokalny. Starosta powiatu jest uprawniony do:

• wydawania decyzji reglamentacyjnych dla obiektów mogących pogorszyć stan środowiska,

• udzielania zezwoleń na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych w ilości powyżej 1000 ton w skali rocznej,

• udzielania zezwoleń składowania odpadów niebezpiecznych,

• wydawania koncesji na eksploatację małych złóż kopalin pospolitych, a poza tym:

• wykonuje działania w zakresie gospodarki leśnej oraz wodnej.

Rada powiatu opracowuje program rozwoju zrównoważonego zgodnie z polityką ekologiczną państwa, tworzy obszary ograniczonego użytkowania.

Do zadań własnych gminy należą sprawy:

• ładu przestrzennego i ochrony środowiska,

• wodociągów, kanalizacji i oczyszczania ścieków,

• wysypisk i utylizacji odpadów komunalnych,

• terenów rekreacyjnych, zieleni komunalnej i zadrzewień, a także np.:

• sprawy zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną,

• sprawy lokalnego transportu zbiorowego.

Gmina oprócz pobierania opłat za wycinkę drzew i krzewów może także wprowadzać na swoim obszarze odpowiednie formy ochrony przyrody (park krajobrazowy, rezerwat przyrody, pomnik przyrody).

Oprócz organów ochrony środowiska są jeszcze instytucje ochrony środowiska:

• Komisja ds. Ocen Oddziaływania na Środowisko,

• Państwowa Rada Ochrony Środowiska,

• Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Instrumenty zarządzania środowiskiem.

Sposób wymuszania dostosowany jest do charakteru systemu gospodarczego, wyróżniamy zatem instrumenty bezpośredniego i pośredniego zarządzania środowiskiem.

Nie można zarządzać odpowiednio środowiskiem jedynie przy pomocy instrumentów ekonomicznych, ponieważ w przypadku zasobów środowiska występują określone niedoskonałości rynkowe: brak jest precyzyjnie określonego systemu praw prywatnej własności danego zasobu. Wiele zasobów środowiska wykazuje cechy właściwe dobrom wspólnym/publicznym. Brak jest informacji w zakresie funkcji kosztów korzyści związanych z użytkowaniem środowiska, co utrudnia ustalenie ceny za to użytkowanie.

W procesie użytkowania środowiska mamy do czynienia z problemem efektów zewnętrznych. Występują one wówczas, gdy decyzje podejmowane przez jeden lub więcej podmiotów gospodarczych oddziałują bezpośrednio na możliwości produkcyjne lub konsumpcyjne innych podmiotów gospodarczych, a tym samym oddziałują bezpośrednio na funkcję kosztów bądź użyteczności odbiorców efektów zewnętrznych.

Instrumenty bezpośrednie zarządzania środowiskiem to środki instytucjonalne, których celem jest bezpośredni wpływ na postawę podmiotów użytkujących środowisko. Jest to zatem forma regulacji administracyjno - prawnej, która obejmuje:

• standardy jakości komponentów środowiska,

• standardy emisji (pozwolenia),

• standardy produktowe i procesowe,

• przepisy użytkowe,

• nakazowe standardy technologiczne,

• koncesjonowanie,

• ograniczenia obszarowe,

• przepisy bezpieczeństwa.

Standardy jakości i emisji dają władzy terytorialnej podstawową możliwość sterowania jakością środowiska. Standardy jakości występują w postaci wskaźników, określających dopuszczalne stężenie danego zanieczyszczenia. Dotrzymanie tych norm winno gwarantować odpowiednią jakość danego komponentu środowiska. Są to:

• standardy jakości powietrza atmosferycznego,

• standardy jakości wód,

• standardy jakości gleb.

Zadaniem władzy jest dojście do nich i utrzymanie ich.

Standardy emisji są to normy indywidualne, określające maksymalne dopuszczalne wielkości poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń przekazywanych z danych źródeł do środowiska.

Organ ochrony środowiska może wydać pozwolenie na:

• wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,

• wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,

• wytwarzanie odpadów,

• emitowanie hałasu,

• emitowanie pól elektromagnetycznych, oraz

• pozwolenia zintegrowanego na: rodzaj i parametry instalacji istotne z punktu widzenia przeciwdziałania zanieczyszczeniom, wielkość dopuszczanej emisji, zakres i sposób monitorowania, sposób i częstotliwość przekazywania informacji, wymagane działania, mające na celu zapobieganie lub ograniczanie misji. Pozwolenie takie określane jest dla instalacji, której oddziaływanie na środowisko jest wielokierunkowe.

Władza terytorialna narzuca obowiązek stosowania technik i technologii BAT.

Standardy produktowe i procesowe spełniają ważną rolę prewencji, bowiem mają na celu ograniczenie zagrożeń zewnętrznych dla jakości środowiska na danym obszarze.

Przepisy użytkowe wprowadzane są często ze względu na specyfikę danego obszaru. W naszym kraju stosowane są przede wszystkim na obszarach gmin uzdrowiskowych. Zakazują one np. użytkowania węgla kamiennego.

Standardy technologiczne nakazują podejmowanie działalności gospodarczej przy zastosowaniu określonego rodzaju technologii produkcji. Stosowanie tego instrumentu sprzyja wdrażaniu strategii zapobiegania zagrożeniom i znajduje swoje odzwierciedlenie w instytucji BAT. Kryteria służące określaniu technologii BAT:

1. wykorzystanie technologii niskoodpadowych,

2. wykorzystanie mniej niebezpiecznych substancji,

3. zastosowanie odzysku i recyklingu,

4. najnowsze osiągnięcia w nauce i technice,

5. bezawaryjność/niska awaryjność.

Koncesjonowanie, czyli wydawanie zezwoleń na prowadzenie konkretnej działalności. Instrument ten wykorzystywany jest do ochrony środowiska przede wszystkim w zakresie określonym w prawie górniczym czy geologicznym.

Ograniczenia obszarowe stosowane są zazwyczaj w przypadku urządzeń stacjonarnych, których lokalizacja może negatywnie wpływać na otoczenie (np. ograniczenie strefowe dla źródeł pól elektromagnetycznych).

Przepisy bezpieczeństwa zmierzają do minimalizowania zagrożeń środowiskowych dla ludności oraz pracowników określonych zawodów. Stosowane są m.in. do ograniczenia niebezpiecznych substancji produkcji środków żywności, a także negatywnych skutków hałasu, wibracji.

Do minimalizacji zagrożeń służy instytucja certyfikatu. Proces certyfikacji jest aktualnie obowiązkowy dla pewnej grupy wyrobów, które mogą stwarzać zagrożenie dla środowiska. Wyroby krajowe i importowane stwarzające zagrożenie dla środowiska podlegają obowiązkowi certyfikacji na zastrzeżony znak bezpieczeństwa. Koszty badań certyfikacyjnych ponosi producent lub importer. Należy podkreślić, że producent lub importer, który wprowadził do obrotu produkty podlegające obowiązkowi certyfikacji, a nie oznaczone wymaganym znakiem bezpieczeństwa, zobowiązany jest przekazać do budżetu państwa kwotę stanowiącą 100% wpływów ze sprzedaży tego produktu.

Ocena oddziaływania na środowisko oznacza systematyczny, całościowy sposób postępowania, którego celem jest określenie przewidywanych środowiskowych konsekwencji danej działalności człowieka wraz ze wskazaniem możliwych przeciwdziałań negatywnym skutkom. Ochrona ta ma wyjątkowe znaczenie w działaniach prewencyjnych. Pozwala dla danego przedsięwzięcia gospodarczego ustalenie takiego wariantu, który minimalizuje konflikty występujące miedzy sferą gospodarczą, społeczną i ekologiczną, co przyczynia się do skuteczności zarządzania środowiskiem.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jest najważniejszym instrumentem w gestii gmin. Wszelkie decyzje sprzeczne z postanowieniami dotyczącymi ochrony środowiska zawartymi w planie zagospodarowania przestrzennego są z mocy prawa nieważne - a treść tego planu jest ogromna, obejmuje wszelkie sfery działalności przestrzennej i podporządkowuje je tzw. studium ekologicznemu. Plan ten:

• określa programy racjonalnego użytkowania terenu,

• określa programy składowania i unieszkodliwiania odpadów,

• uwzględnia potrzebę ochrony powietrza,

• uwzględnia potrzebę ochrony wód,

• zapewnia ochronę walorów krajobrazowych i warunków klimatycznych.

Instrumenty bezpośredniego oddziaływania nie są wystarczające, ponieważ:

• stają się coraz mniej skuteczne,

• charakteryzują się statycznością i nie reagują elastycznie na zmiany warunków ekonomicznych oraz technologicznych,

• procedury udzielania pozwoleń nie uwzględniają różnic w kosztach oczyszczania,

• instrumenty ekonomiczne umożliwiają tworzenie funduszy ekologicznych.

Rośnie zatem znaczenie instrumentów ekonomicznych. Instrumenty te to narzędzia, które wpływają na szacunki kosztów i korzyści działań alternatywnych, dostępnych dla podmiotów gospodarczych, zapewniając wybór rozwiązań sprzyjających sytuacji bardziej pożądanej z punktu widzenia jakości środowiska.

Cechy instrumentu ekonomicznego to:

• występowanie bodźca ekonomicznego,

• zaangażowanie czynników rządowych,

• swoboda wyboru.

Klasyfikacja instrumentów ekonomicznych:

• opłaty,

• subwencje,

• systemy depozytowe,

• tworzenie rynków,

• bodźce finansowe dla egzekucji prawa.

Opłata ekologiczna to kategoria prawno - finansowa oznaczająca świadczenie na rzecz jednostki administracji państwowej związana bezpośrednio z określoną formą negatywnego oddziaływania na środowisko bądź ze świadczeniem określonych usług. Opłaty ekologiczne spełniają także funkcję redystrybucji funduszy na rzecz ochrony środowiska, ponieważ pieniądze te trafiają do funduszy celowych.

• opłaty za emisję (za korzystanie ze środowiska), np. za odprowadzanie gazów i pyłów do powietrza, odprowadzanie ścieków, za składowanie odpadów - są stosowane już od lat 70 - tych. Stawia się tu wymóg spełniania dwóch funkcji: motywacyjnej i reglamentacyjnej. Powinny sprzyjać konkurencyjności ochrony środowiska. Górną granicę stanowi taka wysokość opłat, która rekompensuje stratę w środowisku. Dolną granicę natomiast stanowi taka wysokość opłat, która spowoduje, że działania podjęte w zakresie ochrony środowiska zapewniać będą poprawę efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa.

• opłaty usługowe - pokrywające koszty zbiorowego unieszkodliwiania zanieczyszczeń i odpadów,

• opłaty koncesyjne - za koncesję na wydobywanie kopalin,

• opłaty eksploatacyjne - za eksploatację tony surowca,

• opłaty produktowe - powiększają cenę tych produktów, które przyczyniają się do powstawania zanieczyszczeń w fazie produkcji lub konsumpcji, najczęściej są powiązane z jakąś cechą produktu (np. siarka w benzynie), badany jest stopień odzysku.

Subwencje, czyli różnorodne formy pomocy finansowej stosowane w celu stymulowania działań proekologicznych podejmowanych przez podmioty użytkujące zasoby środowiska. Mogą to być dotacje, kredyty preferencyjne, pożyczki preferencyjne, ulgi podatkowe, pozwolenia na przyspieszoną amortyzację. W naszym kraju funkcjonują:

• Narodowy oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, posiadające osobowość prawną i niezależne od rządu oraz

• powiatowe i gminne fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, bez osobowości prawnej, zależne od rządu, często wykorzystywane do innych celów.

Systemy depozytowe - odpowiednia dopłata obciąża ceny produktów potencjalnie szkodliwych dla środowiska. Jeśli jednak uniknie się degradacji środowiska w wyniku odstawienia produktu lub jego pozostałości do miejsca utylizacji, następuje zwrot dopłaty. Systemy depozytowe są w naszym kraju najczęściej stosowane w odniesieniu do akumulatorów (np. jeśli kupując nowy akumulator oddajemy stary nie płacimy depozytu).

Rynki emisji zanieczyszczeń - najtańsza forma realizacji celów ekologicznych. Obowiązują typowe pozwolenia na emisję, i jeżeli ilość emitowanych zanieczyszczeń jest mniejsza od uprawnienia do emisji to jednostka gospodarcza może sprzedać różnicę między wielkością dozwoloną a wykorzystaną. Rynki takie przybierają trzy formy: powłoki, kompensaty i banki emisyjne. Powłoki to związki wszystkich emitentów tego samego zanieczyszczenia na danym obszarze, zapewniające optymalne rozwiązania przy zmniejszeniu dopuszczalnych stężeń. Kompensaty są tworzone aby umożliwić lokalizację nowych działań gospodarczych. Banki emisyjne skupują rezerwy w celu sprzedaży.

• Ubezpieczenia ekologiczne to przeniesienie ryzyka ekologicznego z jednostki gospodarczej na wyspecjalizowane firmy ubezpieczeniowe. Niektóre firmy mają obowiązek takiego ubezpieczenia, np. elektrownie. Elementem motywacyjnym w zakresie ochrony środowiska jest wysokość składki ubezpieczeniowej.

• Zastawy ekologiczne są pobierane przez administrację państwową w celu zabezpieczenia dostosowania się jednostki gospodarczej do określonych przepisów, narzucających m. in. obowiązek prawidłowego postępowania odnośnie pozostałości po prowadzonej działalności gospodarczej, np. w zakresie rekultywacji terenu.

Kary za przekroczenie wielkości określonych w pozwoleniach (kara stanowi 10 - krotność wielkości opłat).

Podatki ekologiczne - zostały wprowadzone w krajach UE. Minusem jest tu obciążenie finansowe siły roboczej, plusem obciążenie finansowe elementów powodujących degradację środowiska.

Programy dostosowawcze - odnoszą się do starych zakładów przemysłowych, stosujących przestarzałe technologie. Istnieją w takim przypadku trzy rozwiązania: zamknięcie zakładu, powodujące jednakże wzrost bezrobocia, „przymknięcie oka” na przestarzałość technologii i procesów lub wprowadzenie mechanizmów ułatwiających osiągnięcie wymogów środowiska, czyli wprowadzenie programu dostosowawczego. Program taki to szczegółowy harmonogram konkretnych działań realizacji obowiązków związanych z ochroną środowiska, wynegocjowanych indywidualnie dla każdego podmiotu. W przypadku programu dostosowawczego podmiot gospodarczy uprawnia władzę terytorialną do bezpośredniego wejścia na jego rachunek bankowy.

Istniejąca struktura podmiotowa oraz instrumenty ekonomiczne wymuszają zarządzanie operacyjne środowiskiem, czyli uzyskanie jakości komponentów środowiska wymusza się na drodze przestrzegania ograniczeń. Wyrazem zarządzania operacyjnego środowiskiem jest odpowiedni program dozoru środowiska tworzący takie relacje między administracją publiczną a organizacją gospodarczą, które sprzyjają przestrzeganiu ustalonych norm ekologicznych. Przez dozór środowiska należy rozumieć zbiór działań podejmowanych przez władze publiczne i inne czynniki w celu osiągnięcia przestrzegania przepisów przez podmioty, których one dotyczą oraz w celu poprawy jakości środowiska.

W systemie dozoru środowiska wyróżnia się następujące kierunki działań:

• inspekcje umożliwiające określenie stopnia przestrzegania przepisów w grupie podmiotów, których te przepisy dotyczą a także wykrycie przekroczeń,

• negocjacje prowadzone z podmiotami naruszającymi przepisy w celu osiągnięcia zadowalającego dla obu stron systemu metod i harmonogramów osiągnięcia określonych wymogów,

• działania prawne zmierzające do wymuszenia przestrzegania wymogów ochrony środowiska, a także zastosowanie odpowiednich sankcji prawnych,

• promocja przestrzegania, stanowiąca zachętę do dobrowolnego przestrzegania.

Doświadczenia wskazują, że odpowiedni program dozoru środowiska przyczynia się nie tylko do uzyskania jakości środowiskowych, ale zapewnia także konkretne korzyści gospodarcze, w postaci eliminowania przewagi konkurencyjnej podmiotów, które nie przestrzegają wymogów środowiskowych.

Uznaje się, że dla stworzenia skutecznego programu dozoru środowiska niezbędne jest:

• stworzenie prawidłowych wymogów, których przestrzeganie można dozorować,

• rozpoznanie populacji podmiotów objętych wymogami środowiskowymi,

• propagowanie przestrzegania,

• obserwacja przestrzegania,

• reakcja na łamanie przepisów,

• ocena skuteczności działania.

Każdy program dozoru zawiera czynnik odstraszający. Odstraszanie oznacza wymuszanie na podmiotach takiego postępowania, aby nie narażały się na zastosowanie względem nich sankcji. O skuteczności odstraszania decyduje:

• istnienie znacznej szansy nieprzestrzegania wymogów,

• szybka i wiadoma reakcja na wykroczenie,

• współmierność sankcji do wykroczenia,

• przekonanie podmiotu, którego dotyczą sankcje środowiskowe że trzy powyższe warunki są spełnione.

Skuteczność dozoru środowiska zależna jest w dużym stopniu od prawidłowej konstrukcji wymogów środowiskowych. Stopień przestrzegania zależy jest od odpowiedniego równoważenia określonych rygorów z możliwościami podmiotów wchodzących w skład regulowanej populacji. Wymogi zbyt rygorystyczne mogą być zlekceważone przez podmioty gospodarcze lub być zaskarżone, co jest przyczyną powstania dużych kosztów transakcyjnych i postępowań administracyjnych. Wymogi powinny być kształtowane twórczo zabezpieczając przez byt dużym wyzyskiem środowiskowym.

Promocja przestrzegania przepisów oznacza wszelkie działania, które zachęcają do dobrowolnego przestrzegania wymogów środowiska. Wyróżnia się następujące metody promocji:

• pomoc oświatowa i techniczna dla regulowanej populacji,

• kształtowanie poparcia społecznego,

• propaganda osiągnięć,

• nietypowe sposoby finansowania (FOŚiGW),

• wprowadzanie zachęt ekonomicznych,

• budowanie w regulowanej populacji umiejętności gospodarowania środowiskiem.

Dozór środowiskowy w celu zapewnienia dobrej praktyki gospodarczej środowiskiem lansuje „ekologiczne poglądy rewizyjne” (EPR). EPR stanowi okresową kompleksową ocenę systemów i praktyk zarządzania w przedsiębiorstwie mającym wpływ na przestrzeganie przepisów o ochronie środowiska. Wynikiem EPR są zalecenia odpowiednich zmian w systemie zarządzania, jak np.

• opracowanie formalnego planu przestrzegania wymogów,

• przeprowadzenie programów oświatowych i szkolenia pracowników,

• stworzenie odpowiednich komórek organizacyjnych zajmujących się zarządzaniem środowiskiem,

• opracowanie systemu obserwacji, pomiarów i sprawozdawczości ekologicznej,

• opracowanie wewnętrznego układu komunikacji ekologicznej,

• ocena niebezpieczeństw i ryzyka ekologicznego wynikających z działania przedsiębiorstwa.

Integralnym elementem ochrony środowiska jest monitorowanie środowiska. Występują cztery źródła informacji:

• kontrole wykonywane przez inspektorów,

• sporządzane sprawozdania i rejestry prowadzone przez podmioty gospodarcze,

• skargi mieszkańców,

• monitoring środowiska.

Otoczenie rynkowe określa warunki funkcjonowania przedsiębiorstwa w określonym sektorze. Przedsiębiorstwo dokonuje analizy rynku ze względu na swoją pozycję konkurencyjną i aktualnie coraz wyraźniej następuje uwypuklenie tych zjawisk i procesów współczesnego rynku, które stanowią przesłanki formułowania proekologicznej strategii rozwoju przedsiębiorstwa. Tym samym determinują one konieczność prowadzenia polityki środowiskowej, a w konsekwencji zarządzania środowiskowego.

W proekologicznej strategii rozwoju przedsiębiorstwa wyróżniamy dwie podstawowe kategorie:

• ekologiczny produkt jako instrument podaży,

• popyt na ekologiczny produkt.

Rozwój proekologicznego konsumenta jest procesem ewolucyjnym, długofalowym, właściwym dla rozwiniętej gospodarki rynkowej, która charakteryzuje się funkcjonowaniem rynku nabywcy. Rynek ten dynamizuje procesy konkurencyjne w zakresie dóbr i usług proekologicznych oraz w sektorach wrażliwych ekologicznie.

Proekologiczny konsument charakteryzuje się:

• zapotrzebowaniem na ekoprodukty,

• wysokim poziomem świadomości ekologicznej,

• proekologicznym modelem konsumpcji i oszczędnym korzystaniem z zasobów.

Popyt na produkty ekologiczne wzrasta wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa. Jest on bowiem charakterystyczny dla średnio zamożnych i zamożnych warstw społecznych.

Uznaje się, iż rozwój świadomości ekologicznej społeczeństwa i rosnący popyt proekologicznego konsumenta są najbardziej efektywną długookresową formą oddziaływania na proekologiczne zachowania się producentów.

Po stronie podaży w przypadku rynku nabywcy istotne znaczenie posiada konkurencja w danym sektorze. Jej natężenie zależna jest od kilku czynników. Aspekty ekologiczne odgrywają dziś dużą rolę w zdobywaniu przewagi konkurencyjnej. Na rynku konkurencyjnym możliwości wejścia w obszar funkcjonowania danego sektora gospodarczego nowych konkurentów w coraz większym stopniu warunkowana jest walorami ekologicznymi danej produkcji. Ekologiczne wyróżnienie produktu może dotyczyć:

• jakości produktu (stosowanie nieszkodliwych dla zdrowia komponentów produktu, zasobooszczędność, trwałość użytkowania),

• opakowania produktu (opakowania nadające się do powtórnego przerobu, opakowania które podlegają biodegradacji, opakowania pochodzące z odzysku),

• wyglądu produktu (miniaturyzacja produktu).

Procesy proekologicznego kształtowania popytu i podaży wspomagane są przez instytucje rynkowe, które z jednej strony oddziaływają na wzrost świadomości społecznej i proekologicznego popytu, a z drugiej na proekologiczne zachowania się producentów (rozwój ekoproduktów). Do instytucji tych należy zaliczyć następujące grupy:

• preskryptorzy: przedstawiciele władzy społecznej na rynku (organizacje konsumenckie, ekologiczne itp.)

• dystrybutorzy: firmy handlowe, które wykluczają produkty niebezpieczne dla środowiska i zdrowia ludzi, a także dokonują działań promocyjnych względem ekoproduktów,

• instytucje finansowe: banki, firmy ubezpieczeniowe, fundusze celowe,

• międzynarodowe systemy standaryzacyjne (normy ISO, EMAS).

Eko - znak (eko - labelling, ekologiczny znak towarowy): jest sposobem informowania społeczeństwa o proekologicznych cechach wyrobu. Jest dobrowolny, nie jest wynikiem obowiązkowej certyfikacji. Znak ten sygnalizuje konsumentowi, że dany wyrób w określonej grupie towarów jest bardziej niż inne przyjazny środowisku. Wyróżniamy m.in. następujące klasyfikacje eko - znaków:

• pozytywne, negatywne i informacyjne,

• oficjalne i nieoficjalne.

Pierwszym znakiem ekologicznym był „Błękitny Anioł” (RFN 1977r). Symbolem Unii Europejskiej jest EU - Flower (1992r.), a Polski Ekoznak (1998r.)

Proces przyznawania oficjalnego ekoznaku składa się z następujących kroków:

1. określenie grupy wyrobów (grupy produktów o tym samym przeznaczeniu),

2. przeprowadzenie analizy środowiskowej dla danej grupy produktów,

3. opracowanie kryteriów środowiskowych dla wyrobów,

4. ocena wyrobów pod względem tychże kryteriów.

Ekologiczny wymiar zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwa stwarza konieczność formułowania i wdrażania zintegrowanej ekologicznie strategii przedsiębiorstwa. Strategia to stworzenie długofalowych celów i alokacja zasobów.

Typy ekologicznych strategii rynkowych:

1. strategia obojętna / pasywna. Polega wyłącznie na przestrzeganiu niezbędnych wymogów środowiskowych tak, aby nie narazić przedsiębiorstwa na sankcje karne lub na utratę dobrego wizerunku. Strategia ta zazwyczaj dotyczy takich jednostek, które w stosunkowo niskim stopniu oddziaływają na środowisko. Stosowanie tej strategii nie ma znaczenia dla pozycji na rynku.

2. strategia defensywna. Charakterystyczna dla branż tradycyjnych, takich jak hutnictwo czy przemysł chemiczny. Przedsiębiorstwa tej branży są agresywne dla środowiska, a ich cykl innowacyjny jest długi. Strategia defensywna dąży do minimalizacji negatywnego oddziaływania na środowisko poprzez:

1. stopniowe wycofywania z rynku wyrobów nie spełniających norm ekologicznych,

2. częściową rezygnację z technologii nie spełniających kryteriów ekologicznych,

3. modyfikację proekologiczna procesów produkcyjnych oraz usprawnianie procesów produkcji.

3. strategia innowacyjna. Typowa dla produktów trwałego użytkowania. Zorientowana jest na ekologizację procesów produkcyjnych poprzez:

1. poszukiwanie i wdrażanie „czystych” technologii,

2. tworzenie zamkniętych obiegów produkcyjnych,

3. wytwarzanie bezpiecznych ekologicznie produktów,

4. wykorzystywanie ewentualnych odpadów jako surowców wtórnych.

4. strategia ofensywna. Typowa dla artykułów bieżącego użytkowania (art. żywnościowe, kosmetyki). Ukierunkowana jest na:

1. czystszą produkcję,

2. rozwój ekoproduktów,

3. proekologiczną strukturę i styl zarządzania,

4. proekologiczny marketing,

5. kulturę ekologiczną pracowników.

Wybór proekologicznej strategii rynkowej zależny jest od dwóch czynników: specyfiki branżowej przedsiębiorstwa i pozycji, jaką przedsiębiorstwo chce zająć na rynku konkurencyjnym. W przypadku, gdy uwarunkowania branżowe są sprzyjające, to ekspansja przedsiębiorstwa na rynku wymaga stosowania strategii ofensywnej lub innowacyjnej. Te strategie bowiem zapewniają nowoczesną jakość produktu, a także proekologiczny wizerunek przedsiębiorstwa, czyli odpowiednie przyjęcie przez instytucje społeczne. Aby zapewnić ten wizerunek należy podjąć następujące działania:

• publikowanie wiarygodnych raportów ekologicznych,

• zapewnienie społeczeństwu dostępu do informacji ekologicznej.

Dekompozycja celów strategicznych adresowanych na potrzeby rynku i potencjalnego klienta na cele i działania operacyjne przedsiębiorstwa dotyczące formułowania i wdrażania polityki środowiskowej stanowi treść zarządzania ekologicznego w przedsiębiorstwie.

Zarządzanie ekologiczne w przedsiębiorstwie definiowane jest jako zasób wiedzy, umiejętności i technik zarządzania, które umożliwiają włączenie problemów ochrony środowiska do zakresu obowiązków każdego pracownika tak, aby uzyskać wysoką efektywność ekonomiczną produkcji, zminimalizować obciążenie środowiska i zapewnić komfort i bezpieczeństwo pracy załogi.

Zarządzanie ekologiczne jest procesem proekologicznego kształtowania zasobów przedsiębiorstwa: rzeczowych (rozwój technologii proekologicznych), ludzkich (kompetencje pracowników, kultura ekologiczna), finansowych (rachunek kosztów i korzyści ekologicznych - rachunek sozoekologiczny), informacyjnych (system informacji środowiskowej w przedsiębiorstwie).

Technologie stanowią główne źródło emisji zanieczyszczeń, a zarazem obciążeń kosztami ekologicznymi. Dlatego też minimalizacja ekologicznych uciążliwości procesów technologicznych należy do priorytetów polityki środowiskowej przedsiębiorstwa. W ostateczności podejście do środowiska w procesie wytwórczym może mieć charakter infrastrukturalny, zintegrowany technologicznie lub zintegrowany produktowo.

Działania infrastrukturalne w przedsiębiorstwie w zakresie ochrony środowiska koncentrują się na inwestowaniu w urządzenia ochronne. Są to tzw. „technologie końca rury”, których celem jest redukcja emisji zanieczyszczeń powietrza, oczyszczanie ścieków technologicznych, recykling otwarty odpadów, składowanie odpadów na składowiskach. Jest to tzw. „strategia oczyszczania”. Takie rozwiązania są korzystne jedynie doraźnie, bowiem w długim okresie czasu generują problemy i konflikty środowiskowe. Ta strategia bowiem:

• powoduje jedynie zmianę formy degradacji środowiska,

• powoduje koncentrację zanieczyszczeń o wysokim stopniu zagrożenia,

• prowadzi do trudności lokalizacyjnych składowania odpadów,

• prowadzi do wzrostu opłat ekologicznych,

• budzi protesty społeczeństwa lokalnego,

• powoduje wysokie koszty utylizacji.

W strategii tej zatem suma kosztów przyszłych jest wyższa od sumy korzyści bieżących.

Podstawowe znaczenie dla przedsiębiorstwa ma obecnie prewencyjne podejście do środowiska - z jednej strony ukierunkowanie na ekologizację procesów technologicznych (integracja technologiczna), a z drugiej na wytwarzanie bezpiecznych ekologicznie produktów (integracja produktowa). Takie działania określa się jako Koncepcję Czystszej Produkcji. Czystsza produkcja oznacza sposób organizacji techniki i technologie oraz metody produkcji, które zapewniają konieczność zapobiegania zagrożeniom lub ograniczenia zagrożeń dla zdrowia ludzkiego w procesach produkcji oraz we wszystkich fazach istnienia gotowego produktu, w tym także po utracie jego cech użytkowych. W zakresie integracji technologicznej wyróżnia się:

1. strategię minimalizacji odpadów

1. redukcja zanieczyszczeń u źródła: zmiana procesów produkcyjnych

1. zmiana materiałów i surowców

2. zmiana technologii

3. poprawa obsługi procesów produkcyjnych

2. recyrkulacja

1. odzysk

2. ponowne użycie (recykling)

3. unieszkodliwianie odpadów

4. bezpieczne składowanie powierzchniowe

2. strategię zapobiegania zanieczyszczeniom

1. redukcja zanieczyszczeń u źródła

1. zmiana wyrobu

2. zmiana procesów produkcyjnych

2. recyrkulacja

1. odzysk

2. recykling

Proekologiczna optymalizacja procesów produkcyjnych w aspekcie technicznym podlega ewolucji od technicznej infrastruktury ekologicznej poprzez zintegrowaną kontrolę procesów produkcji minimalizującą ilość wytwarzanych produktów ubocznych i odpadów, aż po przeprojektowanie procesów produkcyjnych lub produktów w taki sposób, aby ich zmiany minimalizowały obciążenia ekologiczne i zapewniały wysoką jakość produktu finalnego.

Do podstawowych technik zarządzania ekologicznego wykorzystywanych dla proekologicznej optymalizacji procesów technologicznych należy program prewencyjny Czystszej Produkcji, pozwalających na rankingowanie wariantów działań technologicznych i wybór priorytetowych rozwiązań, które można zastosować w ramach możliwości danego przedsiębiorstwa. Program prewencyjny obejmuje następujące fazy:

• przygotowawczą (planowania),

• diagnozy i oceny ekologicznej,

• analiz i oceny efektywności,

• wdrożenia.

Strategia ekoproduktu. Ekoprodukt wytwarzany jest w zamkniętym systemie produkcji, efektem którego są produkty trwałe, przeznaczone do ponownego przetworzenia, których pozostałości biodegradowalne. Podstawowym narzędziem wdrażania ekoproduktu jest strategia ekoproduktu. Jej celem jest odpowiedzialność przedsiębiorstwa za produkt związana z całym cyklem jego życia, a przez to wzmocnienie pozycji produktu na rynku i dobrego wizerunku przedsiębiorstwa w otoczeniu. Strategia ekoproduktu zobowiązuje producenta po pierwsze do właściwego wytwarzania, dystrybuowania, wykorzystywania i usuwania wytworzonych produktów, a po drugie do spełnienia oczekiwań klientów, pracowników i społeczeństwa odnośnie wysokiej jakości produktu i jakości życia.

Sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego:

• Responsibility & Care,

• EMAS,

• Międzynarodowa Organizacja Standaryzacji (ISO 14000 - określa zasady etykietowania, oceny cyklu życia produktu, podstawowych przeglądów ekologicznych, podstawowych systemu zarządzania środowiskowego - ISO 14001).

Są to te aspekty ogólnej funkcji zarządzania organizacją, które dotyczą opracowania, wdrożenia i realizacji, jej polityki i celów środowiskowych.

System zarządzania środowiskowego oznacza strukturę organizacji, odpowiedzialności, praktykę postępowania, procedury, procesy i zasoby niezbędne dla wdrożenia i realizacji procesu środowiskowego. W procedurze wdrażania tego systemu wyróżnić można:

1. deklaracje kierownictwa o przystąpieniu do zarządzania środowiskowego,

2. wstępny przegląd ekologiczny,

3. sformułowanie polityki i celów środowiskowych,

4. opracowanie i wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego,

5. kontrolę i weryfikację systemu zarządzania środowiskowego,

6. opublikowanie zewnętrznego raportu ekologicznego,

7. weryfikację raportu przez zewnętrznych akredytatorów.

Zaangażowanie kierownictwa przejawia się w:

• włączeniu w doskonalenie jakości środowiska całej załogi,

• właściwym rozłożeniu odpowiedzialności za realizację polityki środowiskowej,

• zapewnieniu efektywnego komunikowania się,

• uświadomieniu odpowiedzialności poprzez kierowników w zakresie użytkowania środowiska.

Wstępny przegląd ekologiczny obejmuje:

• analizę i ocenę zgodności postępowania z obowiązującymi normami prawnymi,

• ocenę oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko,

• inwentaryzację źródeł zanieczyszczania,

• przegląd istniejących praktyk gospodarki odpadami,

• ocena procesów technologicznych w aspekcie materiałochłonności i energochłonności.

Oświadczenia organizacji dotyczące intencji i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działań środowiskowych określają ramy do ustalania celów oraz zadań środowiskowych. W polityce tej powinno znaleźć się:

• zobowiązanie do ciągłego doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego,

• zobowiązanie do zapobiegania zanieczyszczeniom,

• zobowiązanie do zapewnienia zgodności z prawem ochrony środowiska naszej działalności,

Polityka środowiskowa:

• musi być odpowiednia do charakteru organizacji i jej oddziaływań środowiskowych, a tym samym musi stanowić podstawę stanowić podstawę do wyznaczania celów ekologiczna w przedsiębiorstwie,

• musi być udokumentowana i przekazana pracownikom,

• musi być dostępna dla zainteresowanych stron.

Planowanie to proces podejmowania decyzji:

• niezbędne jest rozpoznanie aspektów środowiskowych,

• niezbędne jest zrozumienie rozwiązań prawnych,

• niezbędne jest opracowanie strategii ciągłego doskonalenia.

Aspekt środowiskowy oznacza element działania organizacji, jej wyrobów i usług, który może wzajemnie oddziaływać ze środowiskiem. Z aspektów środowiskowych wynikają wpływy środowiskowe, które musimy realizować. Wpływ środowiskowy to każda zmiana w środowisku, korzystna lub nie, która w całości lub częściowo spowodowana jest działaniami organizacji lub jej wyrobami.

CIĄGŁE DOSKONALENIE

Norma wymaga od przedsiębiorstwa opracowania wskaźników.

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

k

z

KS

KZ

min

przegląd zarządzania

polityka środowiskowa

planowanie

wprowadzenie i funkcjonowanie

działanie kontrolne i korygujące

---