ARCHITEKTURA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA

(ARCH. KONSTANTYŃSKA, WYKSZTAŁCENIE SIĘ TYPU BAZYLIKI)

W 330r. Konstantyn przeniósł stolicę z Rzymu do Bizancjum (odtąd Konstantynopol lub Drugi Rzym).

W edykcie mediolańskim z 313r. Konstantyn zagwarantował wolność wszystkim kultom religijnym. Faworyzowane jest chrześcijaństwo. Rzym odstępuje rangę stolicy - Konstantynopolowi, ale staje się - obok Palestyny, Trewiru i innych obszarów - jednym z centrów rozwoju budownictwa sakralnego.

Cechy bazylik konstantyńskich:

- osiowe następstwo przestrzeni: atrium - narteks - 3-5 naw - prezbiterium

- rozwój planu w kształcie krzyża łacińskiego (symbolika nawy i krzyża)

- zaniechanie stosowania sklepień, rozpowszechniony płaski strop z kasetonami lub otwarte wiązanie dachowe

- architraw lub archiwolty nad kolumnadą nawy podłużnej

- mury najczęściej nietrwałe z cegieł, tufu, rzadko z ciosów

- spolia (powtórnie użyte części wcześniejszych budowli) z budynków antycznych: kolumny i kapitele, zależnie od potrzeb skracane lub wydłużane; również belkowanie nad kolumnami, późniejsze naśladownictwa antycznych wzorów lub zredukowane formy porządku korynckiego; kolumny często bez entasis

- małe okna, najczęściej bez oszklenia, zasłonięte tkaniną lub cienkimi, ażurowymi płytami z alabastru albo marmuru

Najważniejsze realizacje za czasów Konstantyna:

RZYM

Budowle podłużne:

*bazylika laterańska (S. Giovanni In Laterano):

- pięcionawowa

- arkady międzynawowe

- transept

- apsyda

*bazylika św. Piotra na Watykanie, 326r.:

- na zboczu wzgórza, na miejscu grobu św. Piotra

- pięcionawowa

- poprzedzona atrium od wschodu

- transept od zachodu - zastosowany po raz pierwszy w historii architektury kościelnej

( plan krzyża łacińskiego przejęty później przez całą architekturę zachodnioeuropejską)

- transept z centralnie umieszczoną apsydą tworzył samoistną część budynku z obudową Trofeum Petri w centrum

- transept bezpośrednio połączony jedynie z nawą główną, pod ogromnym łukiem triumfalnym,

transept od naw bocznych oddzielały przejścia kolumnowe

- nawy oddzielały od siebie rzędy 22 barwnych kolumn z marmurowymi antycznymi kapitelami zwieńczone architrawem (w nawie głównej) lub łukami (po bokach) - 92 kolumny międzynawowe to spolia z budowli rzymskich

- okna w transepcie i absydzie; górne okna nawy głównej i zapewne małe okna w bocznych ścianach

*bazylika św. Pawła za Murami (S. Paolo furio le Mura)

- pięcionawowa

- arkady międzynawowe

- mimo późniejszych zmian jako jedyna w Rzymie zachowała układ przestrzenny wzorujący się na bazylikach na Lateranie i na Watykanie

Budowle centralne:

*baptysterium S. Giobanni In Fonte na Lateranie:

- dwukondygnacyjny, kolumnowy oktogon wokół starszego basenu chrzcielnego

*mauzoleum Konstancji (Santa Constanza), IV w. (przy bazylice św. Agnieszki):

- zapewne najstarsze mauzoleum chrześcijańskie (Konstantyn wzniósł je dla swej córki)

- na planie koła otoczonego na przemian półkolistymi i prostokątnymi niszami

- część środkowa sklepiona kopułą, obejście kolebką

(w małych budowlach centralnych często stosowany był układ przestrzenny jak w bazylikach: środkowa przekryta kopułą przestrzeń była podwyższona i miała okna w górnej części ścian, spoczywających na architrawach lub arkadach kolumnady)

PALESTYNA

*bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem, 20.IVw.:

- absydę od wschodu zastąpił duży ośmioboczny budynek wzniesiony nad grotą Narodzenia

(oktogon betlejemski znany jest jedynie z wykopalisk)

*bazylika Grobu Świętego w Jerozolimie, 30.IVw.:

- rotundę postawioną nad grobem Chrystusa (Anastasis) oddzielało od bazyliki otoczone portykami atrium

(rotundę jerozolimską, z zachowanymi tylko w dolnej partii konstantyńskimi murami, włączono do kompleksu obecnego kościoła Św. Krzyża - powstałego w okresie wypraw krzyżowych w miejscu dawnego atrium. Rotunda była wysokim dwupiętrowym budynkiem, okrągłym wewnątrz i wielobocznym na zewnątrz. Centralna część rotundy (podobnie jak w mauzoleum Konstancji) oddzielona była od dwupiętrowego obejścia dwukondygnacyjną, ale pojedynczą kolumnadą i przykryta kopułą lub stożkiem centralnym - otworem w szczycie)

Obie bazyliki były pięcionawowe, zapewne podobne w konstrukcji do bazyliki Piotrowej w Rzymie, ale mniejsze. Bazylika betlejemska została przebudowana przez Justyniana, jerozolimska już nie istnieje.

Jerozolima, kościół Grobu Świętego, zaczęty 326 z fundacji Konstantyna Wielkiego.