Program uszczegółowiony: Finanse

Opracowanie zagadnień od Adamiaka

1. Podstawy teorii finansów

1. Pojęcie finansów

Finanse potocznie uważane są za równoznaczne ze znaczeniem terminu zasoby pieniężne. W terminologii ekonomicznej słowem finanse określa się stosunki ekonomiczne, polegające na gromadzeniu, podziale i wydatkowaniu zasobów pieniężnych

Finanse - dział nauki, który zajmuje się badaniem określonego elementu rzeczywistości ekonomicznej bazującego na pieniądzu i formułowaniem na podstawie uzyskanych wyników określonych twierdzeń i praw (Kopernik)

Finanse są to zjawiska i procesy pieniężne.

Finanse - ogół zjawisk pieniężnych powstających w związku z działalnością gospodarczą i społeczną człowieka.

Finanse - to środki pieniężne zgromadzone i wydatkowane przez różne podmioty gospodarcze, do których zalicza się: państwo, przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe (konsumenci). Można zatem dokonać podziału na finanse publiczne i prywatne.

Istotą każdej nauki jest określenie jej przedmiotu zainteresowania, celów poznawczych, metod badawczych oraz roli spełnianej przez nią wobec życia społeczno-gospodarczego.

Przedmiotem zainteresowania nauki o finansach są zjawiska i procesy oraz ich skutki związane z gromadzeniem i rozdysponowaniem środków pieniężnych (publicznych lub prywatnych)

Przedmiotem zainteresowania nauki o finansach jest ruch pieniądza, jego tworzenie (kreacja) w systemie bankowym oraz krążenie (cyrkulacja) między różnymi jednostkami gospodarczymi i publicznymi

Przedmiot zainteresowania nauki o finansach nie różni się zasadniczo od przedmiotu zainteresowania nauki o ekonomii (całokształt procesów gospodarowania) - różni się jednak głównie stopniem szczegółowości analizy zjawisk pieniężnych

Przedmiot zainteresowania nauki o finansach nie różni się zasadniczo od przedmiotu zainteresowania nauki o ekonomii (całokształt procesów gospodarowania) - różni się jednak głównie stopniem szczegółowości analizy zjawisk pieniężnych

Niezależnie od różnic w poglądach na zakres nauki finansów zjawiska finansowe analizuje się w co najmniej czterech ujęciach:

• podmiotowym,

• przedmiotowym,

• instrumentalnym,

• funduszowym.

Finanse w ujęciu podmiotowym.

Podmiotowe podejście do zjawisk ekonomicznych jest związane z faktem, że zjawiska te powstają w ramach stosunków ekonomicznych zachodzących między podmiotami np. przedsiębiorstwo - bank, towarzystwo ubezpieczeń - ubezpieczający, podatnik - państwo. Na podstawie kryterium podmiotowego wyróżnia się:

• finanse państwa (publiczne)

• finanse przedsiębiorstw

• budżety (finanse) gospodarstw domowych.

Finanse w ujęciu przedmiotowym.

W podejściu przedmiotowym do zjawisk finansowych występuje koncentracja na przedmiocie stosunków finansowych. W ujęciu najbardziej ogólnym można wyróżnić:

• transakcje związane z aktem kupna - sprzedaży - wzajemne świadczenie ze strony podmiotów,

• transfery - jednokierunkowe przepływy pieniądza między podmiotami (podatki, cła, opłaty)

• pożyczki - mają zwrotny charakter oraz płacony procent za pieniądze oddane do czasowej dyspozycji. Szczególnym rodzajem pożyczki jest kredyt bankowy.

Finanse w ujęciu instrumentalnym.

Zjawiska finansowe przyjmują postać ceny, stopy procentowej, kursy walutowe, podatki, kredyty. Pieniądz i kategorie pieniężne są wykorzystywane przez konkretne podmioty do osiągnięcia określonych celów. Cele te mogą mieć różny charakter np. realny ( zaspokojenie elementarnych potrzeb człowieka), finansowy (maksymalizacja przychodów, zysków, minimalizacja obciążeń podatkowych).

Finanse w ujęciu funduszowym.

Podstawową formą organizacyjną jest fundusz. Umożliwia on gromadzenie i rozdysponowanie środków pieniężnych przez określony podmiot.

Wg kryterium własności:

• fundusze publiczne

• fundusze prywatne

Z punktu widzenia zakresu:

• fundusze makroekonomiczne

• fundusze mikroekonomiczne

Wg kryterium funkcji ekonomicznej podmiotów:

• fundusze państwa (rządowe i samorządowe)

• fundusze przedsiębiorstw

• fundusze banków

• fundusze towarzystw ubezpieczeniowych

• fundusze towarzystw inwestycyjnych.

Ze względu na kryterium przeznaczenia (przedmiotu finansowania):

• fundusze o przeznaczenia ogólnym

• fundusze specjalistyczne (celowe).

1. Klasyfikacja zjawisk finansowych

Zjawiska finansowe ze względu na to, czy pieniądz znajduje się w ruchu czy bezruchu:
• Zjawiska finansowe w których pieniądz znajduje się w bezruchu to zjawiska związane z występowaniem zasobu pieniądza. Np.: zasoby oszczędności pieniądza, zakumulowane zyski przedsiębiorstw, zasoby środków pieniężnych podmiotów na rachunku bankowym, pieniężny dług publiczny,
• Zjawiska finansowe w których pieniądz znajduje się w ruchu to rozmaite strumienie pieniężne przepływające w czasie między różnymi podmiotami i z różnych tytułów. Np.: dochody wpływające na rachunki rządu z tytułu podatków oraz wydatki tychże rachunków w postaci transferów i dotacji.

Klasyfikacja zjawisk finansowych:

a) podmiotowa- związana z przedsiębiorstwami, bankami i innymi ogniwami systemu finansowego.
b) przedmiotowa- w tego rodzaju zjawiskach występuje ruch pieniądza. Przychody i wydatki które odzwierciedlają strumienie pieniężne i odnoszą się do ekwiwalentu. (np. praca za którą otrzymamy wynagrodzenie. Transakcje o charakterze ekwiwalentnym to np. osiągane wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia - ekwiwalent-praca, przychody z pracy to strumień pieniężny. Transakcjo o charakterze nieekwiwalentym to: otrzymane ubezpieczenie, subwencje, zasiłki ponieważ brak tutaj jest wzajemnego świadczenia).

Podmiotowa klasyfikacja zjawisk finansowych
Opiera się na kryterium rodzajowego zróżnicowania jednostek gospodarujących, które dokonują operacji pieniężnych, tzn. realizują przychody i wydatki pieniężne oraz dokonują gromadzenia pieniądza. Na podstawie przyjętego kryterium wyróżnia się 5 grup zjawisk finansowych:

Finanse przedsiębiorstw - można je nazwać również finansami sektora zarobkowego. Operacje finansowe dokonywane przez przedsiębiorstwa ma podstawowe znaczenie dla funkcjonowania finansów jako całości. W przedsiębiorstwach w wyniku procesów rzeczowych powstaje produkt narodowy brutto oraz tworzą się z jego realizacji przychody pieniężne, które przez podział i redystrybucję zasilają w przychody pieniężne inne grupy podmiotów gospodarujących. Dla gospodarki finansowej przedsiębiorstw najbardziej charakterystyczne jest gromadzenia przychodów pieniężnych z tytułu sprzedaży towarów i usług, a więc przychodów ekwiwalentnych czy rynkowych. Oprócz tego przedsiębiorstwa otrzymują przychody kredytowe w postaci pożyczek bankowych oraz transfery, m.in. z rynku kapitałowego, a także z budżetu państwa. Najbardziej charakterystycznym kierunkiem pieniężnych wydatków przedsiębiorstw jest dokonywanie zakupów materialnych czynników produkcji i wynagradzanie pracowników za pracę, a więc wydatki typu ekwiwalentnego czyli rynkowego.
Istotne znaczenie w gospodarce finansowej przedsiębiorstw mają też transfery, występujące w postaci:
· podatków i opłat,
· oprocentowania kredytów bankowych i obligacji,
· wypłaty dywidend i innych dochodów właścicielom przedsiębiorstwa (np. z tytułu udziału w spółkach, poza wspomnianymi dywidendami z tytułu akcji i wynagrodzeniem za pracę, jeżeli właściciele przedsiębiorstw są w nich zatrudnieni)
· składek na ubezpieczenie społeczne i rzeczowe, itp.
Jeżeli przedsiębiorstwo osiąga przychody kredytowe z tytułu pożyczek bankowych, muszą w nim występować również wydatki kredytowe przy spłacie poprzednio zaciągniętych pożyczek.

Finanse ludności - nazywane także często finansami gospodarstw domowych.

Dla finansów gospodarstw domowych charakterystyczne jest osiąganie przychodów pieniężnych wynagrodzeń za pracę (a więc przychodów typu ekwiwalentnego), a także w postaci transferów. Te ostatnie obejmują dochody właścicieli przedsiębiorstw (z tytułu udziałów, dywidend itp.), dochody właścicieli kapitałów (np. oprocentowanie obligacji, depozytów bankowych) oraz emerytury, renty i zasiłki z tytułu ubezpieczenia społecznego oraz ewentualnych dodatkowych ubezpieczeń osobowych. Gospodarstwa domowe osiągają też przychody kredytowe, najczęściej w związku z budownictwem mieszkaniowym i zakupem droższych dóbr trwałej konsumpcji (samochody, wyposażenie mieszkań itp.)
Najbardziej charakterystycznym kierunkiem wydatków dla gospodarstw domowych są zakupy towarów i usług o przeznaczeniu konsumpcyjnym (wydatki ekwiwalentne czy rynkowe) oraz transfery w postaci podatków i opłat, składek z tytułu ubezpieczeń, oprocentowanie kredytów bankowych, itp. Przy spłacie uprzednio zaciągniętych pożyczek bankowych występują wydatki kredytowe gospodarstw domowych .
Należy zaznaczyć, że w indywidualnych gospodarstwach rolnych, małych prywatnych firmach dochodzi do połączenia operacji finansowych typowych dla finansów przedsiębiorstw z finansami typowymi dla gospodarstw domowych, co jest źródłem pewnych trudności w analizie przebiegu strumieni pieniężnych w całej gospodarce. Wymaga to najczęściej dokonywania szacunkowego podziału operacji tych podmiotów na część przypisywaną sektorowi przedsiębiorstw i na część przypisywaną sektorowi gospodarstw domowych.

Finanse publiczne - to znaczy finanse państwa i samorządów terytorialnych jako związków publicznoprawnych. Dla finansów publicznych charakterystyczne jest gromadzenie środków pieniężnych przede wszystkim w postaci transferów, a więc podatków, opłat, grzywien, dochodów z przedsiębiorstw państwowych w postaci wpłat z zysku i dywidend (gdy przedsiębiorstwa te mają formę spółek akcyjnych lub w przedsiębiorstwach mieszanych, w których część akcji jest własnością prywatną a część państwową), wpłat z zysku banku centralnego (który jest tradycyjnie zwolniony z podatku dochodowego płaconego przez banki komercyjne). Transferowy charakter mają też pożyczki państwowe, lokowane w bankach, na rynku kapitałowym postaci obligacji państwowych, bonów skarbowych. Kredytowy charakter mogą mieć przychody organów publicznych (budżetu państwa, budżetów samorządowych) uzyskiwane w postaci pożyczek bankowych. Do przychodów sektora publicznego nie zalicza się przychodów rynkowych (ekwiwalentnych), realizowanych przez różne przedsiębiorstwa publiczne w tym także takie, które mają formę monopoli skarbowych lub przedsiębiorstw państwowych i samorządowych o specjalnym statusie (np. PKP, różne przedsiębiorstwa komunalne). Niezależnie od formy ich własności, statusu organizacyjnego i zasad system finansowego należy je zaliczać do poprzednio omawianego sektora przedsiębiorstw.
Wydatki sektora publicznego mają charakter rynkowy, ekwiwalentny. Chodzi tu o wydatki związane z wynagrodzeniem osób zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych sektora publicznego (urzędach, instytucjach usługowych o charakterze niezarobkowym, itp.) a także wydatki polegające na zakupach towarów i usług dla bieżącej i inwestycyjnej działalności tych jednostek. Wydatki te podlegają w zasadzie regulacji rynkowej, chociaż wydatki osobowe (wynagrodzenia) w sferze finansów są ponadto regulowane przez różne normy prawne, które jednak nie mogą kształtować ich w sposób dowolny, bez uwzględnienia warunków panujących na rynku pracy. W wydatkach finansów publicznych występuje tez wiele transferów w postaci różnego rodzaju świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego (system ubezpieczeń społecznych zaliczany jest do sektora publicznego także wówczas, gdy jest wydzieloną jednostką bezpośredni związaną z budżetem państwa), inne go rodzaju subwencji i dotacji dla sektora przedsiębiorstw i sektora gospodarstw domowych, dotacji budżetu państwa dla budżetów samorządowych itp. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej znaczne wydatki transferowe finansów publicznych są związane z obsługą długu publicznego (wykup państwowych papierów wartościowych w terminach ich płatności, oprocentowanie obligacji i bonów skarbowych itp.). jeżeli finanse publiczne są zasilane za pomocą kredytów bankowych ich zwrot pociąga za sobą wydatki kredytowe finansów publicznych.
Nadwyżki przychodów pieniężnych nad wydatkami w finansach publicznych (jeżeli takie występują) tworzą ich rezerwy pieniężne, najczęściej lokowane w postaci depozytów na rachunkach bankowych.
Finanse banków i innych instytucji kredytowych - sektor bankowy w krajach o gospodarce rynkowe (również w Polsce) ma dwuszczeblową strukturę: na szczeblu wyższym jest usytuowany bank centralny (w Polsce - Narodowy Bank Polski), który dokonuje operacji pieniężnych tylko z jednostkami sektora publicznego i innymi bankami, na szczeblu niższym - banki komercyjne i inne instytucje kredytowe (np. kasy oszczędności, instytucje kredytu hipotecznego) prowadzące operacje pieniężne z niebankowymi jednostkami gospodarującymi różnych sektorów (głównie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, chociaż i jednostki sektora publicznego wchodzą niekiedy w stosunki kredytowe z sektorem bankowym) oraz bankami będącymi dla nich miejscem lokowania rezerw pieniężnych i ostatecznym źródłem refinansowania. Dla banków charakterystyczne są przede wszystkim operacje kredytowe, związane z emisją (kreacją) pieniądza i wycofywaniem go z cyrkulacji. Emisją pieniądza depozytowego (żyrowego) zajmują się wszystkie banki, następuje to przede wszystkim przez tworzenie wtórnych depozytów przy udzielaniu pożyczek (kredytów bankowych. Natomiast emisją biletów bankowych i bilonu zajmują się tylko banki centralne, chociaż w niektórych krajach emisją bilonu zajmuje się skarb państwa, czerpiąc stąd dochody dla sektora publicznego.
Oprócz operacji kredytowych, dla działalności banków charakterystyczne jest przeprowadzanie operacji rozliczeniowych, obejmujących przyjmowanie depozytów (wkładów) na rachunki bankowe i dokonywanie przelewów między rachunkami bankowymi na zleceniowe właścicieli depozytów. Te operacje podobnie jak operacje kredytowe, nie stanowią przychodów i wydatków pieniężnych banków.
Faktycznymi przychodami pieniężnymi banków są tylko odsetki pobierane z tytułu oprocentowania kredytów oraz prowizje za wykonywane czynności rozliczeniowe. Przychody te mają charakter transferów (niektórzy twierdzą, że prowizje za usługi sektora bankowego należy zaliczać do przychodów rynkowych, ekwiwalentnych, jako wynagrodzenie za usługi bankowe). Wydatki sektora bankowego, związane oprocentowaniem depozytów, mają także charakter transferów. Natomiast wydatki związane z wynagrodzeniami osób zatrudnionych w sektorze bankowym oraz zakupem różnego rodzaju towarów i usług wykorzystywanych w działalności bieżącej i inwestycyjnej banków zalicza się do wydatków rynkowych (ekwiwalentnych). Obciążenia banków z tytułu podatków i opłat publicznych, podziału zysków między właścicieli (dywidendy od akcji) zalicza się do ich wydatków transferowych.
Finanse ubezpieczeń - ta grupa zjawisk finansowych obejmuje gromadzenie i podział zasobów pieniężnych przez instytucje ubezpieczeń majątkowych i osobowych (z wyjątkiem zakładów ubezpieczeń społecznych, które z uwagi na niezarobkowy charakter działalności są zaliczane do sektora publicznego). Instytucje ubezpieczeniowe gromadzą przychody pieniężne w postaci składek od jednostek ubezpieczających wartości materialne i osoby od ryzyka powstania szkód w wyniku wypadków losowych. Wysokość tych składek i inne warunki ubezpieczeń kształtują się w wyniku konkurencji na specyficznym rynku ubezpieczeniowym, na którym działa wiele instytucji ubezpieczeniowych, w tym także instytucje międzynarodowe. Przychody ze składek ubezpieczeniowych zalicza się do transferów mimo rynkowej regulacji ich wysokości, gdyż wzajemne świadczenie zakładu ubezpieczeniowego za wniesione składki maja charakter warunkowy, mogą wystąpić tylko wówczas, gdy nastąpi szkoda objęta ubezpieczeniem. Ze składek ubezpieczeniowych wypłaca się odszkodowania i świadczenia za straty wywołane wypadkami losowymi - są to wydatki transferowe. Pokrywanie wydatków osobowych i rzeczowych instytucji ubezpieczeniowych stanowi ich wydatki rynkowe. Do transferów należy zaliczyć także lokowanie przez instytucje ubezpieczeniowe ich rezerw (na spodziewane w przyszłości wypłaty odszkodowań) na rynku kapitałowym w postaci zakupu obligacji (instytucje ubezpieczeniowe z reguły nie lokują rezerw w akcjach ze względu na mniejszą pewność związaną ze zmianami kursów). Natomiast utrzymywanie płynnych rezerw pieniężnych instytucji ubezpieczeniowych w postaci depozytów na rachunkach bankowych nie jest ich wydatkiem, a zwiększanie tych rezerw jest powiększaniem ich zasobów pieniądza.

Ze względu na przedmiot zjawiska finansowe dzieli się na:

• zjawiska przychodowe - wyróżnia się przychody ze sprzedaży towarów i usług, przychody ze sprzedaży majątku, przychody o charakterze transferowym, przychody z tytułu zaciągniętych pożyczek i inne;

• zjawiska rozchodowe - polegające na rozdysponowania pieniądza związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą i pozostałą działalnością;

• zjawiska dochodowe - związane z wytwarzaniem, realizacją i wykorzystaniem dochodów; źródłem dochodów - w sensie finansowym - są zjawiska przychodowe; w sensie ekonomicznym są dochody z kapitału (renty), dochody z praw majątkowych (czynsze, tantiemy) i inne;

• zjawiska wydatkowe - polegające na przeznaczeniu środków pieniężnych na zakup towarów oraz usług, które prowadzą do zużycia produktu krajowego (dochodu narodowego), wyróżnia się wydatki konsumpcyjne, inwestycyjne i inne;

• zjawiska kosztowe - związane z powstawaniem i pokrywaniem kosztów prowadzonej działalności (szczegółowy podział kosztów m.in. rodzajowy podział kosztów tj. koszty rzeczowe, osobowe, finansowe, amortyzacja);

• zjawiska kredytowe - związane są nie tylko z zasileniem podmiotów w środki finansowe, lecz także z mechanizmem tworzenia pieniądza we współczesnej gospodarce. Wyróżnia się kredyty: produkcyjne, konsumpcyjne, inwestycyjne, obrotowe, płatnicze (bieżące), kredyty na zakup papierów wartościowych, na zakup ziemi, publiczne udzielane władzom publicznym i inne;

• zjawiska pożyczkowe - dotyczy tych zjawisk, które nie są związane z kreacją nowego pieniądza, przedmiotem pożyczki jest pieniądz już istniejący, dlatego warunki udzielania pożyczek są łagodniejsze niż w przypadku zjawisk kredytowych;

• zjawiska gotówkowe - powstające w związku z różnymi transakcjami zawieranymi w gotówce oraz przy wykorzystaniu czeków lub różnych surogatów pieniądza, które znajdują potwierdzenie w pieniądzu gotówkowym;

• zjawiska bezgotówkowe

• zjawiska transferowe - dotyczące przepływów pieniądza, którego skutkiem nie są bezpośrednio ruch towarów, wytworzenie i zużycie usług, są typowymi zjawiskami finansowymi o charakterze redystrybucyjnym;

• zjawiska oszczędnościowe - dotyczą gromadzenia i wykorzystania oszczędności pieniężnych różnych podmiotów, przede wszystkim ludności. Oszczędności mogą mieć formę gotówkową, bezgotówkową, lokat w papiery wartościowe;

• zjawiska ubezpieczeniowe - związane z różnymi rodzajami ryzyka, ochrona przed skutkami zdarzeń losowych. Ceną za ochronę jest składka, a kontrświadczeniem pieniężnym jest odszkodowanie lub świadczenie.

1. Metody badań finansów

Metoda ekonomii politycznej. Głównymi elementami są następujące po sobie 3 postępowania badawcze:

• abstrakcja - to myślowe wyodrębnienie istotnych elementów procesu gospodarczego oraz zachodzących między nimi związków. Istotnymi elementami są te elementy, które zawsze występują w danych warunkach;

• stopniowa konkretyzacja - polega na wprowadzaniu do praw ekonomicznych także nieistotnych elementów, a więc uwzględnianiu coraz bardziej szczegółowych cech.

• weryfikacja - polega na empirycznym sprawdzeniu rezultatów uzyskanych z dwóch pierwszych elementów postępowania.

Metoda porównania nakładów z efektami - występuje w dwóch odmianach. Racjonalnie działający podmiot będzie dążył do:

• maksymalizacji efektów przy danych nakładach,

• minimalizacji nakładów przy danych efektach.

Metoda porównania kosztów i korzyści - metoda ta stosowana jest wówczas kiedy nie można prowadzić pomiaru rezultatów działalności jednorodnym miernikiem (pieniądzem). W takiej sytuacji można zastosować tę metodę, ale pod warunkiem kwantyfikowania stopnia osiągania celu, który nie musi być wyrażony w jednostkach pieniężnych. Dopuszczalne jest a niekiedy jedynie możliwe, posługiwanie się wielkościami i wskaźnikami wyrażonymi w jednostkach fizycznych, nawiązujących do jakościowego ujęcia efektów np. nakłady na wojsko.

Metoda bilansowa - pozwala ustalić stan równowagi lub stan nierównowagi badanego elementu rzeczywistości. W ujęciu podmiotowym zastosowanie metody pozwala ustalić stan finansowy podmiotu gospodarczego, państwa, instytucji, gospodarstwa domowego. Jest metodą statyczną podczas, gdy wiele zjawisk finansowych ma charakter dynamiczny. Zastosowanie tej metody ściśle wiąże się kardynalną zasadą rachunkowości - zasada podwójnego zapisu. Każda transakcję zapisuje się na dwóch rachunkach z przeciwnymi znakami lub jednym rachunku po przeciwnych stronach. Zasadę tą stosuje się również przy prowadzeniu ewidencji jednego podmiotu na dwóch kontach po przeciwnych znakach.

Metoda strumieniowa - w metodzie tej przedmiotem obserwacji są strumienie pieniądza przepływające między przynajmniej dwoma, a najczęściej wieloma podmiotami z różnych tytułów (np. przychody ze sprzedaży, udzielane i spłacane kredyty bankowe). Metoda ta wykorzystywana jest do porównywania strumieni pieniężnych wpływających do danego podmiotu ze strumieniami wypływającymi od tego podmiotu. Metoda ta jest niezbędna do badania budżetu państwa i inny budżetów publicznych. Metoda ta bada zjawiska dynamiczne (pieniądz w ruchu).

Metoda zasobowa - cecha charakterystyczną jest to, że badane zjawiska finansowe są „unieruchamiane” w czasie. Jest zabieg sztuczny, gdyż zjawiska finansowe podlegają nieustannym zmianom. Mimo wskazanej umowności zaleta tej metody jest to, że pozwala ona uchwycić i scharakteryzować stan badanego obiektu niezależnie od tego, czy dane zjawisko jest kształtowane przez jakiś czynnik, czy nie.

Metoda strumieniowo - zasobowa - pozwala badać zjawiska finansowe w sposób najbardziej pełny, czyli pozwala badać zjawiska finansowe w ujęciu statycznym jak i dynamicznym.

Metoda prób i błędów - ma zastosowanie do badania zjawisk w makro skali jak i mikro skali (np. przewidywania zysków przedsiębiorstwa), jednakże obarczona jest znacznym błędem wynikającym z opóźnień czasowych z zastosowania określonej polityki finansowej.

Według kryterium metody poznawczej można wyróżnić następujące dyscypliny finansowe:

• ekonomikę (teorię) finansów

• historię finansów,

• naukę o polityce finansowej,

• statystykę finansową,

• naukę prawa finansowego,

• inżynierię finansową,

• matematykę finansową,

• socjologie finansów,

• psychologie finansów.

2. Funkcje finansów

1. Rodzaje funkcji

2. Alokacyjna funkcja finansów

3. Redystrybucyjna funkcja finansów

4. Stabilizacyjna funkcja finansów

1,2,3,4

Rodzaje funkcji finansów:

Alokacyjna funkcja finansów- wykorzystywanie środków pieniężnych, zwłaszcza kapitału finansowego oraz różnych instrumentów finansowych, do alokacji zasobów w gospodarce

Redystrybucyjna funkcja finansów - za pomocą finansów dokonywana jest redystrybucja dochodów i wydatków na cele publiczne -Redystrybucja -wtórny podział dochodów, które ukształtowały się w efekcie ich podziału pierwotnego wg uregulowanych prawem kryteriów i zasad

Stabilizacyjna funkcja finansów - środki pieniężne i instrumenty finansowe wykorzystywane są do stabilizowania gospodarki (cykliczność rozwoju gospodarczego)

Kredytowa funkcja finansów - pełniona gł. przez banki, ale też instytucje pożyczkowe i

Informacyjna funkcja finansów - instytucje finansowe jako podstawa konstrukcji wartości i wskaźników gospodarczych: ceny, wynagrodzenia, podatki i opłaty, dochody, wydatki, produktywność, opłacalność, efektywność, zysk, stopy procentowe, inflacja, kursy walutowe, indeksy giełdowe itp.

Rodzaje finansów w innym ujęciu:

Funkcja fiskalna - związana jest z dostarczaniem Państwu środków pieniężnych na realizację zadań Państwa. Fiskalizm dotyczy zarówno źródeł podatkowych np. podatek dochodowy od osób fizycznych, podatek dochodowy od osób prawnych, VAT akcyza, jak i źródeł niepodatkowych np. cła, wypłaty z zysku NBP

Funkcja stymulacyjna - nazywana również funkcją ingerencyjną, bodźcową lub interwencyjną polega na ingerencji państwa w działalność poszczególnych podmiotów. Państwo posiada do dyspozycji określone prawem instrumenty, za pomocą których może wpływać na zyskowność prowadzonej przez podmioty działalności.

Funkcja redystrybucyjna - polega na rozdzielaniu osiąganych przez podmioty dochodów lub przychodów na części, która zostaje odprowadzona do budżetu państwa lub budżetów samorządowych i część pozostająca do wyłącznej dyspozycji podmiotu. Zarówno przychody jak i dochody podlegają opodatkowaniu. Funkcja rozdzielcza dotyczy również źródeł niepodatkowych np. przedsiębiorstwo skarbu państwa za użytkowanie majątku wnosi wpłatę z zysku netto.

Funkcja kontrolna - polega na śledzeniu przepływów strumieni pieniężnych.

3. Podstawowe kategorie finansowe

1. Istota kategorii finansowych

Kategorie finansowe mogą występować w postaci:

• abstrakcyjnej (dochód, procent, cena, zysk, podatek, opłata, kredyt)

• konkretnej (instrumenty finansowe tj. instrumenty podatkowe - stawki, skale, ulgi, cenowe, kredytowe)

Kategorie finansowe można podzielić na:

• przychodowe,

• dochodowe,

• wydatkowo-kosztowe,

• dłużne,

• podatkowe.

1. Kategorie przychodowe

Cena - wyraża w pieniądzu wartość towaru, usługi, wartość innego pieniądza (waluty), czynników wytwórczych.

Dla zjawisk finansowych nie ma znaczenia sama cena, ale ma znaczenie mechanizm kształtowania się cen oraz skutki stosowania cen przez podmioty gospodarcze. W teorii finansów występują następujące funkcje cen:

przychodowa ( dochodowa) funkcja cen polega na tym, że ceny są narzędziem rynkowej weryfikacji działalności gospodarczej prowadzonej przez podmioty.

alokacyjna funkcja cen dotyczy ich roli w podziale dochodu narodowego, gdyż poprzez ceny dokonywana jest alokacja towarów i usług.

redystrybucyjna funkcje cen polega na ich wykorzystaniu nie tylko jako narzędzia podziału dochodu narodowego, lecz także jako narzędzia redystrybucji dochodów podmiotów.

motywacyjna funkcja cen polega na wywołaniu reakcji podmiotów gospodarczych oraz konsumentów na zmiany cen. Reakcje te występują odnośnie zarówno do podaży, jak i popytu.

informacyjna funkcja cen - cena wyrażając wartość wymienną różnych towarów i usług informuje o alternatywach wyboru. Konsument na podstawie porównania cen towarów i usług ocenia, jaką część rozporządzalnego dochodu może przeznaczyć na nabycie każdego z nich. Cena informuje producenta o opłacalności produkcji: zależy ona od cen czynników produkcji i cen wyrobów gotowych.

agregacyjna funkcja cen - cena pozwala na sumowanie ze sobą towarów o różnych jednostkach miary

2. Kategorie dochodowe

Dochód jest podstawową kategorią i wielkością ekonomiczną, stanowiącą dodatni rezultat zastosowanych w procesie gospodarowania czynników wytwórczych: ziemi, pracy, kapitału rzeczowego, kapitału finansowego. Powstanie dochodu jest możliwe dzięki przedsiębiorczości człowieka i umiejętności połączenia czynników wytwórczych. W ujęciu makroekonomicznym dochód jest nadwyżką ekonomiczną gospodarującego społeczeństwa. Dochód przyjmuje formę pieniężną, ale jego treścią są towary i usługi.

Zysk jest węższą kategorią finansową od dochodu. W najszerszym ujęciu występuje zysk ekonomiczny. Stanowi on nadwyżkę przychodów podmiotu nad kosztami własnymi, znajdującymi odzwierciedlenie w ewidencji. W koncepcji zysku ekonomicznego nadwyżkę przychodów nad kosztami powiększa się o:

• Koszt alternatywny wykorzystania kapitału

• Ryzyko związane z utratą zaangażowanego kapitału

Kategoria zysku ekonomicznego jest szersza od kategorii zysku rachunkowego (księgowego).

Procent jest dochodem osiąganym z kapitału pożyczkowego. Z ekonomicznego punktu widzenia procent jest ceną usługi, świadczonej przez pożyczkodawcę na rzecz pożyczkobiorcy za wypożyczenie pewnej kwoty pieniędzy w określonym czasie. Jest kosztem operacji finansowej dla tego, kto płaci, a dochodem dla tego, kto go pobiera.

Procent występuje przy udzielanych przez banki kredytach jak i przy wypłacanych przez banki odsetkach z tytułu oszczędności przyjmowanych od klientów.

Procent występuje w dwóch formach:

• Odsetek od pożyczonego kapitału pieniężnego,

• Dyskonta weksli i innych papierów wartościowych.

Renta pieniężna jest specyficzną formą dochodu. Jej istota polega na tym, że dochód w formie renty otrzymywany jest w długim okresie, regularnie (miesięcznie, rocznie), z różnych tytułów np. ulokowanego kapitału finansowego, wydzierżawionej ziemi. Oprócz renty pieniężnej można wyróżnić rentę konsumenta. Renta konsumenta jest to wielkość hipotetyczna będąca różnicą między cena rynkową, po której nabywca zakupił dane dobro, a ceną jaka byłby skłonny zapłacić za te dobro jeżeli bardzo chciałby je posiadać.

Na podstawie kryterium pochodzenia można wyróżnić:

• rentę ekonomiczną

• rentę z kapitału (odsetki)

• rentę społeczną

1. Kategorie wydatkowo-kosztowe

Wydatek - w sensie ekonomicznym oznacza nabycie cząstki dochodu narodowego. W taki znaczeniu wydatek jest pojęciem węższym niż pojęcie rozchód. Wydatkami nie są transfery i pożyczki, dopiero w ich wyniku są kształtowane fundusze nabywcze podmiotów i wydatki dokonywane są przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, rząd. Wydatki przedsiębiorstw, rządu mają charakter wydatków bieżących (zakup surowców, materiałów itp.) oraz wydatków inwestycyjnych. Wydatki gospodarstw domowych to wydatki konsumpcyjne na zakup towarów i usług związane z zaspokojeniem potrzeb, a także związane z zakupem dóbr trwałego użytku (mieszkanie, samochód). W sensie rachunkowym to kwota pieniędzy rozdysponowana w związku z różnymi transakcjami gospodarczymi.

Koszt stanowi pieniężny wyraz czynników wytwórczych zużywanych w procesie gospodarczym, a więc majątku trwałego, rzeczowego majątku obrotowego, pracy, zastosowanego kapitału pieniężnego.

Amortyzacja stanowi część kosztu wytworzenia towarów i usług za pomocą majątku trwałego. Majątek ten jest zużywany w procesach wytwórczych powtarzalnych, co oznacza, że jego koszt tylko w części obciążają jednostkę towaru i usługę.

Amortyzacja spełnia następujące funkcje:

• przychodową,

• kosztową,

• odtworzeniową,

• umorzeniową.

Rozróżnia się dwie podstawowe metody amortyzowania środków trwałych:

• amortyzacje liniową

• amortyzację przyspieszoną.

1. Kategorie dłużne

Pożyczka pieniężna - jest kategorią szerszą niż kategoria kredytu pieniężnego, co oznacza, że kredyt pieniężny jest szczególną formą pożyczki. Różnica pomiędzy kredytem, a pożyczką polega przede wszystkim na tym, że kredyt oznacza tworzenie pieniądza, pożyczka zaś może być udzielona tylko ze środków pieniężnych wyemitowanych i wykreowanych przez banki. Bank emisyjny tworzy pieniądz bezwarunkowo, banki komercyjne zaś przy tworzeniu pieniądza musza wprawdzie stosować pewne ograniczenia, mając przywilej kreacji nowego bezgotówkowego pieniądza.

Typowymi funkcjami kredytu pieniężnego wyrażającego jego istotę są:

• funkcja emisyjna,

• funkcja kreacji pieniądza,

• funkcja dochodowa,

• funkcja alokacyjna

• funkcja kontrolna.

Deficyt finansowy - przewaga wydatków nad wpływami (dochodami).

Można wyróżnić:

• deficyt bilansu płatniczego - jest to ujemny wynik przepływów związanych z monetarnymi transakcjami prowadzonymi przez dany kraj, z wyjątkiem przelewów międzynarodowych rezerw monetarnych.

• deficyt budżetowy - występuje wtedy , gdy suma wydatków budżetowych przewyższa sumę strumieni dochodów. Odzwierciedla on stan finansów państwa oraz realizowana politykę i strategie finansową. Rozróżnia się deficyt kasowy i memoriałowy (uwzględnia zobowiązania i należności przechodzące na następny rok fiskalny) oraz deficyt ekonomiczny, w którym uwzględnia się (pomniejsza) zwłaszcza transfery z sektora budżetowego do sektora prywatnego funduszy emerytalnych.

• deficyt przedsiębiorstwa - występuje w sprawozdaniu finansowym firmy. Może mieć on charakter przejściowy (jeżeli występuję w sprawozdaniach miesięcznych, kwartalnych) lub trwały, jeżeli ma cechy zjawiska strukturalnego. Jest różnica pomiędzy wydatkami (rozchodami) a przychodami firmy i ma on charakter straty ekonomicznej.

Dług finansowy - stanowi pieniężne zobowiązanie jakiego podmiotu do spłaty tego długu w określonych wielkościach (ratach) oraz terminach. Jego źródłem są pożyczki kredytowe lub skumulowane deficyty z poprzednich okresów. Są to niezapłacone w terminie rachunki, albo pożyczki potwierdzone certyfikatami (papierami wartościowymi), czy umowami kredytowymi.

Dług publiczny - stanowi zobowiązania finansowe władz publicznych oraz innych związków i instytucji publicznoprawnych powstałych przede wszystkim z tytułu kredytów i pożyczek zaciąganych u różnych podmiotów krajowych oraz zagranicznych.

4. System finansowy w gospodarce narodowej

1. Pojęcie systemu finansowego

System finansowy to ogół norm prawnych oraz zespół instytucji finansowych, których zadaniem jest gromadzenie, dzielenie oraz wydatkowanie zasobów pieniężnych w państwie.

System finansowy można zdefiniować jako zespół logicznie ze sobą powiązanych form organizacyjnych, aktów prawnych, instytucji finansowych i innych elementów umożliwiających podmiotom nawiązywanie stosunków finansowych zarówno w sektorze realnym jak i sektorze finansowym.

Funkcje systemu finansowego :

• funkcja płatnicza - polegająca na tym, że system finansowy powinien zapewnić sprawne działanie mechanizmu rozliczeń w transakcjach gospodarczych, zwłaszcza przy zakupie dóbr i usług;

• funkcja płatności w ramach której system finansowy umożliwia i ułatwia zamianę papierów wartościowych i innych aktywów finansowych na gotówkę;

• funkcja oszczędności polegającą na promowaniu warunków atrakcyjnego lokowania nadwyżek pieniądza przy umiarkowanym ryzyku,

• funkcja akumulacji bogactwa, polegająca na przechowywaniu siły nabywczej danego podmiotu;

• funkcja kredytowa, która polega na zapewnieniu nieprzerwanego dopływu kredytu dla przedsiębiorstw, gospodarstw domowych i rządu, w celu finansowania inwestycji i konsumpcji;

• funkcja minimalizacji ryzyka, polegająca na tym, że w systemie finansowym powinny być wbudowane mechanizmy i instrumenty minimalizujące ryzyko;

• funkcja polityki gospodarczej, polegająca na możliwości prowadzenia przez rząd polityki mającej na celu wzrost gospodarczy, niskie bezrobocie, walkę z inflacją i zachowanie stabilnej pozycji płatniczej względem zagranicy.

Elementy systemu finansowego:

• system bankowy,

• system budżetowy,

• system ubezpieczeniowy,

• system finansowy przedsiębiorstw (podmiotów gospodarczych),

• system finansowy ludności (gospodarstw domowych).

1. Klasyfikacja systemów finansowych

System finansowy państwa może być uporządkowany:

Według (przy zastosowaniu) trzech kryteriów podziału

• Podmiotowego

• Prawnego

• Instytucjonalnego

Według kryterium podmiotowego elementami polskiego systemu finansowego są:

• Władze ustawodawcze szczebla centralnego i samorządowego (parlament, rada gminy)

• Władze wykonawcze wyżej wymienionych szczebli (rząd, zarząd gminy)

• Aparat finansowy zajmujący się realizacją:

1. dochodów i wydatków publicznych

2. ich kontrolą

3. zarządzaniem budżetem, funduszami

• Jednostki sektora publicznego, które finansowane są z funduszów publicznych

Według kryterium prawnego podział systemu zdeterminowany jest przez:

• Konstytucje

• Ustawy

• Rozporządzenia rady ministrów i ministra finansów

• Uchwały rady gminy

• Akty normatywne prawa międzynarodowego (np. unikanie podwójnego opodatkowania)

Według kryterium instytucjonalnego system finansów publicznych to fundusze o określonej formie organizacyjnej i prawnej:

• Budżet państwa

• Budżet gmin

• Fundusze ubezpieczeń społecznych

• Tak zwane pozostałe fundusze publiczne (pozabudżetowe)

• Fundacje publiczne

1. Przepływy finansowe w gospodarce

RUCH OKRĘŻNY -model gospodarki pokazujący w sposób uproszczony przepływy zasobów pieniężnych (finansowych) i rzeczowych między głównymi kategoriami podmiotów pełniących jakąś rolę w gospodarce narodowej i uczestniczących w wytwarzaniu i/lub zagospodarowaniu produktu krajowego.

Ruch okrężny strumieni pieniężnych w gospodarce

I - INWESTYCJE

S - OSZCZĘDNOŚCI
G - WYDATKI RZĄDOWE

T - PODATKI
Ex - EXPORT

Im - IMPORT

Schemat obejmuje 6 sektorów:

1. Sektor przedsiębiorstw - obejmuje jednostki wytwarzające towary i usługi, produkty nazywa się dobrami prywatnymi, korzysta z siły roboczej dostarczanej przez gospodarstw domowych na warunkach odpłatnych, na rachunki tego sektora. prezentuje się tylko transakcje pieniężne z działalności bieżącej i eksploatacyjnej

2. Sektor gospodarstw domowych - wydatki mają przeznaczenie konsumpcyjne, sektor ten obejmuje pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwach, jednostkach sektora publicznego, także osoby utrzymujące się z transferów oraz z dochodów z kapitału.
3. Sektor publiczny - obejmuje instytucje publiczne z wyjątkiem tych, które prowadzą działalność zarobkową, czerpie dochody z podatków, opłat kredytu publicznego, wszystkie wydatki tego sektora traktuje się jako wydatki na rzecz konsumentów i przedsiębiorstw.

4. Sektor inwestycji - pod względem funkcjonalnym to wyodrębniona cześć sektora P , w tym sektorze wydatkuje się dochody na trwałe dobra produkcyjne i powiększenie zapasów w sektorze przedsiębiorstw

5. Sektor bankowo-kapitałowy - sektor pośrednictwa finansowego, sektor gromadzi oszczędności i rezerwy pieniężne sektora przedsiębiorstw, gospodarstw domowych i sektora zagranicznego które przekazuje do sektora inwestycji, w przypadku wystąpienia deficytów budżetowych może zasilić sektor publiczny

6. Sektor zagraniczny - obejmuje eksport i import, rezultaty tych operacji mogą być traktowane jako tzw. eksport netto, nadwyżka eksportu nad importem traktowana jako lokowanie oszczędności za granicą, nadwyżka importu nad eksportem traktowana jako oszczędności sektora zagranicznego wykorzystywane w kraju do finansowania różnego rodzaju przedsięwzięć

2. System budżetowy

Budżet państwa jest planem finansowym gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych przez państwo jako podmiot władzy. Działalność państwa, jako podmiotu władzy, polegającą, na gromadzeniu dochodów i dokonywaniu wydatków nazywamy gospodarką budżetową lub działalnością budżetową. Gospodarka budżetowa dzieli się na dwie zasadnicze części:

• gospodarkę budżetową objętą całkowicie planem budżetowym zgodnie z zasadą zupełności, zwaną gospodarką budżetową brutto,

• gospodarkę budżetową nie objętą w pełnych sumach dochodów i wydatków planem budżetowym, zwaną gospodarką budżetową netto.

Całokształt zasad i instytucji finansowych służących prowadzeniu gospodarki budżetowej państwa tworzy system budżetowy. Jego nazwa pochodzi od instytucji budżetu państwa, tworzącego zwarte ramy organizacyjne gospodarki budżetowej.

"Urządzenia składające się na system budżetowy obejmują zatem urządzenia w zakresie wydatków budżetowych oraz urządzenia organizacyjne budżetu państwa wraz z jego przybudówkami. Prawno-finansowe regulacje tych urządzeń składają się na prawo finansowe systemu budżetowego”.

W Polsce system finansów publicznych obecnie tworzą:

• budżet państwa,

• budżety gmin,

• budżety powiatów,

• budżetów województw samorządowych,

• państwowe fundusze celowe,

• samorządowe fundusze celowe,

• państwowa gospodarka poza budżetowa,

• samorządowa gospodarka pozabudżetowa,

• kasy chorych.

Budżet państwa jest to plan finansowy przewidywany na przyszły rok, zawiera dochody i wydatki rozumiane jako ogół zasobów pieniężnych państwa czyli ogół zasobów pieniężnych gminy (budżet gminy).

Nadwyżka budżetowa to dodatnia różnica pomiędzy wpływami budżetu państwa gromadzonymi głównie podatków i innych opłat o podobnym charakterze (np opłaty celne), uzupełnianymi okresowo pożyczkami wewnętrznymi (np w drodze emisji obligacji) i zewnętrznymi, a jego wydatkami związanymi głównie z koniecznością finansowania tzw. sfery budżetowej oraz zabezpieczenia obsługi zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego.

Deficyt budżetowy niedobór dochodów budżetu państwa w  stosunku do jego wydatków (inaczej - nadwyżka wydatków nad dochodami).

Równowaga budżetowa to stan, w którym wydatki budżetu państwa (także budżetów organów samorządowych) są w całości pokryte dochodami tych jednostek. Rozróżnia się równowagę budżetową planowaną i  rzeczywistą.

Za najważniejsze funkcje budżetu zazwyczaj uznaje się:

• funkcję fiskalną, która polega na gromadzeniu dochodów umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań;

• funkcję redystrybucyjną, umożliwiającą dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak zmniejszanie nadmiernych różnic w wysokości dochodu różnych grup społecznych czy tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych;

• funkcję stymulacyjną, polegająca na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne;

Zasady polityki budżetowej:

• zasada rocznego budżetowania - polega na włączeniu danej jednostki państwowej do właściwego budżetu pełnymi kwotami, czyli wszystkimi dochodami i wydatkami.

• zasada zupełności - budżet swym zasięgiem powinien obejmować całą działalność państwa, wszystkie jego dochody i wydatki

• zasada jedności - dotyczy wewnętrznej strony budżetu i wymaga, by wszystkie dochody budżetowe tworzyły jeden ogólny zasób środków pieniężnych, by nie występowało wiązanie określonych dochodów budżetowych

• zasada jawności - wymaga, by wydatki i dochody budżetowe nie były tajne, by społeczeństwo mogło przyglądać się kasie publicznej i miało możliwość oceny gospodarowania groszem publicznym przez uprawnione do tego organy.

• zasada równowagi budżetowej - suma planowanych i rzeczywiście wydatkowanych środków nie może być wyższa od sumy przewidywanych i osiąganych dochodów budżetowych.

1. System pieniężno-kredytowy (bankowy)

System bankowy - ogół instytucji bankowych oraz norm prawnych, ustalających organizację, zakres i zasady działania banków. Współczesny system bankowy obejmuje następujące główne rodzaje banków:

• Bank centralny, naczelna instytucja systemu bankowego każdego kraju.

Bank centralny spełnia cztery podstawowe funkcje:

1) jest bankiem emisyjnym, tzn. jedynym bankiem uprawnionym do emisji pieniądza. Wyjątkiem jest tu system bankowy Stanów Zjednoczonych, w których prawo do emisji jednolitej waluty (dolara) ma 12 Rejonowych Banków Rezerwy Federalnej (System Rezerwy Federalnej);
2) jest bankiem banków. Funkcja ta przejawia się w kilku płaszczyznach: bank centralny nadzoruje operacje banków komercyjnych, dokonywane zarówno w walucie krajowej, jak i walutach obcych. Udziela im pożyczek na rozszerzenie działalności kredytowej, a stopa ich oprocentowania wyznacza pośrednio stopy oprocentowania kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. Ustala stopy rezerw obowiązkowych, regulując zgodnie z potrzebami gospodarki aktywność kredytową banków komercyjnych (polityka pieniężna);
3) jest bankiem państwa. Bank centralny gromadzi dochody i realizuje wydatki budżetu państwa, udziela rządowi kredytów na sfinansowanie deficytu budżetowego, zarządza długiem publicznym, dokonuje operacji otwartego rynku, gromadzi rezerwy złota i dewiz;
4) jest bankiem gospodarki narodowej. Reguluje podaż pieniądza, utrzymując ją na poziomie dostosowanym do aktualnych potrzeb gospodarki, zapewnia dostępność i określa warunki kredytowania oraz reguluje wartość wymienną waluty. Działania te zmierzają do zapewnienia wewnętrznej stabilności gospodarki i jej rozwoju.

Bank centralny współpracuje z bankami centralnymi innych krajów, przede wszystkim w zakresie międzynarodowej wymiany walutowej w celu stabilizacji lub regulacji kursów. Bank centralny jest z reguły własnością skarbu państwa, a jego dochody są składnikiem dochodów budżetu państwa. W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski.

• Banki handlowe (komercyjne) - typ banku, który w oparciu o przyjęte

depozyty oraz środki uzyskane z banku centralnego udziela kredytów, które przynajmniej w części stają się nowymi depozytami, kreującymi dodatkową podaż pieniądza. Bank komercyjny prowadzi rachunki bieżące podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw i gospodarstw domowych) i instytucji, przyjmuje depozyty terminowe, udziela kredytów. Ponadto wykonuje inne usługi bankowe na rzecz swoich klientów: m.in. finansuje ratalne zakupy dóbr trwałego użytku, prowadzi skup i sprzedaż walut, prowadzi biura maklerskie, wypożycza klientom sejfy do przechowywania kosztowności i papierów wartościowych. Banki komercyjne mogą być własnością publiczną, lecz najczęściej są spółkami akcyjnymi.

• Banki specjalne - specjalizujące się w określonych formach i zakresie

działania lub rodzaju klientów. Należą do nich m.in. banki kredytu długoterminowego, gromadzące środki pieniężne poprzez emisję obligacji i listów zastawnych, wkłady długoterminowe i lokaty specjalne i udzielające średnio- i długoterminowych kredytów na finansowanie np. rolnictwa, przemysłu, budownictwa mieszkaniowego itp. Szczególnym rodzajem takich banków są banki hipoteczne, udzielające kredytów pod zastaw nieruchomości kredytobiorcy (hipoteka). Innym rodzajem banków specjalnych są banki komunalne, zakładane przez władze samorządowe (związki miast i gmin). Ich zadaniem jest przyjmowanie oszczędności i udzielanie kredytów na cele gospodarcze przedsiębiorstwom i instytucjom funkcjonującym na obszarze działania banku.

• Kasy oszczędnościowe - instytucje bankowe, zajmujące się gromadzeniem

oszczędności od ludności i udzielania kredytów na cele konsumpcyjne

.

1. System kapitałowy

5. Główne ogniwa systemu finansowego w Polsce

1. Publiczne zasoby pieniężne

Zasób pieniężny - to ogół środków pieniężnych w dyspozycji danego podmiotu gospodarczego, którymi podmiot może względnie swobodnie dysponować, gospodarować, ponieważ środki te nie mają z góry narzuconego zastosowania.

Według ustawy o finansach publicznych środkami publicznymi są:

1. dochody publiczne,

2. środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej,

3. środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi inne niż pochodzące z UE,

4. przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorial­nego oraz innych jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych po­chodzące:

1. ze sprzedaży papierów wartościowych oraz z innych operacji finan­sowych,

2. z prywatyzacji majątku skarbu państwa oraz majątku jednostek sa­morządu terytorialnego,

3. ze spłat pożyczek udzielonych ze środków publicznych,

4. z otrzymanych pożyczek i kredytów,

5) przychody jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych uzys­kiwane w związku z prowadzoną przez nie działalnością oraz pochodzące z in­nych źródeł.

Przyjęcie koncepcji finansowych środków publicznych nie zmienia faktu, że podstawowym rodzajem oraz źródłem środków publicznych są dochody publiczne, do których zaliczane są:

1. daniny publiczne, do których zalicza się podatki oraz inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia na rzecz państwa, jednostek samo­rządu terytorialnego oraz innych jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych wynika z odrębnych ustaw,

2. pozostałe dochody uzyskiwane przez jednostki sektora finansów pub­licznych, do których zalicza się:

1. opłaty,

2. dochody z mienia, w szczególności z najmu oraz z dzierżawy i innych umów o podobnym charakterze oraz dywidendy od wniesionego kapitału,

3. dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw niestanowiące przy­chodów w rozumieniu ustawy o finansach publicznych oraz dochody ze świad­czenia usług,

4. spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej,

5. inne dochody uzyskane na podstawie odrębnych przepisów, o ile są pobierane przez organy finansowane z dochodów publicznych lub przez pod­ległe albo nadzorowane przez te organy jednostki.

Środki pochodzące z Unii Europejskiej to drugi główny rodzaj środków publicznych. Zalicza się do nich:

1. środki przeznaczone na realizację programów przedakcesyjnych,

2. środki pochodzące z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności,

1. środki Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych „Sekcja Gwarancji",

3. inne środki.

1. Klasyfikacja obciążeń publicznych

Główne obciążenia publiczne to podatki:

Podatek, przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym, nakładane z mocy prawa przez państwo lub inne organy władzy publicznej (np. samorządy lokalne) na osoby fizyczne i prawne.

Ogół podatków funkcjonujących w państwie w określonym czasie tworzy system podatkowy. Mnogość i różnorodność stosowanych współcześnie podatków wymaga dokonania klasyfikacji ich ogółu przy uwzględnieniu różnych kryteriów.

Z punktu widzenia jedności podmiotu opodatkowania wyróżnia się:

podatki bezpośrednie - typ podatków, których zasadniczą cechą w intencji ustawodawcy jest jedność podmiotu opłacającego ten podatek i ponoszącego jego faktyczny ciężar ekonomiczny.

podatki pośrednie - typ podatków, których konstrukcja rozdziela podmiot gospodarczy zobowiązany do ich naliczenia i zapłacenia od podmiotu, który ponosi ich faktyczny ciężar ekonomiczny.

Rodzaj przedmiotu opodatkowania jest podstawą podziału podatków na:

podatki dochodowe - ogół podatków, w których przedmiotem opodatkowania jest osiągany przez podmiot gospodarczy, podlegający obowiązkowi podatkowemu dochód, będący zarazem źródłem opłacenia tego podatku,

podatki majątkowe - ogół podatków związanych z prawami własności. Podatki majątkowe można podzielić na cztery grupy:
1) podatki od posiadania majątku. W zależności od obowiązującego systemu podatkowego mogą to być podatki od całkowitej wartości majątku należącego do danego podmiotu gospodarczego (majątku ruchomego i nieruchomego, gotówki, wkładów bankowych itp.) lub - częściej - tylko od określonych jego składników.
W Polsce najważniejszymi podatkami tej grupy są: podatek rolny, podatek od nieruchomości, podatek od środków transportu.
2) podatki od przyrostu majątku. Przedmiotem opodatkowania jest nabycie rzeczy lub praw majątkowych w drodze kupna, darowizny lub spadku. Do tej grupy zalicza się podatek od spadków i darowizn oraz opłatę skarbową.
3) podatki od wzrostu wartości posiadanego majątku, gdy wzrost ten nastąpił z przyczyn niezależnych od właściciela. Przykładem może być opłata adiacencka, płacona przez właścicieli nieruchomości z tytułu wzrostu ich wartości wskutek np. finansowanego przez władze lokalne uzbrojenia terenu, zmiany planu zagospodarowania przestrzennego itp.
4) podatki od transformacji substancji majątkowej. Są to podatki płacone w przypadku sprzedaży lub zamiany rzeczy lub praw majątkowych na inne rzeczy lub prawa majątkowe. W Polsce przyjmują one postać opłaty skarbowej.

W zależności od organu pobierającego podatki można je podzielić na:

- podatki centralne

- podatki lokalne - grupa podatków stanowiących dochody własne gmin. Rady gmin mają prawo do ustalania ich wysokości, kierując się stawkami maksymalnymi zawartymi w ustawie oraz interesem gminy i jej mieszkańców.
Do podatków lokalnych zalicza się: podatek od nieruchomości, podatek od środków transportu (niesłusznie nazywany potocznie podatkiem drogowym), płacony przez mieszkających na obszarze gminy właścicieli środków transportu w wysokości uzależnionej od rodzaju i pojemności silnika pojazdu, podatek od posiadania psów, opłaty skarbowe, opłaty targowiskowe i miejscowe (taksa klimatyczna).

2. Główne segmenty sektora finansów publicznych i ich charakterystyka

To zbiór państwowych i samorządowych osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, finansowanych głównie lub wyłącznie ze środków budżetu państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, wykonujących zadania na zasadach niekomercyjnych:

JEDNOSTKA BUDŻETOWA - podmiot gospodarki budżetowej, który pokrywa swoje wydatki bezpośrednio z budżetu państwa, a jego dochody są automatycznie dochodami budżetu. Ideą takiej organizacji jest celowe uniezależnienie wykonywania działań statutowych od realizowanych dochodów.

Ten sposób gospodarowania środkami budżetowymi ma wiele wad, np. to, że niewydatkowane środki wraz z upływem roku budżetowego przepadają.
Jednostki budżetowe tworzone są w dziedzinach, w których wydatki są niewspółmiernie wysokie w stosunku do uzyskiwanych przez nie dochodów.

Przykłady:
- urzędy władzy oraz administracji państwowej i samorządowej,
- urzędy statystyczne,
- prokuratury, sądy i trybunały oraz areszty i więzienia,
- jednostki wojskowe, policji i Państwowej Straży Pożarnej,
- szkoły, internaty, i świetlice,
- jednostki utrzymania dróg
- zarządy gospodarki wodnej
- domy pomocy społecznej.

Charakterystyka jednostki budżetowej:
• działa na podstawie statutu,
• podstawą gospodarki finansowej jest plan dochodów i wydatków,
• jest powiązana z budżetem metodą brutto,
• poddana jest ostrym rygorom w zakresie wydatkowania środków budżetowych, co osiąga się przez niewielkie możliwości zmian w podziałach klasyfikacji budżetowej,
• tworzone są przez: ministrów, kierowników urzędów centralnych, wojewodów i organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego,
• dochody uzyskiwane np. z tytułu opłat za udostępnienie dokumentacji przetargowej; spadków, zapisów i darowizn w postaci pieniężnej, odszkodowań i wpłat za utracone lub uszkodzone mienie, mogą gromadzić na wydzielonym rachunku dochodów własnych,
• mogą tworzyć gospodarstwa pomocnicze,
• mogą gromadzić środki w ramach funduszu motywacyjnego,
• nie posiadają osobowości prawnej,
• posiadają rachunek bieżący dochodów i wydatków,
• nie są wyodrębnione organizacyjne,
• nie oprowadza podatków i nie korzysta z kredytów
• organ likwidujący jednostkę podejmuje decyzje o dalszym losie jej mienia.

GOSPODARSTWA POMOCNICZE - to działalność uboczna lub część działalności podstawowej jednostki budżetowej, wyodrębniona z niej pod względem organizacyjnym i finansowym. Jest powiązana metodą budżetowania netto. Maja prawo zatrzymać część efektów działalności na przyszły okres. Inwestycje tych jednostek finansowane są przez ich jednostki budżetowe, ale rzadziej niż w zakładach budżetowych. Gospodarstwa pomocnicze realizują zadania rzeczowe o charakterze produkcyjno usługowym na zasadzie odpłatnej np. warsztaty szkolne, warsztaty naprawcze przy jednostce wojskowej, laboratorium analityczne przy ZOZZ

ZAKŁAD BUDŻETOWY —jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych, które odpłatnie wykonują wyodrębnione zadania i pokrywają koszty swojej działalności z przychodów własnych.
Charakterystyka zakładu budżetowego:
• podstawą gospodarki finansowej jest roczny plan finansowy, obejmujący dochody własne, dotacje z budżetu państwa lub budżetu jednostki JST, wydatki na wynagrodzenia i składki naliczane od wynagrodzeń, wydatki inwestycyjne, wydatki stanowiące koszty działalności oraz stan środków obrotowych i rozliczenia z budżetem,
• może otrzymywać dotacje przedmiotową w wysokości nie większej niż 50% jego wydatków (nie dotyczy to dotacji inwestycyjnych)
• nowo utworzonemu zakładowi może być przyznana jednorazowa dotacja z budżetu na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe,
• ma prawo do zatrzymania na rok następny pewnej części wygospodarowanych środków,
• przedmiotem rozliczenia z budżetem państwa jest wynik działalności -budżetowanie netto
• ma większą niż jednostka budżetowa swobodę finansową w zakresie bieżącej działalności gospodarczej, ponieważ w planie finansowym można dokonywać zmian w ciągu roku w przypadku realizowania wyższych od planowanych dochodów i wydatków - pod warunkiem, ze nie spowoduje to zmniejszenia wpłat do budżetu, ani zwiększenia dotacji z budżetu,
gospodarstwa pomocnicze - tworzone przy jednostkach budżetowych poprzez wyodrębnienie organizacyjne i finansowe części jej działalności podstawowej lub ubocznej, celem powołania gospodarstw jest łagodzenie rygorów budżetowych obowiązujących jednostkę budżetową, kiedy część działalności można oprzeć na zasadzie samofinansowania (wprowadzenie opłat, komercjalizacja działalności). Podstawą gospodarki finansowej jest plan finansowy obejmujący przychody własne, dotacje z budżetu, wydatki na wynagrodzenia. Gospodarstwa wpłacają do budżetu połowę osiągniętego zysku
(warsztaty szkolne, stołówki, hotele pracownicze, zakłady produkcyjne przy zakładach karnych).
rachunek dochodów własnych - tworzony z następujących środków:
•opłat za udostępnienie dokumentacji przetargowej
•spadków, zapisów i darowizn w postaci pieniężnej na rzecz jednostki budżetowej
• odszkodowań i wypłat za utracone lub uszkodzone mienie będące w zarządzie lub użytkowaniu jednostki budżetowej
inne źródła (art. 22):
dochody z działalności wykraczającej poza zakres działalności podstawowej określonej w statucie (szkolenia), opłaty egzaminacyjne, za wydawanie świadectw i certyfikatów, wpisy i wypłaty z tytułu prowadzenia postępowań odwoławczych, sprzedaż zapasów mobilizacyjnych)

FUNDUSZE CELOWE - jedna z form organizacyjno prawnych jednostek należących do sektora finansów publicznych. Fundusz celowy musi spełniać 3 kryteria:

Musi być powołany ustawowo

Przychody muszą pochodzić ze środków publicznych

Wydatki muszą być przeznaczone na realizację wyodrębnionych zadań.

Fundusz celowy może działać jako osoba prawna lub jeśli w ustawie powołującej nie nadano mu osobowości prawnej, wówczas środki funduszy muszą być gromadzone na wyodrębnionym rachunku bankowym. będącym w gestii dysponenta funduszu określonego w ustawie.

Najważniejsze fundusze celowe:

Fundusz ubezpieczeń społecznych:

• Największy państwowy fundusz celowy

• W obecnej formie działa od 1999 r.

• FUS nie posiada osobowości prawnej, ani własnego aparatu wykonawczego

• FUS może jednak zaciągać kredyty i pożyczki

• W ramach FUS wyodrębnione są fundusze:

• emerytalny, rentowy, chorobowy, wypadkowy, rezerwowy

Przychody i wydatki FUS

• Przychody

• Składki na ubezpieczenia społeczne

• Dotacje z budżetu państwa

• Wydatki

• Ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe

• Wydatki związane z prewencją rentową

• Wypłata świadczeń z FUS jest gwarantowana przez państwo

• Dysponentem Funduszu jest ZUS

• Zakład Ubezpieczeń Społecznych

• Jest państwową jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną

• Organem nadzorującym ZUS jest właściwy minister ds. zabezpieczeń społecznych

• ZUS składa się z centrali i terenowych jednostek organizacyjnych

• Podstawowym zadaniem ZUS jest realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych

• ZUS zajmuje się również prewencją rentową

Fundusz emerytalno rentowy:

• Ok. 90 % wydatków FER stanowią gwarantowane przez państwo świadczenia emerytalno-rentowe

• Fundusz obciążają również rozliczenia z FUS oraz odpisy na Fundusz Administracyjny

• Przychodami Funduszu jest przede wszystkim dotacja z budżetu państwa

Fundusz prewencji i Rehabilitacji

• Przeznaczony jest na finansowanie bezpośrednich kosztów osobowych i rzeczowych KRUS

• Udziela pomocy osobom trwale niezdolny do pracy w rolnictwie lub osobom zagrożonym

• Z nadwyżki tego funduszu są dokonywane wpłaty na Fundusz Rezerwowy

Fundusz Administracyjny

• Pokrywa wydatki związane z obsługą ubezpieczenia oraz koszty obsługi zadań z zakresu ubezpieczenia zdrowotnego

• Na środki funduszu składają się:

• odpis od Funduszu Składkowego (4,5 % wydatków)

• odpis od Funduszu Emerytalno-Rentowego (3,5 %)

• refundacja kosztów związanych z realizacją ubezpieczenia zdrowotnego dokonywanego przez Kasy Chorych (NFZ)

Fundusz pracy

• Funkcjonuje od 1989 r.

• Powołany w celu łagodzenia skutków bezrobocia oraz zatrudnienia i aktywizacji zawodowej bezrobotnych

• Większość środków FP jest wypłacanych w formie zasiłków dla bezrobotnych

• Dysponentem Funduszu jest Prezes Krajowego Urzędu Pracy - centralnym organem administracji państwowej

• Głównym źródłem przychodów są składki płacone przez pracodawców oraz dotacje z budżetu państwa

• Poborem składek zajmuje się ZUS

Fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych

• Został powołany w 1993 r.

• Służy zaspokajaniu roszczeń pracowników wtedy gdy nie może ich zaspokoić niewypłacalny pracodawca

• FGŚP posiada osobowość prawną

• Ze środków FGŚP są finansowane:

• Jednorazowe odszkodowania pieniężne

• Wynagrodzenia za pracę

• Odprawy pieniężne z tytułu rozwiązania stosunku pracy

• Odszkodowania za okres wypowiedzenia

Narodowy fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

• Środki funduszu są przeznaczane na wspomaganie działalności proekologicznej

• FOŚiGW działają od 1980 r.

• NFOŚiGW oraz WFOŚiGW działają od 1989 r., natomiast GFOŚiGW od 1993 r., a PFOŚiGW od 1998 r.

• NFOŚiGW oraz WFOŚiGW przede wszystkim udzielają niskooprocentowane pożyczki, częściowo lub w całości umarzane

Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych

• Środki Funduszu są przeznaczane na zadania związane z ochroną, rolnych, budową i renowacją zbiorników wodnych oraz dróg dojazdowych do gruntów ornych

• FOGR powstał w 1982 r.

• Regulamin funkcjonowania FOGR określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa

• FOGR składa się z funduszu centralnego i funduszy terenowych

• Przychody stanowią opłaty związane z wyłączeniem gruntów z produkcji rolniczej

Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

• Fundusz działa od 1991 r.

• Środki PFRON przeznaczane są na rehabilitację społeczną, zawodową i leczniczą

• Ustawowe wskaźniki - 65% przychodów PFRON powinno być przeznaczane na zatrudnienie i rehabilitację, od 5% do 10 % na dofinansowanie rehabilitacji leczniczej, społecznej i zawodowej dzieci i młodzieży

Zadania są realizowane przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie oraz Urzędy Pracy

1. Organizacja systemu budżetowego

Organizacja (budowa) planu budżetowego jest określona przez tzw. klasyfikację budżetową- jest to odpowiednio skonstruowany układ dochodów i wydatków budżetowych stosowanych w fazie sporządzania, uchwalania i wykonywania budżetu państwa. Klasyfikacja budżetowa oparta jest na trzech podstawowych kryteriach:

1. kryteria podmiotowe

wg tego kryterium dokonuje się podziału dochodów i wydatków budżetowych na części i oznacza, w którym każda część odpowiada aktualnemu podziałowi resortowemu administracji rządowej również wskazuje się w ten sposób na dysponentów i odpowiadających za wykonanie określonej części budżetu. Wyróżnia się 56 części np. :

01 - kancelaria Prezydenta RP

02 - NIK

03 - Sąd Najwyższy

31 - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

2. kryterium przedmiotowo - funkcjonalne

oznacza podział dochodów wg źródła ich pochodzenia oraz podział wydatków wg przeznaczenia tych środków. Przy tym kryt. dochody i wydatki dziela się na działy i rozdziały. W klasyfikacji tego typu obowiązuje dziesiętny system numerowania przy zastosowaniu n-cyfrowej numeracji, gdzie pierwsze dwie cyfry oznaczają dział a kolejne dwie cyfry oznaczają rozdział, np.:

01 - przemysł, 31 - budownictwo, 40 - rolnictwo, 79 - oświata i wychowanie

3. kryterium rodzajowe

jest uzupełnieniem wcześniej przedstawionych kryteriów. Kryterium przedmiotowo-funkcjonalne zgodnie z którym uzupełnia się o paragrafy i pozycje. Zastosowanie tego kryterium pozwala na doprecyzowanie, jakie kwoty i z jakich tytułów zgromadzono jak również na jakie cele i zadania wydatkowano.

Dysponenci środków budżetowych

Głównymi dysponentami tych środków są podmioty budżetowe, których dochody i wydatki ujmuje się w ramach odrębnych części klasyfikacji budżetowej. Do tego typu dysponentów zalicza się przede wszystkim ministerstwa i urzędy centralne zrównane z ministerstwami, jak również w przypadku Polski wojewodowie i inne jednostki, których WF przyznało statut dysponenta głównego. Państwowe jednostki podległe bezpośrednio dysponentom głównym realizują dochody i wydatki budżetowe jako dysponenci drugiego stopnia, również dysponenci 2-ego stopnia mogą być dysponentami 3-go stopnia jeżeli są bezpośrednimi wykonawcami zaplanowanych zadań.

Dochody budżetu państwa

• podatki i opłaty, które nie stanowią dochodów jednostek samorządu terytorialnego, funduszów celowych oraz innych podmiotów sektora finansów publicznych

• cła

• wpłaty z zysków przedsiębiorstw państwowych oraz 1 osobowych spółek SP

• dywidendy

• wpłaty z zysku NBP

• wpłaty z nadwyżek środków obrotowych państwowych zakładów budżetowych oraz części zysku gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych

• dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej

• dochody z najmu i dzierżawy oraz innych umów o podobnym charakterze, składników majątkowych SP, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej

• odsetki od środków na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej

• odsetki od lokat terminowych ustanowionych ze środków zgromadzonych na centralnym rachunku bieżącym budżetu państwa

• odsetki od udzielonych z budżetu państwa pożyczek krajowych i zagranicznych

• grzywny, mandaty i inne kary pieniężne o ile na mocy odrębnych przepisów nie stanowią dochodów innych jednostek sektora finansów publicznych

• spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz SP

Wydatki budżetu państwa

• realizację zadań wykonywanych przez organy władzy państwowej, kontroli, ochrony prawa oraz administrację rządową, sądy i trybunały

• subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego, subwencje dla partii politycznych

• dotacje celowe na zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone jednostką samorządu terytorialnego ustawami

• dofinansowania zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego

• dotacje na zadania określone ustawami

• realizację wspólnej polityki rolnej

Różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa stanowi odpowiednio : nadwyżkę budżetu lub deficyt budżetu.

Deficyt budżetu państwa oraz inne pożyczkowe potrzeby budżetowe mogą być pokryte przychodami pochodzącymi z :

• sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym jak i zagranicznym

• z kredytów zaciągniętych w bankach krajowych i zagranicznych

• pożyczek

• prywatyzacji majątku SP

• wygospodarowanych nadwyżek budżetowych z lat poprzednich

Z budżetu państwa mogą być udzielone pożyczki :

• jednostek samorządu terytorialnego (JST) w ramach postępowania naprawczego (kiedy zadłużenie jednostek przekroczy wyznaczony pułap)

• z umów międzynarodowych

• pożyczek wynikających z innych ustaw niż ustawa budżetowa

Budżet państwa składa się z części odpowiadających:

• organom władz państwowych

• kontroli i ochrony prawa

• sądów i trybunałów

• administracji rządowej,

przy czym dla poszczególnych działów administracji rządowej oraz dla urzędów nadzorowanych przez Prezesa RM ustala się odpowiednio odrębne części budżetu:

• subwencje ogólne dla JST

• rezerwę ogólną

• rezerwę celową

• obsługę długu SP

• przychody i rozchody związane z finansowaniem deficytu i rozdysponowaniem nadwyżki budżetowej

Uchwalenie i wykonywanie budżetu państwa

1. Procedura uchwalania budżetu państwa

I ETAP - MF przedkłada RM założenia projektu budżetu państwa na rok następny. Materiały do projektu ustawy budżetowej opracowują i przedkładają MF dysponenci części budżetu;

II ETAP - MF określa w drodze rozporządzenia szczegółowe zasady, tryb, terminy opracowania materiałów

III ETAP - MF przedstawia RM projekt ustawy budżetowej na rok następny wraz z uzasadnieniem

IV ETAP - debata parlamentarna nad budżetem i przyjęcie lub odrzucenie budżetu

V ETAP - podpisanie budżetu przez prezydenta RP i ogłoszenie w ustawie budżetowej

2. Procedura wykonywania budżetu państwa

I - dysponenci części budżetowych w terminie 21 dni od dnia ogłoszenia ustawy budżetowej opracowują szczegółowy plan dochodów i wydatków danej części budżetu

II - dysponenci części budżetowych w terminie 21 dni od dnia ogłoszenia ustawy budżetowej przekazują jednostkom podległym informacje o ostatecznych kwotach dochodów i wydatków

III - jednostki sporządzają plany finansowe w celu zapewnienia ich zgodności z ustawą budżetową

IV - wykonywaniem budżetu państwa kieruje RM, która może wydawać szczegółowe daty wykonawcze w sprawie realizacji budżetu

Szczególną pieczę i rolę w zakresie wykonywania budżetu państwa przypisuje się MF, który realizuje szczegółowa kontrolę nad przebiegiem realizacji dochodów i wydatków budżetowych oraz poziomu deficytu budżetowego. Dysponenci części budżetowych sprawują nadzór i kontrolę nad całością gospodarki finansowej podległym im jednostkom organizacyjnym i w tym celu dokonują czasowych badań i analiz ( nie rzadziej niż raz na kwartał) w zakresie prowadzonych przez podległe jednostki organizacyjne działań w zakresie dochodów i wydatków budżetowych.

W uzasadnionych przypadkach dysponenci podejmują działania zmierzające do prawidłowego wykonywania budżetu , również dysponenci części budżetowych dokonują oceny realizacji budżetu wg następujących kryteriów:

• prawidłowości i terminowości pobierania dochodów

• zgodności wydatków z planowanym przeznaczeniem tych wydatków

• prawidłowości wykorzystania środków finansowych w tym również zakres realizowanych zadań

• wysokość i terminy przekazywania dotacji

• prawidłowość przekazywania dotacji udzielonych z budżetu państwa, zgodność wysokości wykorzystanej dotacji z przedmiotem finansowania oraz ze stopniem realizacji zadań

Ustawa budżetowa oraz jej zawartość

Ustawa budżetowa zawiera następujące dane i informacje:

1. zestawienie dochodów budżetu państwa

2. zestawienie wydatków budżetu państwa

3. wielkość planowanego deficytu budżetowego wraz ze sposobami i źródłami jego pokrycia

4. limity zatrudnienia osób objętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń w państwowych jednostek budżetowych

5. zestawienie przychodów i rozchodów budżetu państwa

6. zestawienie rozchodów obejmujących przefinansowanie zadań

7. zestawienie przychodów i wydatków państwowych zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych i środków specjalnych

8. plany finansowe państwowych funduszy celowych

9. wykaz programów wieloletnich

10. wykaz inwestycji wieloletnich

11. dotacje celowe dla JST na realizację zadań z zakresu administracji rządowej i zadań zleconych ustawami

12. zakres i kwoty dotacji przedmiotowych

13. wykaz jednostek otrzymujących dotacje podmiotowe i kwoty tych dotacji

Budżet jako podstawa gospodarki finansowej samorządu terytorialnego

JST wykorzystują budżet jako podstawowe narzędzie w prowadzonej gospodarce finansowej. JST to w Polsce: gminy, powiaty oraz województwach jest zgodne z trzy stopniowym podziałem kraju, przy czym pierwotnie na początku lat 90-tych uważano iż podstawowa jednostka samorządności jest gmina. Reforma administracyjna kraju wprowadziła od 98 roku powiaty i województwa ograniczając liczbę województw dotychczas istniejących z 49 do 16. Na każdym szczeblu administracji samorządowej budżet stanowi odrębne narzędzie stosowane w zarządzaniu finansami JST. Ogólnie JST to roczny plan finansowy uchwalany na wniosek zarządu przez organ stanowiący JST i zawierający:

• przewidywane dochody JST

• limity wydatków do których wykonania upoważniony jest zarząd JST

• wysokość deficytu lub nadwyżki budżetowej, a w przypadku uchwalenia deficytu sposób jego pokrycia, a w przypadku uchwalenia nadwyżki sposób jej rozdysponowania

Również budżet JST jest zdefiniowany w ust. o FP i zgodnie z tym dokumentem, za budżet JST uważa się uchwałę budżetową na rok budżetowy w postaci planu:

• dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów, a także

• przychodów i wydatków ;

- zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych JST, środków specjalnych

- funduszy celowych JST

Pojęcie budżetu samorządu terytorialnego należy rozpatrywać w trzech aspektach tzn. jako:

• fundusz zdecentralizowany, który służy zaspokajaniu potrzeb społecznych

• plan finansowy w ramach którego gromadzone są środki pieniężne społeczności lokalnej i realizowane jej zadania

• akt prawny uchwalany przez najwyższy organ stanowiący do gromadzenia dochodów i dokonywania wydatków publicznych

Charakterystyka budżetu gmin, powiatów i woj.

Dochodami JST są:

• dochody własne

• subwencja ogólna

• dotacje celowe z budżetu państwa

Dochodami JST mogą być:

• środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi

• środki pochodzące z budżetu UE

• inne środki określone w odrębnych przepisach

Dochodami JST mogą być dotacje celowe z budżetu państwa na:

1. zadania z zakresu administracji rządowej oraz na inne zadania zlecone ustawami

2. zadania realizowane przez JST na mocy porozumień zawartych z organami administracji rządowej

3. usuwanie bezpośrednich zagrożeń dla bezpieczeństwa i porządku publicznego, skutków powodzi i osuwisk ziemnych oraz skutków innych klęsk żywiołowych

4. finansowanie lub dofinansowanie zadań własnych

5. realizację zadań wynikających z umów międzynarodowych

Źródłami dochodów własnych gminy są:

1. wpływy z podatków:

- od nieruchomości

- rolnego

- leśnego

- od środków transportu

- dochodowego od osób fizycznych, opłacanego w formie karty podatkowej

- od posiadania psów

- od spadków i darowizn

- od czynności cywilnoprawnych

2. wpływy z opłat:

- skarbowej

- targowej

- miejscowej

- administracyjnej

- eksploatacyjnej

- innych źródeł stanowiących dochody gminy uiszczonych na podstawie odrębnych przepisów

3. dochody uzyskiwane przez gminne jednostki budżetowe oraz wpłaty od gminnych zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych gminnych jednostek budżetowych

4. dochody z majątku gminy

5. spadki, zapisy i darowizny na rzecz gminy

6. dochody z kar pieniężnych i grzywien określonych w odrębnych przepisach

7. 5% dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej

8. odsetki od pożyczek udzielonych przez gminy, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej

9. odsetki od nieterminowo przekazywanych należności stanowiących dochody gminy

10. odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunku bankowym gminy, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej

11. dotacje z budżetów innych JST

12. inne dochody należne gminie na postawie odrębnych przepisów

POWIAT

źródłami dochodów własnych powiatu są :

tj wyżej z wyjątkiem podatków

WOJEWÓDZTWA

Źródłami dochodów własnych województwa są: tj wyżej z wyjątkiem podatków

JST (gminy, powiaty, woj.) partycypują w części wpływów do budżetu państwa z tytułu podatków dochodowych (od osób fizycznych, prawnych) zasilają części budżet gminy, powiatu, woj.

Procedura opracowywania i uchwalania budżetów JST

- w procedurze budżetowej uczestniczy zarówno władza uchwałodawcza jak i wykonawcza

- organ wykonawczy tj. zarząd (w gminie wójt, burmistrz, prezydent miasta) przygotowuje projekt budżetu, a następnie odpowiada za prawidłową jego realizację

- organ uchwałodawczy tj. rada gminy, powiatu oraz sejmik woj. uchwala budżet oraz kontroluje prawidłowość jego wykonania

Tryb sporządzania i wykonywania budżetu czy to państwo czy jednostek samorządowych obejmuje etapy:

1. przygotowanie projektu budżetu

2. uchwalenie budżetu

3. wykonywanie budżetu

4. kontrola budżetu

Procedura uchwalania budżetu w gminie:

- gospodarką finansową gmina prowadzi na podstawie budżetu gminy

- statut gminy określa uprawnienia jednostki pomocniczej do prowadzenia gospodarstw finansowej w ramach budżetu gminy

- projekt budżetu przygotowuje wójt

- projekt budżetu jest przedkładany radzie gminy przez wójta najpóźniej do 15.11 roku poprzedzającego rok budżetowy wraz z informacja o stanie mienia komunalnego i objaśnieniami

- następnie wójt przesyła projekt do regionalnej izby obrachunkowej (RIO) zaopiniowania budżetu

- budżet powinien być uchwalony do końca roku poprzedzającego rok budżetowy

- do czasu uchwalenia budżetu przez radę gminy jednak nie później niż do 31.03 roku budżetowego, podstawa gospodarki budżetowej jest projekt budżetu przedłożony radzie gminy

- w sytuacji gdyby nie uchwalono w tym terminie budżetu, RIO ustala budżet gminy najpóźniej do końca kwietnia roku budżetowego

- do dnia ustalenia budżetu przez RIO podstawą gospodarki budżetowej jest projekt budżetu

Procedura uchwalania budżetu w powiecie i województwie jest taka sama jak w gminie.

Równowaga budżetowa

Budżety mogą:

- być budżetami zrównoważonymi i wówczas D=W lub D>W

- zamykać się niedoborem i wówczas D<W

Uchwalany przez radę JST budżet deficytowy powinien zawierać dodatkowy - obok dochodów i wydatków- zapis, z którego jednoznacznie będzie wynikać, że pomimo iż D<W to jednak P=R (P-przychody, R- rozchody)

W toku wykonywania budżetu JST kompetencje organu stanowiącego JST są ograniczone i sprowadzają się do:

- kontroli wykonywania budżetu JST realizowanej poprzez przyjmowanie informacji o przebiegu wykonywania budżetu za pierwsze półrocze w terminie do 31.08 w szczególności nie mniejszej niż w uchwale budżetowej oraz rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu w terminie do 30.04 po roku sprawozdawczym i podejmowania uchwały w sprawie uchylenia absolutorium zarządowi JST

- podejmowanie uchwał w sprawie zmian budżetu JST

Organ wykonawczy JST mający uprawnienia umożliwiające operatywne wykonywanie budżetu , bez konieczności uzyskania upoważnienia organu stanowiącego, może dokonywać zmian w budżecie polegających na:

- zmianach planów dochodów i wydatkow związanych z wprowadzeniami w trakcie roku budżetowego zmianami kwot dotacji celowych przekazywanych z budżetu państwa oraz budżetów innych JST

- zmianach budżetu po stronie dochodów w związku z otrzymaniem dodatkowej kwoty subwencji będącej wynikiem podziału rezerwy subwencji ogólnej

- przenoszeniu wydatków z rezerw budżetowych, zgodnie z planowanym przeznaczeniem tych wydatków

Kontrolę gospodarki finansowej JST można podzielić na:

- kontrolę wew. - wykonywana przez organ stanowiący JST i komisję rewizyjną tego organu oraz skarbnika JST

- kontrolę zew. - sprawowaną przez odrębne organy kontroli np. NIK, RIO, kontrola skarbowa

Zasady JST:

- równowagi budżetowej

- zupełności budżetu

- jedności budżetu

- szczegółowości budżetu

- jawności budżetu

- uprzedniości budżetu

- rocznego okresu budżetowego

- celowego i oszczędnego wykorzystywania środków budżetowych.

6. Polityka finansowa

1. Przedmiot polityki finansowej

2. Podmiot polityki finansowej

3. Cele polityki finansowej

4. Rodzaje polityki finansowej

5. Instrumenty polityki finansowej

6. Problem koordynacji polityki finansowej

1,2,3,4,5,6

POLITYKA FINANSOWA świadoma działalność organów i instytucji państwa, polegająca na określaniu celu swojej działalności oraz optymalnych rozwiązań (środków) dla osiągnięcia tych celów. Do działań tych należy kolejno: przygotowywanie i planowanie prowadzenia operacji pieniężnych każdego typu, następnie realizacja tychże operacji oraz końcowa ewidencja i analiza przebiegu podobnych operacji w przyszłości. Z kolei wśród celów polityki finansowej można wyróżnić: strategiczne (nadrzędne) lub odcinkowe (drugorzędne), krótko- lub długookresowe, a także dotyczące gromadzenia (pasywów) lub wydatkowania (aktywów). Muszą one jednocześnie spełniać następujące kryteria: realności, niesprzeczności, jasności, akceptowalności. Samą politykę finansową państwa można podzielić na politykę fiskalno-budżetową (rozwijaną przez rząd) oraz politykę monetarną (za którą odpowiedzialny jest bank centralny), w skład której wchodzi polityka pieniężna i polityka kursu walutowego:
Przedmiotem polityki finansowej są zjawiska pieniężne

Podmioty polityki finansowej:

1. Parlament

2. Rząd

3. Minister finansów

4. Aparat skarbowy

Rodzaje polityki finansowej:

• Monetarna (pieniężna) część ekonomicznej polityki państwa obejmująca decyzje dotyczące kształtowania podaży pieniądza, w celu dostosowania jej do potrzeb gospodarki.

Ponieważ podaż pieniądza uzależniona jest od jego emisji oraz od wartości udzielonych przez banki komercyjne kredytów, sterowanie nią polega na utrzymywaniu określonego, możliwie stabilnego tempa emisji pieniądza oraz regulowaniu aktywności kredytowej banków komercyjnych.

Instrumentami polityki pieniężnej są:

1) stopa procentowa kredytu refinansowego, tj. kredytu zaciąganego przez banki komercyjne w banku centralnym. Jej podwyższenie powoduje wzrost stóp oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych, ograniczenie wartości udzielanych przez nie kredytów i zmniejszenie podaży pieniądza. Obniżenie stopy kredytu refinansowego powoduje skutki odwrotne.
2) stopa rezerw obowiązkowych, wyrażająca minimalną relację wartości rezerw gotówkowych banków komercyjnych do wartości depozytów. Jej podwyższenie przez bank centralny zmniejsza możliwości udzielania kredytów przez banki komercyjne, a zatem ogranicza podaż pieniądza, obniżenie tej stopy powiększa podaż pieniądza.
3) stopa rezerw specjalnych, określająca procentowo część depozytów, którą banki komercyjne obowiązkowo muszą przekazać do banku centralnego jako rezerwę specjalną. Skutki jej zmian są identyczne jak w przypadku stopy rezerw obowiązkowych.
4) operacje otwartego rynku. - działania banku centralnego, polegające na kupowaniu lub sprzedawaniu rządowych papierów wartościowych, głównie weksli skarbowych, w celu regulowania podaży pieniądza kredytowego w gospodarce, poprzez ograniczanie lub rozszerzanie zdolności kredytowej banków komercyjnych.

Polityka pieniężna może mieć charakter:

• ekspansywny (łagodny) - państwo, wykorzystując wymienione instrumenty, zwiększa podaż pieniądza w celu pobudzenia popytu globalnego, wzrostu dochodu narodowego i zatrudnienia (powstaje tu jednak realna groźba inflacji),

• restrykcyjny (twardy) - państwo ogranicza podaż pieniądza, dążąc do zmniejszenia nadmiernego popytu i związanego z tym wzrostu cen (ten typ polityki pieniężnej wykorzystywany jest w walce z inflacją).

Fiskalna (budżetowa) - ogół decyzji rządu dotyczących wydatków i podatków. Jest częścią polityki finansowej państwa.

Instrumentami polityki fiskalnej są:

• podatki

• wydatki związane z tworzeniem nowych miejsc pracy i z finansowaniem programów zmiany

• kwalifikacji zawodowych

• wydatki promujące restrukturyzację gospodarki

• wydatki promujące rozwój drobnej przedsiębiorczości

• wydatki na roboty publiczne

• deficyt budżetowy

• dług publiczny

• zasiłki dla bezrobotnych

• poręczenia i gwarancje państwa dla podmiotów zaciągających pożyczki.

Jednak najważniejszymi instrumentami polityki fiskalnej są:

• polityka podatkowa i zasada przyspieszonej amortyzacji - w okresie kryzysu Państwo obniża stopę podatkową, by w rękach przedsiębiorców pozostawić większą ilość środków pieniężnych, którą mogliby oni przeznaczyć na inwestycje. Państwo skraca okres amortyzacji, co w efekcie oznacza sztuczne zwiększenie kosztów i zmniejszenie zysków przedsiębiorców. Zmniejszenie podstawy opodatkowania oraz dodatkowo zmniejszanie stopy podatkowej powoduje, iż przedsiębiorcy dysponują większymi zasobami pieniężnymi.. W okresie rozkwitu Państwo postępuje w tej sprawie wręcz odwrotnie.

• polityka kredytowa (inwestycyjna) -w okresie kryzysu zadaniem państwa jest stymulowanie popytu. Inwestycje będą wzrastały wtedy, gdy przedsiębiorcy uzyskają w bankach kredyty na korzystnych warunkach.

Można wydzielić dwie tendencje polityki fiskalnej:

• aktywna polityka fiskalna polega na podejmowaniu takich decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które pozwolą na zamierzone w danej sytuacji cele gospodarcze. polityka ta wymaga każdorazowo podejmowania decyzji o wykorzystaniu konkretnych instrumentów fiskalnych (np. zmiana stawek i zasad opodatkowania).

• pasywna polityka fiskalna polega na wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom możliwości na zmiany poziomu dochodu narodowego zatrudnienia i innych wielkości ekonomicznych. Instrumenty te zwane automatycznymi stabilizatorami koniunktury niejako samoczynnie reagują na zmianę koniunktury bez potrzeby podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych.

Cele polityki monetarnej.

Polityka monetarna „odpowiedzialna" jest przede wszystkim za obronę wartości pieniądza, regulowanie podaży pieniądza krajowego, zachowanie bezpieczeństwa walutowego kraju względem zagranicy,

Cele polityki fiskalnej:

Polityka fiskalna na celu przede wszystkim dostarczenie potrzebnych państwu dochodów.

Cele tych dwóch rodzajów polityki w węższym znaczeniu różnią się od siebie ale w szerszym znaczeniu cele realizowane przez te rodzaje polityki muszą sprowadzać się do celów globalnych - celów polityki finansowej.

Cele polityki finansowej:

• Wzrost gospodarczy (przyrost PKB)

• Tworzenie miejsc pracy (walka z bezrobociem)

• Stabilizacja gospodarki

• Wspieranie konkurencyjności gospodarki

• Zachowanie realnej wartości pieniądza (walka z inflacją)

• Bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne systemu finansowego

Realizując określone cele polityki finansowej, państwo posługuje się zazwyczaj odpowiednią kombinacją polityki pieniężnej i polityki fiskalnej.

Problem koordynacji polityki finansowej:

Ze względu na potężne możliwości oddziaływania władz monetarnych i władz fiskalnych na gospodarkę, a także ze względu na to, że działania te mogą być sprzeczne z punktem widzenia realizacji podstawowych celów gospodarki, działalność władz monetarnych oraz działalność władz fiskalnych powinna być skoordynowana. Teza ta nie podważa autonomii działania władz centralnych, a zwłaszcza banku centralnego, względem władz fiskalnych, które - jak wykazuje doświadczenie - mogą pośrednio lub bezpośrednio zmuszać bank centralny do finansowania deficytu budżetowego przez emisję dodatkowego pieniądza. Jednak argument za koordynacją polityki monetarnej i fiskalnej wynika także stąd, że państwo (rząd) jest najpotężniejszym podmiotem gospodarki, ze względu na rozmiary zasobów i dochodów, które są przedmiotem alokacji przez władze publiczne. Trzeba do tego dodać, że sektor publiczny, w tym zwłaszcza państwowy, jest względnie jednolitą całością, co znajduje wyraz m.in. w budżecie państwa. Z tych właśnie względów już samo istnienie sektora państwowego a jest on niezbędny, wywołuje - nolens volens - rozmaite skutki, także chodzi o cele, za które niejako statutowo odpowiedzialne są władze monetarne. Koordynacja polityki pieniężnej i polityki fiskalnej, rozumiana jako wspólne decydowanie przez niezależnych decydentów o kształcie polityki gospodarczej, stanowi ceteris paribus, warunek osiągnięcia stabilnego poziomu cen, niezbędnego dla sprawnego funkcjonowania mechanizmu całej gospodarki.

7. Finanse Unii Europejskiej

1. Gospodarka budżetowa

Budżet ogólny Wspólnot, a obecnie Unii Europejskiej, to podstawowy fundusz, z którego finansuje się politykę realizowaną przez Unię oraz wydatki administracyjne instytucji wspólnotowych. Chociaż UE, zgodnie z postanowię traktatu z Maastricht, opiera się na trzech filarach (wspólna polityka gospodarcza wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, współpraca w dziedzinie wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości), to z budżetu ogólnego finansuje się w zasadzie tylko zadania określone jako pierwszy filar. Poza tym trzeba podkreślić, że z budżetu Unii nie finansuje się zadań z zakresu np. ochrony zdrowia i polityki społecznej, których finansowanie odbywa się z budżetów narodowych, bowiem w tym zakresie nie nastąpiła integracja, a tym samym Unia nie otrzymała uprawnień do realizacji tych zadań. Nałożenie w przyszłości na Unię dodatkowych fi będzie wymagało zwiększenia jej dochodów własnych. Zasady sporządzania budżetu UE są podobne do zasad obowiązujących uchwalaniu budżetów narodowych. Odróżnia go jednak to, że budżet Unii nie może wykazywać deficytu, a więc musi być zrównoważony. Budżet Unii, podobnie jak budżety narodowe, obowiązuje zasada jednoroczności, tzn. jest uchwalony na rok budżetowy ( od 1 stycznia do 31 grudnia).Budżet ustanawia się w euro. Projekt budżetu opracowuje się według wielostopniowej procedury, w której uczestniczą: Komisja, Parlament oraz Rada.

Opracowywanie budżetu ma następujące fazy:

1. Każda instytucja Unii sporządza przed 1 lipca swój preliminarz wydat­ków. Komisja łączy te preliminarze we wstępny projekt budżetu. Dołącza do tego opinię, która może zawierać różne warianty preliminarzy.

2. Komisja przedkłada wstępny projekt budżetu Radzie najpóźniej 1 wrze­śnia roku, który poprzedza rok, w którym budżet ma być wykonywany.

3. Rada większością kwalifikowaną uchwala projekt budżetu i przedkłada go Parlamentowi Europejskiemu najpóźniej 5 października roku, który poprze­dza rok, w którym budżet ma być wykonywany.

4. Po rozważeniu projektu budżetu z Komisją i, w stosownych przypadkach. z innymi zainteresowanymi instytucjami Rada może: (1) większością kwalifiko­waną zmodyfikować każdą zmianę przyjętą przez Parlament Europejski; (2) w odniesieniu do proponowanych poprawek: (a) odrzucić poprawkę (b) zaakceptować poprawkę

5. Jeśli Rada zmodyfikowała jedną lub więcej zmian przyjętych przez Parlament Europejski lub jeśli proponowane poprawki zostały odrzucone, to zmodyfikowany projekt budżetu jest ponownie przekazywany do Parlamentu Europejskiego.

6. W terminie 15 dni od przedłożenia projektu budżetu Parlament Europejski, poinformowany o biegu nadanym proponowanym przez niego poprawkom, może większością głosów swoich członków i trzech piątych od­danych głosów zmieniać lub odrzucić poprawki do zmian dokonane przez Radę i, w konsekwencji, uchwala budżet.

7. W sytuacji, gdy na początku roku budżetowego budżet nie jest jeszcze uchwalony, obowiązują regulacje przejściowe, opierające się na budżecie z roku poprzedniego. Budżet taki jest budżetem awaryjnym, według systemu tzw. „prowizorycznych dwunastek".

Wykonanie budżetu

Za wykonanie budżetu odpowiedzialna jest Komisja Europejska. Państwa człon­kowskie współpracują z Komisją w celu zapewnienia, aby środki były wykorzys­tywane zgodnie z zasadami należytego zarządzania finansami. Komisja jest zobowiązana do corocznego przedkładania Radzie i Par­lamentowi Europejskiemu rozliczenia za poprzedni rok budżetowy, odno­szącego się do wykonania budżetu.

1. Struktura dochodów budżetowych

Budżet Unii Europejskiej finansowany jest przez państwa członkowskie w ramach systemu zasobów własnych.

Budżet Unii tworzą:

1. tradycyjne środki własne

Do tradycyjnych środków własnych zaliczamy opłaty rolne i cukrowe oraz cła. Wysokość składki z tego tytułu stanowi 75% od wartości opłat rolnych i cukrowych pobranych przez państwa członkowskie.

Opłaty rolne możemy podzielić na 3 grupy:

• opłaty rolne nakładane na importowane produkty rolne objęte wspólnotową regulacji rynku, pochodzące z państw trzecich

• opłaty cukrowe nakładane na spółki cukrowe

• opłaty od produkcji izoglukozy

Wysokość składki z tytułu ceł ustala się na poziomie75% opłat celnych pobieranych przy imporcie towarów z państw trzecich. Pozostałe 25% jest pozostawione państwu pobierającemu cło pokrycie kosztów funkcjonowania administracji celnej.

2. dochody z tytułu podatku od wartości dodanej od towarów i usług

Podstawę części składki opartej na przychodach z tytułu podatku od towarów i usług ustala się dzieląc całkowity przychód z tytułu VAT przez średnią ważona stawkę VAT.

3. składki państw członkowskich obliczane na podstawie ich dochodu narodowego brutto

Źródło dochodów stanowią bezpośrednie wpłaty członkowskie. Wysokość wpłaty jest proporcjonalna do udziału poszczególnych państw członkowskich w DNB Unii.

Do budżetu wspólnotowego przekazuje się określony przez jednolitą stawkę VAT procent tej podstawy.

• pozostałe źródła m.in. opłaty nakładane na produkty rolne importowane z krajów trzecich.

1. Struktura wydatków budżetowych

Wydatki na działania strukturalne Unii dokonywane są za pomocą funduszy strukturalnych Wydatki na operacje strukturalne dokonywane są też za pomocą Funduszu Spójności.

Wydatki dokonywane z funduszy strukturalnych wykorzystywane są na realizację:

1. Celów priorytetowych:

• Promowanie rozwoju i dostosowań strukturalnych w regionach słabiej rozwiniętych

• Wspieranie gospodarczej i społecznej konwersji obszarów stojących w obliczu problemów strukturalnych

• Wspieranie adaptacji i modernizacji polityki oraz systemów kształcenia, szkolenia i zatrudnienia

2, Inicjatywy wspólnotowe

to programy z zakresu: współpracy przygranicznej, międzynarodowej i międzyregionalnej, rozwoju obszarów wiejskich i peryferyjnych, a także zatrudnienia i rozwoju kapitału ludzkiego oraz restrukturyzacji przemysłu. Przykładem takich programów są: INTERREG, LEADER+, EQUAL czy PESCA.

3. Przedsięwzięć innowacyjnych i pomocy technicznej

1. Problematyka harmonizacji podatków

Polityka podatkowa krajów członkowskich Unii Europejskiej zależy od ich suwerennych decyzji. UE dokonała tylko częściowej harmonizacji systemów podatkowych , głównie w zakresie podatków pośrednich, chcąc w ten sposób stwarzać warunki sprzyjające wolnej konkurencji. Obecnie trwają próby harmonizacji stawek podatków pośrednich.

A. VAT - UE zleciła jedynie krajom członkowskim stosowanie podstawowej stawki VAT na poziomie nie niższym niż 15% oraz jednej lub dwóch stawek obniżonych, nie niższych niż 5 %. Stawiki stosowane w krajach UE są bardzo różne. Zgodnie z obowiązującymi zasadami, stawka zerowa w UE zarezerwowana jest dla towarów i usług eksportowych.

B. AKCYZA - harmonizacja podatku akcyzowego na terytorium UE sprowadza się do ustalenia minimalnej wysokości podatku akcyzowego na tytoń, alkohol i paliwa. Zarówno w starych jak i nowych krajach członkowskich lista towarów objętych akcyzom obejmuje do kilkudziesięciu towarów. Prawo wspólnotowe wymaga jedynie, aby charakter podatku był niedyskryminacyjny zarówno wobec towarów wytworzonych w kraju jak i pochodzących z importu.

C. PODATKI BEZPOŚREDNIE

a) DOCHODOWE

Znacznie bardziej skomplikowany i daleki od ujednolicenia jest system podatków pośrednich.

W UE podatki dochodowe od osób fizycznych były wyłącznie progresywne. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej, które budowę swoich systemów opierały na rozwiązaniach unijnych, również mają progresywne systemy opodatkowania osób fizycznych. Wyjątek w tym zakresie stanowią kraje nadbałtyckie, które konstrukcje swoich systemów oparły na podatku liniowym. Unijne akty prawne regulują problem przekazywania informacji o dochodach uzyskiwanych przez tzw. odbiorców oszczędności oraz zasad opodatkowania urzędników UE i osób zatrudnionych w Europejskim Banku Inwestycyjnym. Celem prawnego dopuszczenia do przekazywania informacji o dochodach odbiorców oszczędności (czyli osób fizycznych mających miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim lub państwie, z którym Unia zawarła umowę o opodatkowaniu oszczędności jest przeciwdziałanie unikaniu opodatkowania.

O ile podatki dochodowe od osób fizycznych są niemal w ogóle niezharmonizowane o tyle trwają próby zharmonizowania systemu podatku od przedsiębiorstw.

Dwie dyrektywy EWG maja tu zasadnicze znaczenie:

• Dyrektywa w sprawie wspólnego opodatkowania fuzji, podziałów, przeniesienia aktywów i zmian udziałów/ akcji spółek różnych państw członkowskich

• Dyrektywa w sprawie wspólnego systemu opodatkowania spółek macierzystych oraz filii w różnych państwach członkowskich.

Ujednoliceniu zasad opodatkowania przedsiębiorstw służy również konwencja w sprawie eliminacji podwójnego opodatkowania. Nie należy spodziewać się zharmonizowania stawek podatkowych, ponieważ Komisja Europejska nie wyraża na to zgody. Brak jednomyślności w sprawach podatkowych przesądza o suwerenności podatkowej państw członkowskich.

b) MAJĄTKOWE

W UE bardzo zróżnicowany jest system opodatkowania nieruchomości. Podatek ten nie we wszystkich krajach występuje, a jego zasady są istotnie zróżnicowane. Różnice dotyczą zarówno podstawy opodatkowania jak i stawek podatkowych. W większości krajów jest on progresywny a podstawą opodatkowania jest wartość nieruchomości.

Mimo podejmowania prób harmonizacji polityki fiskalnej UE wciąż jej zróżnicowanie jest bardzo silne.

1. Fundusze strukturalne i Fundusz Spójności

1. FUNDUSZE STRUKTURALNE

Fundusze strukturalne są instrumentami Polityki Strukturalnej Unii Europejskiej. Ich zadaniem jest wspieranie restrukturyzacji i modernizacji gospodarek krajów UE. W ten sposób wpływa się na zwiększenie spójności ekonomicznej i społecznej Unii. Fundusze kierowane są do tych sektorów gospodarki i regionów, które bez pomocy finansowej nie są w stanie dorównać do średniego poziomu ekonomicznego w UE. W skład Unii wchodzą regiony dobrze rozwinięte, takie jak południowa Anglia, okolice Paryża, czy Holandia oraz te, których poziom rozwoju znacznie odbiega od "średniej europejskiej". Są nimi Grecja, Irlandia, Portugalia, Północna Skandynawia i Południowe Włochy oraz nowe kraje członkowskie UE. Polityka Strukturalna i Fundusze mają pomóc władzom centralnym i regionalnym słabiej rozwiniętych regionów w rozwiązaniu ich najważniejszych problemów gospodarczych.

W latach 2000-2006 istniały cztery Fundusze strukturalne, realizujące cele polityki spójności UE: 

Europejski Fundusz Społeczny (EFS) - jeden z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. W Polsce współfinansuje projekty społeczne. Został utworzony w 1957 na mocy traktatów rzymskich i wszedł w życie w 1960. W Polsce współfinansuje część sektorowych programów operacyjnych związanych z zatrudnieniem i sprawami socjalnymi tj. Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich (w całości) oraz Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (II Priorytet). EFS finansuje również projekty z zakresu inicjatywy wspólnotowej EQUAL.

W ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej przeznaczonych dla Polski na lata 2007-2013 z Europejskiego Funduszu Społecznego będzie finansowany Program Operacyjny Kapitał Ludzki.

Początkiem 2007 roku w największych miastach Polski powołano Regionalne Ośrodki EFS, które mają ułatwić wdrażanie Europejskiego Funduszu Społecznego.

Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (funduszem strukturalnym jest tylko sekcja orientacji) utworzony w 1957 roku (Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą) jako jeden z dwóch, obok Europejskiego Funduszu Społecznego, instrumentów służących wspomaganiu finansowania polityki strukturalnej. Celem Funduszu jest wspieranie przekształceń struktury rolnictwa i wspomaganie rozwoju obszarów wiejskich. Składa się z 2 sekcji: Sekcja Gwarancji, która zajmuje się finansowaniem wspólnej polityki rolnej.

Sekcja Orientacji-wspiera przekształcenia w rolnictwie w poszczególnych państwach członkowskich.

Pomoc, w ramach Sekcji Orientacji, obejmuje inicjatywy w dziedzinach:

rozwoju i modernizacji terenów wiejskich,

• wspierania inicjatyw służących zmianom struktury zawodowej na wsi,

• wspierania działań zwiększających konkurencyjność produktów rolnych

• wspierania ruchu turystycznego,

• wspierania rozwoju i eksploatacji terenów leśnych,

• inwestycji w ochronę środowiska,

• wyrównywania szans gospodarstw położonych na terenach górzystych i terenach dotkniętych kataklizmami.

Największa część budżetu Unii Europejskiej jest przeznaczana na ten fundusz. Ponadto środki pozyskiwane są również z opłat nakładanych na import produktów rolnych spoza Unii Europejskiej.

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego - fundusz utworzony w 1975 na podstawie art. 160 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Zgodnie z tym przepisem, celem funduszu jest „przyczynianie się do korygowania podstawowych dysproporcji regionalnych we Wspólnocie poprzez niwelowanie różnic w poziomach rozwoju oraz zacofania regionów''. W zakresie swoich zadań fundusz wspomaga w szczególności środowisko produkcyjne i konkurencyjność przedsiębiorstw, badania naukowe i rozwój technologiczny, inwestycje infrastrukturalne, ochronę środowiska, rozwój turystyki i inwestycji kulturalnych, a także rozwój społeczeństwa informacyjnego oraz współpracę przygraniczną. Beneficjentami środków finansowych pochodzących z tego funduszu są przede wszystkim przedsiębiorcy, instytucje otoczenia biznesu, instytucje pozarządowe, administracja rządowa oraz samorządy terytorialne, instytucje i jednostki badawczo-rozwojowe.

Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa - powstały w 1993 roku, wspiera restrukturyzację rybołówstwa państw członkowskich Unii Europejskiej. Za jego pośrednictwem finansowane są następujące inicjatywy:

• rozwój hodowli ryb,

• rozwój infrastruktury portów rybackich,

• podnoszenie konkurencyjności produktów rybnych i ich promowanie na rynku.

B. FUNDUSZ SPÓJNOŚCI

Fundusz Spójności powstał na mocy Traktatu z Maastricht o utworzeniu Unii Europejskiej z 1991 r., który wszedł w życie w 1993 r. Fundusz Spójności został powołany w celu zmniejszania różnic w poziomie gospodarczo-społecznym krajów i regionów Unii Europejskiej. Różnice w poziomie ekonomicznym pojawiły się wraz z przyjmowaniem do Unii kolejnych państw członkowskich, których wyniki gospodarcze odbiegały od państw najbardziej rozwiniętych. W dalszej perspektywie zapewnienie równowagi gospodarczej i społecznej krajów członkowskich wiązało się z planami wprowadzenia unii gospodarczo-walutowej. Fundusz Spójności miał dostarczyć wsparcia finansowego na realizację dużych inwestycji związanych z rozwojem lub modernizacją infrastruktury transportowej i ochrony środowiska. Przed rozszerzeniem Unii Europejskiej w maju 2004 r. z pomocy w ramach Funduszu Spójności korzystały cztery kraje: Grecja, Hiszpania, Irlandia i Portugalia. Od 1 styczna 2004 r. do wsparcia z Funduszu Spójności przestała kwalifikować się Irlandia. Dzięki pomocy z Funduszu Spójności kraje te mogły osiągnąć kryteria konwergencji dla unii gospodarczej i walutowej, a także kontynuować inwestycje infrastrukturalne. Od dnia 1 maja 2004 r., oprócz wyżej wymienionych państw członkowskich, z pomocy Funduszu Spójności korzysta 10 nowych państw członkowskich, w tym Polska. Fundusz Spójności jest instrumentem polityki strukturalnej Unii Europejskiej, lecz nie zalicza się do funduszy strukturalnych. Pomoc z Funduszu Spójności ma zasięg krajowy, a nie regionalny jak w przypadku funduszy strukturalnych. Celem nadrzędnym funduszu jest wzmacnianie spójności społecznej i gospodarczej Unii poprzez finansowanie dużych projektów tworzących spójną całość w zakresie ochrony środowiska i infrastruktury transportowej. Pomoc Unii Europejskiej dla sektora środowiska i sektora transportu odzwierciedla filozofię trwałego i zrównoważonego rozwoju. Polega ona na zwiększaniu produktywności i konkurencyjności gospodarki głównie poprzez rozwój infrastruktury transportowej, lecz zarazem nie kosztem środowiska i jego zasobów, a przez to - kosztem przyszłych pokoleń.
Fundusz Spójności współfinansuje przede wszystkim projekty służące rozwojowi infrastruktury publicznej. Pomiędzy projektami z zakresu ochrony środowiska i infrastruktury transportowej musi być zachowana równowaga podziału funduszy, która została ustanowiona na poziomie 50% dla każdego sektora. Środki Funduszu Spójności są kierowane do państw członkowskich, w których produkt narodowy brutto (PNB) na jednego mieszkańca jest niższy niż 90% średniej w państwach Unii Europejskiej, oraz w których opracowany został program zmierzający do spełnienia kryteriów konwergencji ustalonych w art. 104 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. W przypadku, gdy kraj członkowski nie dotrzyma programu konwergencji dla unii gospodarczej i walutowej, przyznane fundusze mogą zostać wstrzymane. Projekty finansowane z Funduszu Spójności powinny być zgodne z postanowieniami traktatów, przyjętymi zgodnie z nimi instrumentami oraz politykami wspólnotowymi łącznie z polityką ochrony środowiska, transportową, w dziedzinie sieci transeuropejskich, polityką konkurencji oraz polityką zamówień publicznych.

Przy wyznaczaniu alokacji środków z Funduszu Spójności dla danego kraju brana jest pod uwagę liczba ludności, PNB na jednego mieszkańca, powierzchnia kraju oraz inne czynniki społeczno-ekonomiczne np. deficyt w obszarze infrastruktury transportowej w kraju odbiorcy wsparcia.

Literatura zalecana (fragmenty)

Komar A., Finanse publiczne w gospodarce rynkowej, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1996.

Ostaszewski J. [red.], Finanse, Difin, Warszawa 2005.

Owsiak S., Podstawy nauki finansów, PWN Warszawa 2004.

Zarzecki J. [red.], Finanse, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2003.

---