MYŚLENIE

• Czynność umysłowa, w której biorą udział operacje umysłowe, za pomocą których przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach

• Myślenie odróżniamy od spostrzegania i pamięci, które polegają kolejno na: recepcji informacji dopływających ze świata zewnętrznego i przechowywaniu reprodukcji tych informacji

• Myślenie pozwala nam przetwarzać te informacje

• Mimo różnic jest ściśle związane z pamięcią i spostrzeganiem

RODZAJE MYŚLENIA

AUTYSTYCZNE

• Podmiot myślący nie dąży do konkretnego efektu

• „marzenia na jawie”, oderwane od rzeczywistości spekulacje, wolne skojarzenia

• Funkcja: zastępcze zaspokajanie potrzeb lub wyobrażeniowe uwalnianie się od przykrych okoliczności

• Czasami prowadzi do nieoczekiwanych skojarzeń ważnych z punktu widzenia myślenia twórczego i twórczego rozwiązywania problemów

REALISTYCZNE

• Myślenie ukierunkowane

• Służy osiągnięciu ważnego dla jednostki celu, w szczególności do ROZWIĄZYWANIA

• PROBLEMÓW, czyli usunięcia rozbieżności m/y stanem rzeczywistym a pożądanym

MYŚLENIE REALISTYCZNE

PRODUKTYWNE

Zachodzi, gdy proces myślenia zawiera dawkę nowości - zarówno w odniesieniu do produktu końcowego, jak i do układu operacji umysłowych tworzących ten proces

REPRODUKTYWNE

Zachodzi, gdy mamy do czynienia z powtórzeniem znanych operacji umysłowych, a efekt końcowy nie zawiera nowych treści (np. planowanie zakupów). Jest to czynność rutynowa, nie obejmuje oryginalnych operacji umysłowych i prawie nigdy nie przynosi nowych rezultatów

KRYTYCZNE

Prowadzi do celu jakim jest ewaluacja. Nie polega ani na odtworzeniu znanych operacji, ani na wytworzeniu nowych treści. Jego celem jest realistyczna, rzetelna ocena wszystkich ważnych aspektów aktywności intelektualnej człowieka:

- cele i problemy - czy warto je podjąć?

- strategie poznawcze i intelektualne - czy rokują skuteczne osiągniecie celu?

- wytwory aktywności intelektualne własnej i cudzej - czy spełniają kryterium nowości?

MYŚLENIE PRODUKTYWNE

TWÓRCZE

• Wynikiem myślenia twórczego jest efekt nowy nie tylko dla podmiotu, ale też dla innych ludzi

• Efekt ma wartość poznawczą, estetyczną, etyczną lub użytkową

• Wymaga epizodów myślenia krytycznego, czasem tez autystycznego

ODTWÓRCZE

STRUKTURA MYŚLENIA wg Kozieleckiego

1. MATERIAŁ MYŚLENIA - informacje o świecie, o tym, co jest przetwarzane w myśleniu

2. OPERACJE - elementarne transformacje umysłowe, za pomocą których przetwarzamy materiał myślenia

3. REGUŁY - metody, taktyki, strategie, czyli to, co wpływa na uporządkowanie kolejnych operacji

Np. zadanie matematyczne:

MATERAŁ: figury geometryczne, liczby

OPERACJE: dodawanie, odejmowanie

REGUŁY: wzory matematyczne

ROLA JĘZYKA W MYŚLENIU

• STANOWISKO 1 - język jest podstawowym warunkiem i narzędziem myślenia (recytowanie wiersza podczas rozwiązywania zadania matematycznego)

• STANOWISKO 2 - najpierw pojawia się myślenie, potem język; możliwe jest myślenie bez udziału języka, np. myślenie obrazowe (eksperyment Smitha - kurara)

• STANOWISKO 3 - do pewnego wieku język i myślenie rozwijają się niezależnie, potem język staje się narzędziem myślenia, zaś myślenie może wpływać na język (Wygotski; dzieci wychowane bez kontaktu z językiem)

METODY BADANIA MYŚLENIA

• DWADZIEŚCIA PYTAŃ - badany w 20 pytaniach ma wykryć pojęcie lub rozpoznać przyczynę czegoś, np. uszkodzenia maszyny; na podstawie kolejności i rodzaju stawianych pytań określamy fazy procesu myślenia

• TECHNIKA GŁOSNEGO MYŚLENIA - w tracie rozwiązywania zadania badany głośno opisuje przebieg czynności myślenia; mała rzetelność techniki

• TECHNIKA REJESTROWANIA CZYNNOŚCI RUCHOWYCH - wykonywanych podczas wykonywania zadania, np. rejestracja ruchów gałki ocznej podczas analizy sytuacji na szachownicy

UDZIAŁ W MYŚLENIU:

SPOSTRZEŻEŃ:

Dostarczają inf. o świecie zewnętrznym i mogą być materiałem wykorzystywanym w myśleniu.

Odgrywają dużą rolę w myśleniu dzieci i zwierząt (szympans Kohlera: banan, 2 kije - były w polu spostrzeżeniowym, wykonywał czynności eksploracyjne, operował materiałem spostrzeżeniowym).

Rola spostrzeżeń w myśleniu ludzi dorosłych malej, gdyż są w stanie wykonywać operacje na przedmiotach nie znajdujących się w ich polu spostrzeżeniowym.

WYOBRAŻEŃ:

W myśleniu biorą udział wyobrażenia twórcze i odtwórcze.

Dużą rola u dzieci (18 m-c, kojec, kijek).

Do XIX w. uważano, że w myśleniu operujemy wyłącznie wyobrażeniami, obecnie - większą rolę odgrywają pojęcia. Wizualne obrazy umysłowe (słuchowe i wzrokowe) są przetwarzane głównie w pierwszych fazach rozwiązywania problemów naukowych lub technicznych.

RODZAJE MYŚLENIA W ZALEŻNOŚCI OD RODZAJU PRZETWARZANYCH INFORMACJI

SENSORYCZNO-MOTORYCZNE

• Zasadnicza rolę odgrywają spostrzeżenia, które dostarczają informacji o aktualnej sytuacji

• Dominuje u zwierząt i małych dzieci

POJĘCIOWE

• Operowanie pojęciami, często abstrakcyjnymi

• W początkowych fazach znaczna rola wyobrażeń

• Myślenie człowieka dorosłego

RODZAJE OPERACJI UMYSŁOWYCH

• ANALIZA - polega na myślowym podziale całości na części lub wyodrębnieniu cech przedmiotów i zjawisk (np. wątki literackie w utworze)

• SYNTEZA - łączenie w myśli różnych części w nowe całości

• PORÓWNYWANIE - wykrywanie różnic i podobieństw, np. m/y dwoma obiektami

• ABSTRAHOWANIE - wyodrębnienie pewnych istotnych cech i pominiecie innych (BŁĄD NADMIERNEJ ABSTRAKCJI - pomijanie cech istotnych)

• UOGÓLNIANIE - operacja łączenia cech wspólnych danej klasy przedmiotów (BŁĄD NADMIERNEGO UOGÓLNIENIA - włączanie do pojęcia cech nieistotnych)

ANALIZA i SYNTEZA to operacje elementarne. Są procesami odwracalnymi i nierozłącznymi. Wszystkie inne operacje są ich pochodnymi

ŁAŃCUCHEM OPERACJI UMYSŁOWYCH STERUJĄ PONIŻSZE REGUŁY:

ALGORYTM

• Przepis określający jaki ciąg reakcji należy kolejno wykonać

• Jest niezawodny

• Dobrze określony

• Ma charakter masowy - rozwiązuje nie jedno, lecz całą klasę zadań

HEURYSTYKA

• Zawodna reguła, nie gwarantująca rozwiązania danego zadania, np. intuicja, taktyka

• Jest zawodna

• Ekonomiczna - „droga na skróty'

• Sprzyja myśleniu twórczemu, niekonwencjonalnemu

• Istnieją heurystyki ogólne i specyficzne

MYŚLENIE A ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

PROBLEM

• Rodzaj zadania, do rozwiązania którego nie wystarcza wiadomości, umiejętności i nawyki.

• Niezbędne jest myślenie produktywne!

• Udział w rozwiązywaniu problemów bierze także myślenie produktywne, procesy pamięciowe czy motoryczne.

RODZAJE SYTUACJI PROBLEMOWYCH

PROBLEMY OTWARTE

• Bardzo niski poziom informacji, brak danych o możliwych rozwiązaniach

• Do rozwiązania niezbędne jest sformułowanie różnych pomysłów rozwiązania i wybór jednego z nich

• Charakteryzują większość problemów w nauce

PROBLEMY ZAMKNIĘTE

• Pełen zbiór możliwych rozwiązań

• Zadanie polega na wyborze jednego z nich (np. diagnoza lekarska)

• To, że rozwiązania są znane, nie oznacza, ze są łatwiejsze

KONWERGENCYJNE

• Cel określa w nich jednocześnie końcowy wynik

• Mają tylko jedno poprawne rozwiązanie (np. zadania matematyczne, klipiec)

DYWERGENCYJNE

• Cel dopuszcza wiele poprawnych rozwiązań

• Nie ograniczają swobody poszukiwań, inwencji, oryginalności

• Możemy przemieszczać się w różnych kierunkach podczas ich rozwiązywania

FAZY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMU

1. DOSTRZEGANIE PROBLEMU

2. ANALIZA SYTUACJI PROBLEMOWEJ

3. WYTWARZANIE POMYSŁÓW ROZWIĄZANIA

4. WERYFIKACJA POMYSŁÓW

I - DOSTRZEGANIE PROBLEMU

• Odkrycie co jest problemem

• Uświadomienie sobie własnej niekompetencji

• Dostrzeganie problemu łatwiejsze po zapoznaniu się z regułami heurystycznymi

II - ANALIZA SYTUACJI PROBLEMOWEJ

• Analiza sytuacji problemowych i pożądanego celu

• Badanie rozbieżności pomiędzy stanem aktualnym a pożądanym

• Dokładna analiza celu - w pierwszej kolejności

• Wykrycie zamaskowanych danych sytuacji problemowej przy pomocy czynności INTERPOLACYJNYCH i EKSTRAPOLACYJNYCH

• Rola danych POZYTYNYCH i NEGATYWNYCH

III - WYTWARZANIE POMYSŁÓW ROZWIĄZANIA - FAZA PRODUKTYWNA

• Faza kluczowa dla rozwiązania problemu

• Trójetapowy Model Duckera (ogólny kierunek poszukiwań → pomysły cząstkowe → pomysł ostateczny)

• Zjawisko OLŚNIENIA

→ teoria inkubacji

→ wygasanie błędnych nastawień

IV - WERYFIKACJA POMYSŁÓW

• Faza ewaluacji pomysłów (cel: sprawdzenie wartości pomysłów)

• Udział myślenia reproduktywnego i krytycznego

• Metody weryfikacji: sukcesywna i jednoczesna

• Efekt emocjonalny (tendencyjność psychologiczna)

• Efekt pierwszeństwa

PRZESZKODY W ROZWIAZYWANIU PROBLEMÓW

• Błędne nastawienie - na kierunek poszukiwań; najważniejsza przeszkoda
  w rozwiązywaniu problemów (np. piramida monet)

• Fiksacja funkcjonalna - sztywność funkcji; problem z zastosowaniem znanych przedmiotów w niestandardowy sposób (≠ dyspozycyjność funkcjonalna)

PROCES TWÓRCZY

• Dotyczy problemów obiektywnie nowych i uznanych za społecznie ważne

• Dokonuje się głównie w sytuacjach dywergencyjnych, czyli tam gdzie jest wiele poprawnych i wartościowych rozwiązań

• Jest czynnością heurystyczną

• Podlega fazom

• Częściej niż w innych rodzajach myślenia pojawia się olśnienie

• Jest procesem długotrwałym (do kilku lat)

CECHY UMYSŁU TWÓRCZEGO

• WRAŻLIWOŚĆ NA PROBLEMY - zdolność dostrzegania nowych problemów, co ułatwia stawianie pytań i wykrywanie luk

• GIĘTKOŚC MYŚLENIA - umożliwia szybką zmianę kierunku poszukiwań, przełamywanie błędnych nastawień i przystosowanie metod rozwiązywania problemów do zmieniającej się sytuacji

• ORYGINALNOŚĆ MYŚLENIA - umożliwia wytwarzanie zaskakujących prób rozwiązań, ułatwia przełamywanie schematów

PRZESZKODY W PROCESIE TWÓRCZYM

• ANTYKREATYWNE PRZEKONANIA I IDEOLOGIE - „nie jestem twórczy”

• EMOCJONALNE KOSZTY TWÓRCZOŚCI - ryzyko i lęk przed oceną dzieła

• KONKURENCJA MOTYWÓW - względy utylitarne (brak funduszy) lub wynikające z przekonań, wiary, itp..

• NIEDOSTRZEGANIE CELÓW - „ślepota” na rzeczy do zrobienia powoduje, ze zajmujemy się tym, co już zostało zrobione

TWÓRCZE OPERACJE UMYSŁOWE

• ROZUMOWANIE DEDUKCYJNE - przezwyciężanie przekonań, wychodzenie poza dostępne dane; wszystkie dane potrzebne do wyciągnięcia wniosku zawarte są w przesłankach

• ROZUMOWANIE INDUKCYJNE - polega na wyciąganiu wniosków z niepełnego zbioru przesłanek, zawiera element zgadywania, odwołuje się do analogii (związku między dwoma obiektami, opartego na podobieństwie ich wewnętrznej struktury). Znaczenie analogii w procesie twórczym polega na tym, że jeśli problem nad którym pracujemy jest analogiczny do poprzedniego, to możemy wykorzystać dawne pomysły i przekształcić je dla uzyskania nowego, cennego rozwiązania.

• METAFORYZOWANIE - może być zarówno celem, jak i środkiem twórczym. Przynosi nowe informacje, istotne dla zrozumienia trudnych problemów, ułatwia tzw. wgląd.

• ABSTRAHOWANIE - polega na wyróżnieniu w obiektach tylko pewnych ich cech czy aspektów, a pomijaniu innych. Ułatwia przełamywanie stereotypów w postrzeganiu znanych obiektów. Szczególnie ważna umiejętność to redefiniowanie, które polega na abstrahowaniu z obiektów tylko pewnych cech, innych niż uwzględnia się w działaniu rutynowym, np. butelka to powietrze otoczone szkłem.

• DOKONYWANIE SKOJARZEŃ - łączenie dowolnych elementów w zaskakujące dysocjacje (element nowości).

• DOKONYWANIE TRANSFORMACJI - polega na zmianie wszystkich lub niektórych cech obiektu, tak, aby jego końcowa postać różniła się zasadniczo od postaci wyjściowej.

ALGORYTMY

DRZEWO DECYZYJNE

• Wymaga wyobrażenia sobie stanu wyjściowego, możliwych kroków do wykonania oraz oceny konsekwencji każdego z nich

• Przykład zadania: „Misjonarze i kanibale”

DEKOMPOZYCJA PROBLEMU

• Problem wymaga rozłożenia na problemy bardziej szczegółowe

• Przykład zadania: Wieża Hanoi

HEURYSTYKI

• HEURYSTYKA „BYLE BLIŻEJ” - wybór sposobu postępowania, który w największym stopniu zbliża nas do celu

• HEURYSTYKA „POSTĘPOWANIE WSTECZ” - zaczynamy od wyobrażenia sobie stanu końcowego i konstruowaniu kolejnych kroków od tyłu

• UKONKRETNIANIE PROBLEMU - przydatna przy zadaniach abstrakcyjnych (wyobrażenie figury)

• ROZUMOWANIE PRZEZ ANALOGIĘ - wykorzystanie w rozwiązywaniu problemu rozwiązań z innej klasy problemów (nowotwór ≠ twierdza)