4. Odchyłki kształtów

Ocena prawidłowości geometrycznej części maszyn polega na odniesieniu kształtu rzeczywistych powierzchni lub linii do kształtów geometrycznie idealnych, zwanych zarysami przylegającymi w przedziale obszaru cząstkowego, zgodnie z normą

PN-78/M-02137 takimi jak:

• Prosta przylegająca, którą jest linia prosta, stykająca się z zarysem rzeczywistym na zewnątrz materiału, ustawiona tak, aby największa odległość między nią i zarysem była najmniejsza ze wszystkich możliwych, odpowiadających różnym jej ustawieniom (patrz rys.1.15).

• Płaszczyzna przylegająca, którą jest płaszczyzna przylegająca do rzeczywistej powierzchni na zewnątrz materiału w taki sposób, że największa odchyłka między płaszczyzną i powierzchnią osiąga wartość minimalną (patrz rys.1.16).

• Okrąg przylegający, którym jest okrąg o najmniejszym promieniu, opisany na zarysie przekroju poprzecznego wałka (rys.1.18a), lub okrąg o największym promieniu wpisany w otwór.

• Walec przylegający, którym jest walec o najmniejszej średnicy opisany na przedmiocie walcowym lub walec o największej średnicy wpisany w otwór walcowy.

Złożony kształt detalu determinuje postać zarysu przylegającego, który służy przy ustalaniu odchyłek w złożonych zarysach. Występuje on przy kontroli kół zębatych, gwintach itd. Odchyłki wyznacza się w ramach obszaru cząstkowego, który zadany jest wymiarami określającymi jego powierzchnię, długość, kąt na kontrolowanym elemencie detalu. W przypadku braku określenia obszaru cząstkowego należy przyjąć go w granicach całego gabarytu detalu.

1. Odchyłki powierzchni płaskich

Wśród odchyłek kształtu dotyczących powierzchni płaskich najczęściej wyznacza się następujące:

• odchyłka prostoliniowości (rys.1.15);

• odchyłka płaskości. (rys.1.16).

Wśród wymienionych odchyłek wyróżniamy szczególne przypadki, którymi są odchyłki wklęsłości i wypukłości przedstawione na rysunku 1.17.

Odchyłka prostoliniowości w płaszczyźnie stanowi największą odległość  punktów zarysu rzeczywistego od prostej przylegającej w granicach obszaru cząstkowego.
Rys.1.15. Odchyłka prostoliniowości.
Odchyłka płaskości stanowi największą odległość  punktów powierzchni rzeczywistej od płaszczyzny przylegającej w granicach obszaru cząstkowego L1×L2
Rys. 1.16. Odchyłka płaskości

Odchyłka wklęsłości 	Odchyłka wypukłości 
Rys. 1.17. Szczególne przypadki odchyłek prostoliniowości i płaskości

1. Odchyłki kształtu elementów walcowych

Błędy wykonawcze elementów o kształcie walca opisuje się odchyłkami wyznaczanymi w przekrojach wzdłużnym (osiowym) oraz poprzecznym (promieniowym), prostopadłym do osi walca. W przekroju poprzecznym wyróżniamy odchyłki okrągłości (rys.1.18a) z ich szczególnymi przypadkami w postaci odchyłek owalności i graniastości przedstawionych na rysunkach 1.18b i 1.18c.

a - Odchyłka okrągłości  jest największą odległością punktów zarysu rzeczywistego 1 od okręgu przylegającego 2. Jest wyznaczana jako różnica promieni b- Odchyłka owalności  jest wyznaczana jako połowa różnicy maksymalnej i minimalnej wartości średnic lub różnica promieni mierzonych w prostopadłych względem siebie kierunkach. c - Odchyłka graniastości  jest odchyłką okrągłości, której wartość zmienia się w ten sposób, że zarys rzeczywisty tworzy figurę zbliżoną do wielokąta foremnego z zaokrąglonymi bokami i wierzchołkami. T - tolerancja odchyłki okrągłości.
Rys.1.18. Odchyłka okrągłości i jej szczególne przypadki.

W przekroju wzdłużnym wyznaczana jest odchyłka walcowości jako największa odległość punktów powierzchni rzeczywistej od powierzchni walca przylegającego w granicach obszaru cząstkowego. Wyznaczana jest jako różnica promieni. Szczególnymi przypadkami odchyłki walcowości przedstawionymi na rysunku 1.19 są:

• Stożkowość - ochyłka zarysu przekroju wzdłużnego  powierzchni walcowej, której wartość zmienia się proporcjonalnie do odległości w granicy obszaru cząstkowego;

• Baryłkowość - odchyłka zarysu przekroju wzdłużnego  powierzchni walcowej charakteryzująca się tym, że jej wartość zwiększa się od granic obszaru cząstkowego w kierunku jego środka;

• Siodłowość - odchyłka zarysu przekroju wzdłużnego  powierzchni walcowej charakteryzująca się tym, że jej wartość zmniejsza się od granic obszaru cząstkowego w kierunku jego środka.

Odchyłka stożkowości	Odchyłka baryłkowości	Odchyłka siodłowości
Rys. 1.19. Szczególne przypadki odchyłek walcowości 

W przekrojach osiowym i promieniowym elementu cylindrycznego, także wyznacza się odchyłki bicia osiowego oraz bicia promieniowego, którymi są różnice Δ największych i najmniejszych odległości punktów zarysu rzeczywistego:

1. powierzchni obrotowej od osi odniesienia w płaszczyźnie prostopadłej do tej osi - bicie promieniowe (rys.1.20).

2. powierzchni czołowej walca od płaszczyzny prostopadłej do osi odniesienia, gdzie oś

walca i oś odniesienia pokrywają się - bicie osiowe (rys. 1.21).

Rys. 1.20. Bicie promieniowe (poprzeczne)	Rys. 1.21. Bicie osiowe (wzdłużne)

Wartości bicia elementów obrotowych także można określać w odmiennym, wyznaczonym kierunku.

---