DWUSEMESTRAINE PODYOLOMOWE STUDIA KSZTAŁCENIA ZINTEGROWANEGO

NAUCZYCIEL ZINTEGROWANEJ EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ

SPIS TREŚCI

WSTĘP ............................................................................................................... 4

Rozdział I

ZINTEGROWANA EDUKACJA WCZESNOSZKOLNA ........................... 7

1. Geneza integracji ............................................................................................ 7

2. Organizacja nauczania integralnego ............................................................... 8

3. Zadania i funkcje edukacji wczesnoszkolnej ................................................11

Rozdział II

NAUCZYCIEL W ZINTEGROWANEJ EDUKACJI

WCZESNOSZKOLNEJ ................................................................................ 12

1. Rys historyczny polskiej pedeutologii ......................................................... 12

2. Zadania i funkcje nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej ........................... 15

3. Autorytet nauczyciela i jego cechy osobowe ............................................... 17

4. Osobowość nauczyciela ............................................................................... 19

Rozdział III

ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ WŁASNYCH ................... 21

1. Cel, problemy i hipotezy badawcze ............................................................. 21

2. Metody i techniki badawcze ......................................................................... 22

Rozdział IV

SYLWETKA NAUCZYCIELA EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ

W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH ............................................................ 24

1. Przygotowanie i kompetencje zawodowe nauczyciela w opinii rodziców,

nauczycieli i uczniów. .................................................................................. 24

2. Charakterystyka środowiska badanej grupy. .................................................32

3. Podsumowanie i wnioski końcowe ............................................................. 33

PRZYPISY ....................................................................................................... 37

BIBLIOGRAFIA ............................................................................................. 40

SPIS TABEL .................................................................................................... 42

ANEKSY .......................................................................................................... 43

WSTĘP

W każdym rozwijającym się społeczeństwie, niezależnie od poziomu cywilizacji, dziecko stanowi ważny element troski i zapobiegliwości rodziców, a także ważny element zorganizowanego systemu wychowania i nauczania. Dlatego w określonym momencie życia procesem jego rozwoju muszą dodatkowo pokierować ludzie przygotowani w tym celu, tzn. nauczyciele. Nauczyciel już od pierwszych chwil pobytu dziecka w szkole powinien stworzyć mu jak najlepsze warunki rozwoju. Chodzi tu głównie o przyjazną atmosferę opartą na prawidłowych relacjach nauczyciel - uczeń oraz poczucie bezpieczeństwa, a także zminimalizowanie stresu związanego z nowym środowiskiem i nowymi zadaniami. Nauczyciel powinien tak organizować zajęcia, aby były one z jednej strony źródłem radosnych przeżyć uczniów, a z drugiej dały nauczycielowi możliwość wszechstronnego poznania swoich wychowanków.

Głównym celem edukacji wczesnoszkolnej jest wszechstronny i harmonijny rozwój dzieci oraz przygotowanie ich do systematycznej nauki na szczeblach wyższych. Nowoczesne kształcenie powinno zmierzać do rozwoju społeczno - emocjonalnego dzieci, kształcić aktywność poznawczą, emocjonalną i praktyczną. Niezbędne jest przy tym stworzenie poczucia bezpieczeństwa, klimatu życzliwości i zaufania między uczniami a nauczycielem. Koncepcja nauczania nastawiona na uruchamianie całych struktur wewnętrznych w psychice dziecka wymaga takich rozwiązań, aby już w toku czynności uczenia się następowała integracja różnych elementów sytuacji i związanych z nimi form aktywności. Jest to koncepcja nauczania integralnego, która na pierwszym planie stawia dziecko, jego zainteresowania i możliwości. Uwaga nauczyciela skupia się na „całym dziecku” na całokształcie jego osiągnięć i rozwoju. Interpretuje on zachowane dziecka, ustala wskaźnik rozwoju językowego, społecznego, intelektualne i emocjonalnego. Gromadzi informacje o stanach i procesach zachodzących u dziecka, oraz przejawach jego zachowań. Aby wykreować twórczego ucznia, nauczyciel sam musi być w swojej pracy twórczy, musi kierować aktywnością dziecka, by uzyskiwało ono coraz pełniejszy obraz scalonego świata oraz swojego miejsca w tym świecie.

Pierwsze lata szkolne decydują o stosunku dziecka do dalszej nauki, dostarczają mu podstawowej wiedzy o świecie, kształtują jego charakter. Nauczyciel staje się dla dziecka osobą szczególnie ważną w życiu, staje się wzorem do naśladowania. Powszechnie znane jest zjawisko, że dla dziecka rozpoczynającego naukę w szkole, jedynie prawdziwe i słuszne jest to co powie jego pani. Nauczyciel jest stroną dominującą w relacji z uczniami. Posiada także formalnie powierzoną mu władzę, która stanowi źródło poczucia przynależności i bezpieczeństwa uczniów. Jest to szczególnie ważne w młodszym wieku szkolnym, w którym dziecko czuje się osamotnione w nowym środowisku. Nauczyciel staje się osobą, której akceptacja jest dla ucznia niezmiernie ważna, w istotnym stopniu kształtuje osobowość swych uczniów własnym przykładem. Poszukiwanie idealnego wizerunku nauczyciela trwa od wielu lat. Badania dotyczące tego zagadnienia stały się podstawą podejmowania prób ustalenia realnych cech nauczyciela warunkujących jego wpływ wychowawczy i efektywność jego pracy. Na nauczycielu edukacji wczesnoszkolnej spoczywa zatem ogromna odpowiedzialność. Truizmem jest stwierdzenie, że dobrze wychowywać, nauczać może tylko dobry nauczyciel. Nasuwa się pytania : Któż to, zatem, jest dobry nauczyciel ? Jakie cechy osobowościowe powinien posiadać ?

Współczesny nauczyciel powinien myśleć twórczo, pomagać dzieciom w samodzielnym myśleniu, działaniu, powinien posiadać wszechstronne umiejętności i szeroko rozumiane kompetencje - w szczególności osobowe. Przedmiotem mojej pracy jest nauczyciel. Za interesujące i celowe przyjęłam znalezienie odpowiedzi na pytanie: „ Jakimi cechami osobowości powinien odznaczać się nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej ?” Oto główny problem mojej pracy, w której chciałabym oprócz tego odpowiedzieć na to, jakie przygotowanie i kompetencje zawodowe powinien posiadać nauczyciel i co decyduje o jego autorytecie.

Praca ma charakter teoretyczno - badawczy, składa się z czterech rozdziałów, z których pierwszy zatytułowany jest „Zintegrowana edukacja wczesnoszkolna”. Przedstawiłam w nim zadania i funkcje edukacji wczesnoszkolnej, bowiem swoistość tego etapu kształcenia jest wyznacznikiem pracy nauczyciela w klasach młodszych.

W rozdziale drugim „Nauczyciel w zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej” omówiłam poglądy pedeutologów na temat poszukiwania ideału osobowościowego nauczyciela oraz jego autorytetu.

Rozdział trzeci „Metodologia badań własnych” prezentuje problematykę badawczą, metodę, techniki i narzędzia badawcze, a także charakterystykę terenu badań i badanej populacji oraz organizację i przebieg badań.

Rozdział czwarty „Nauczyciel i jego rola w świetle badań” zawiera analizę ilościową i jakościową zebranego materiału badawczego. W zakończeniu znajduje się podsumowanie, które stanowi uogólnienie wcześniej wysuniętych wniosków.

Praca moja z pewnością nie wyczerpuje tematu, ale może przyczynić się do analizy cech osobowych nauczyciela i spojrzenia na ten zawód zgodnie z potrzebami małego dziecka.

ROZDZIAŁ I

ZINTEGROWANA EDUKACJA WCZESNOSZKOLNA

1. Geneza integracji.

Geneza integracji tkwi w tzw. nauczaniu całościowym, polegającym na reorganizacji pracy w klasach początkowych, wyeliminowaniu przedmiotowego układu treści kształcenia i zastąpieniu go określonymi zagadnieniami o charakterze kompleksowym, odpowiadającym zainteresowaniom dzieci w młodszym wieku szkolnym.

Opierając się na psychologicznych koncepcjach teorii postaci, w myśl których świat jawi się jako całość, uznano, że w poznawaniu „całość” ma pierwszeństwo przed „częścią”.

Duży wpływ na współczesne koncepcje edukacji wczesnoszkolnej mieli Owidiusz Decrolly, Karol Linke, Celestyn Freinet, Maria Montessori. Podstawą koncepcji edukacyjnej Decroll'ego były naturalne potrzeby i zainteresowania dziecka. W programie szkolnym nie było podziału na odrębne przedmioty nauczania. Nauka zorganizowana była według ośrodków tematycznych dostosowanych do faz rozwojowych, czynności umysłowych i ruchowych dziecka.

Jedną z odmian nauki całościowej było także nauczanie łączne. Karol Linke uważał, że dzieci aż do czternastego roku życia nie powinny pobierać nauki „rozłożonej” na odrębne przedmioty. Dziecko bowiem w procesie poznawania ujmuje rzeczywistość całościowo i dopiero przez analizę wyodrębnia różne gałęzie wiedzy. Opierając się na tezie psychologicznej o tzw. synkretyzmie ( poznawaniu całościowym) opracował koncepcję nauczania łącznego, symptomatycznego dla edukacji elementarnej.

Nauczanie łączne dotyczy scalania, ale tylko treści i metod, natomiast nie wiąże się z formami organizacyjnymi stosowanymi w nauczaniu.

2. Organizacja nauczania integralnego.

Dwa podstawowe pojęcia : korelacja i integracja. Często w praktyce używa się ich zamiennie. Jednak czym innym jest korelacja, a czym innym integracja.

Ryszard Więckowski wyjaśnia - „korelacja, w sensie najogólniejszym, to współzależność, a także wzajemny stosunek przedmiotów lub pojęć. W aspekcie pedagogicznym zaś jest to uzgadnianie i wprowadzanie w nauczaniu poszczególnych przedmiotów pewnej równoległości polegającej na uzupełnianiu i naświetlaniu od różnych stron tych samych zagadnień na różnych lekcjach. Korelacja w warunkach tzw. nauczania przedmiotowego, to wykorzystywanie treści jednych przedmiotów do opracowywania treści innych przedmiotów.”

Współczesne idee scalania treści przedmiotów, funkcjonujące pod nazwą nauczania blokowego, zintegrowanego czy integralnego, są raczej korelacją , aniżeli integracją we właściwym tego słowa znaczeniu.

Integracja natomiast to „swoiste zespolenie się, tworzenie całości z części. W aspekcie pedagogicznym integracja to sposób nauczania mający na celu pokazywanie związków między wszystkimi kierunkami czy zakresami edukacji oraz ukazywanie nauki jako całości. Tak więc integracja to łączenie elementów w całość, ale ta całość nie jest sumą elementów, ale jest nową jakością.”

Zintegrowana edukacja wczesnoszkolna obejmuje z jednej strony łączenie czy scalanie treści, a z drugiej - łączenie form aktywności dzieci. Te dwie odmiany stanowią w istocie rzeczy jednolitą całość.

Maria Cackowska przedstawia koncepcję integracji w nauczaniu początkowym jako całkowitą ( w klasach 0 - I, gdzie powinno się zmierzać do całkowitego zacierania granic między przedmiotami, aby w umysłach dzieci kształtować scalony obraz świata) oraz częściową ( w klasach II- III, polegającą na scalaniu treści pokrewnych dwu lub trzech przedmiotów wokół wspólnego tematu)

Dla odróżnienia tej wybiórczej integracji od integracji całościowej będziemy ją nazywać nauczaniem skorelowanym, uwzględniając przy tym różne formy korelacji:

• korelację wewnątrz przedmiotową, tj. wiązać treści występujące w ramach jednego przedmiotu ( np. ćwiczenia w mówieniu, czytaniu i pisaniu z języka polskiego )

• korelację między przedmiotową - wiązanie zagadnień pokrewnych z różnych przedmiotów ( np. wycieczkę do lasu organizowaną w ramach środowiska, opis lasu z języka polskiego, malowanie pejzażu na plastyce, naukę śpiewania piosenki Jesienią )

• korelację synchroniczną - wiązanie treści w tym samym czasie ( np. zbieranie i omawianie tradycji i zwyczajów związanych ze świętami Bożego Narodzenia na środowisku i języku polskim, przygotowanie ozdób choinkowych lub prezentów pod choinkę na pracy technice itp. )

• korelację asynchroniczną - wiązanie treści opracowywanych obecnie z występującymi wcześniej lub później ( np. przypominanie zabytków Krakowa i Gdańska przy omawianiu zabytków Warszawy )

• korelację bierną - gdy treści są już skorelowane w programie lub rozkładzie materiału;

• korelację czynną - gdy nauczyciel sam lub wespół z uczniami wyszukuje zbliżone treści i odpowiednio je opracowuje.

Oprócz przedstawionego cyklu pełnej integracji i integracji wybiórczej funkcjonuje w szkolnictwie od 1993 roku integracja społeczna dzieci niepełnosprawnych ze zdrowymi.

W nauczaniu integracyjnym rezygnuje się w klasach I- III z systemu podmiotowo - lekcyjnego. Zachowując układ przedmiotowy programu, wydzielono w każdym przedmiocie treści podstawowe dla wszystkich uczniów, treści uzupełniające, ułatwiające zrozumienie oraz treści fakultatywne- poszerzające dla uczniów zdolnych.

W oparciu o te programy integralny rozkład materiału zachowuje strukturę przedmiotową, ale treści każdego przedmiotu podzielono na jednostki miesięczne, tygodniowe, dzienne. Każdej jednostce metodycznej przyporządkowano wspólny temat oraz wspólną tematykę scalająca. Tematyka ośrodka koncentruje się wokół różnych środowisk społecznych, przyrodniczych z uwzględnieniem aktualnej pory roku. Dzieci mogą również zgłaszać własne problemy. Ważną rolę odgrywa twórcza inwencja nauczyciela, gdyż może on swobodnie komponować poszczególne jednostki, ustalając różne sekwencje przedmiotów i ćwiczeń.

Koncepcja nauczania integralnego zakłada indywidualne traktowanie dziecka poprzez pobudzanie go do podejmowania działań. Integracja pozwala w toku określonych czynności dydaktycznych opisywać rozmaite elementy rzeczywistości z punktu widzenia różnych dyscyplin w tym samym czasie, ukazywać podobieństwa, różnice, związki i zależności między przedmiotami i zjawiskami ze stanowiska metodologii typowej dla danej dyscypliny naukowej, prezentować scalony obraz świata.

Dzisiaj musimy uświadomić sobie fakt, iż wychowujemy uczniów do nowej rzeczywistości, w której najpewniej porusza się człowiek samodzielny, autonomiczny oraz krytyczny - integracja właśnie uczy samodzielności.

3. Zadania i funkcje edukacji wczesnoszkolnej.

Edukacja wczesnoszkolna polega na organizowaniu czynności uczenia się uczniów w młodszym wieku szkolnym. Jest to okres, w którym dziecko przebywa drogę rozwoju od dzieciństwa po początek dorastania. Od tego, jaki poziom psychicznego rozwoju zostanie osiągnięty, od nabytej wiedzy i umiejętności, od świadomości oraz wyrobienia społecznego i moralnego zależeć będzie w dużym stopniu jego dalsze powodzenie w szkole i życiu. Stąd też edukacja wczesnoszkolna ma ogromne znaczenie w procesie rozwoju osobowości dziecka.

Edukacja wczesnoszkolna nie ma charakteru samowystarczalnego, lecz propedeutyczny, wprowadzający i usprawniający do dalszej nauki. Podstawowe zadania to : rozwijanie procesów intelektualnych, budzenie zainteresowań i aktywności poznawczej, osiąganie umiejętności wyrażania swoich myśli w słowach i rozumienie myśli cudzych jako niezbędnego warunku komunikowania i przyswajania sobie wiedzy, doskonalenie spostrzegawczości, zdolności do obserwacji, rozwijanie wyobrażeń, rozwijanie umiejętności wyrażania się w różnych formach (plastycznych, muzycznych, technicznych itp.) oraz wszechstronny rozwój osobowości dziecka w toku jego własnej aktywności.

Pierwszy cykl kształcenia i wychowania w szkołach podstawowych to stadium kształcenia początkowego w klasach I- III. Wyodrębnienie tego cyklu zostało podyktowane przesłankami psychologicznymi, wskazującymi między innymi na to, iż w rozwoju osobowości występują dość istotne różnice między dziećmi w wieku 7-10 lat, a starszymi. To właśnie pierwsze lata szkolne decydują o stosunku dziecka do dalszej nauki, dostarczają mu elementarnej wiedzy o świecie, kształtują jego charakter, wyposażają w wiadomości i umiejętności niezbędne w klasach programowo wyższych.

ROZDZIAŁ II

NAUCZYCIEL W ZINTEGROWANEJ EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ.

1. Rys historyczny polskiej pedeutologii.

Pedeutologia jest działem pedagogiki zajmującym się zagadnieniami zawodu nauczycielskiego. Do ważnych kierunków badań pedeutologicznych należy przede wszystkim zaliczyć osobowość nauczyciela, poziom i zakres jego wykształcenia, warunki i efekty pracy, dobór kandydatów do zawodu nauczycielskiego, kształcenie, doskonalenie i samokształcenie nauczycieli.

Powstanie pedeutologii zbiegło się w czasie z powstaniem pedologii- nauki o dziecku.

Fakt „ odkrycia” dziecka spowodował zmianę w poglądach dotyczących istoty wychowania, a tym samym i funkcji wychowawcy.

Chociaż zainteresowanie zawodem nauczycielskim sięga czasów starożytnych, to rozwój pedeutologii przypada na XIX i XX wiek. W Polsce do pierwszych prac, dających omówienie problematyki nauczycielskiej należy zaliczyć wydane w 1787 roku „Powinności nauczyciela” Grzegorza Piramowicza wybitnego działacza Komisji Edukacji Narodowej. Ten swoisty podręcznik, poradnik i instruktaż jest w całości poświęcony nauczycielowi i dla niego przeznaczony. Piramowicz ukazuje wyniosłe cele pracy nauczyciela, liczne obowiązki względem ucznia i siebie samego, przekonuje do nowego programu, omawia wartościowe metody i środki postępowania z dziećmi, zachęca do wytrwałości, wyrozumiałości i samokształcenia. ¹

Rozmyślania naukowe o problemie zawodu nauczycielskiego zawarte są również w rozprawie Jana Władysława Dawida „ O duszy nauczycielstwa” ogłoszonej w 1912 roku. Według Dawida cechą, która wywiera dominujący wpływ na kierunki i efektywność oddziaływania pedagogicznego nauczyciela - wychowawcy, jest osobliwy, emocjonalno - intelektualny stosunek do dziecka, zwany „ miłością dusz ludzkich.” Jest to miłość, bo człowiek wychodzi poza siebie, troszczy się, bezinteresownie czyni coś dla drugiego; jest to miłość dusz, bo przedmiotem jej jest wewnętrzna, duchowa treść człowieka, jego dobro moralne, jego oświecenie i doskonalenie jako istoty duchowej. ²

Dawid rozpatruje „powołanie nauczycielskie”, natomiast Z. Mysłakowski wprowadza pojęcie „ talentu pedagogicznego”, który jest „wrodzoną dyspozycją psychofizjologiczną. Autor zwraca uwagę na „wysoki stopień zależności sposobu i efektywności oddziaływania nauczyciela na ucznia od zespołu cech osobistych określanych ogólnie mianem „ kontaktowości”. ³

S. Szuman zakłada natomiast konieczność występowania dwu elementów w osobowości nauczyciela. Pierwszy, to „bogactwo jego osobowości, drugi to sposób rozdawania, czyli umiejętność oddziaływania na innych.” ⁴

M. Kreutz w swojej pracy pt. „Osobowość nauczyciela wychowawcy.” Zwraca uwagę na posiadanie przez nauczyciela trzech dyspozycji : 1) miłości do ludzi, 2) skłonności do społecznego oddziaływania, 3) zdolności sugestywnej, wyrażającej się w emocjonalnym oddziaływaniu na innego człowieka i traktuje ją jako rodzaj zdolności wrodzonej, która kształtuje się zwłaszcza we wczesnym okresie rozwoju społecznego jednostki. ⁵

Według S. Baleya znaczącą cechą dobrego nauczyciela jest „zdatność wychowawcza”, która jest „zbiorem wszystkich cech umożliwiających i ułatwiających wychowanie drugich” ⁶

Rozprawy J.W. Dawida, Z. Mysłakowskiego, S. Szumana, M. Kreutza, S. Baleya zawarte w dziele „ Osobowość nauczyciela” miały na celu „poszukiwanie ideału osobowościowego nauczyciela drogą indukcyjną lub dedukcyjną w nim samym, bez konfrontowania go z terenem jego działalności, a więc z wychowankami i środowiskiem społecznym.” ⁷

Oprócz badań dedukcyjnych rozwijał się nurt badań empirycznych, indukcyjnych. W. Dzierzbicka posługując się ankietą wysunęła stwierdzenie, że podstawowymi właściwościami dobrego nauczyciela jest wczuwanie się w psychikę ucznia, optymizm, tkliwość wzruszeń, pamięć przeżyć i wzruszeń. ⁸

M. Grzegorzewska na podstawie prowadzonych obserwacji, wyróżniła dwa typy osobowości nauczyciela : „ typ nauczyciela wyzwalającego, który oddziałuje na ucznia przez miłość, sympatię, chęć pomocy i stwarzanie klimatu pogody, ładu i życzliwości oraz typ nauczyciela hamującego, który oddziałuje za pomocą rozkazu, przymusu i sankcji, co wytwarza klimat obcości między nauczycielem a uczniem.” ⁹

Pedeutologia uzasadniła tezę o zależności między osobowością nauczyciela a jego wpływem wychowawczym na ucznia. Zwrócono uwagę, że w pracy wychowawczej może występować wiele typów nauczycieli o zróżnicowanych uzdolnieniach i cechach osobowości, że wysokie efekty pracy wychowawczej warunkują różne zespoły technik i czynności pedagogicznych.

Szybki rozwój pedeutologii datuje się od drugiej połowy lat pięćdziesiątych. W większości są to prace poszukujące rozwiązania nowych problemów zawodu nauczycielskiego, które pojawiają się na tle rozwoju oświaty i wychowania w naszym kraju. Różne koncepcje pedeutologiczne kładły akcent na wiedzę merytoryczną nauczyciela, jego znajomość wychowanków i znajomość praw psychologicznych, wyszkolenie metodyczne oraz różnorodne predyspozycje psychiczne ułatwiające kontakt z uczniami. Uogólniając bardziej i łącząc te koncepcje w większe grupy można powiedź, że akcentowały trzy różne sfery osobowości nauczyciela: „jego stronę intelektualną, poznawczą jego zachowania (sposób podchodzenia do uczniów, przekazywania wiedzy), jego cechy psychiczne, uczuciowość, system potrzeb. ¹⁰

2. Zadania i funkcje nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej.

Edukacja wczesnoszkolna to nauczanie, kształcenie i wychowanie.

Nauczanie to dostarczanie wiadomości, kształcenie to rozwijanie różnorakich intelektualnych i motorycznych umiejętności i nawyków, a wychowanie to formowanie wszystkich postaw, a w konsekwencji całej osobowości. ¹¹

Dzieci w klasach młodszych I-III są szczególnie podatne na wpływy, wykazują ogromną chęć do pracy, a także są ciekawe świata i dążą do jego poznania. Te charakterystyczne cechy tego okresu wieku nauczyciel musi nie tylko rozwijać, ale także pobudzać i kształtować nowe.

Od tego w jaki sposób będzie zorganizowana praca na tym etapie uzależniony jest dalszy rozwój dzieci, a także dalsza kariera uczniów. Na żadnym poziomie kształcenia proces dydaktyczny i wychowawczy nie łączy się tak ściśle ze sobą jak w edukacji wczesnoszkolnej.

Zadania stawiane przed nauczycielem nauczania początkowego T. Wróbel sformułował jako zadania: poznawcze, sprawnościowe i wychowawcze.

Praca poznawcza dzieci obejmuje wiedzę rzeczową w zakresie: faktów społecznych, przyrodniczych, wytworów kulturalnych powstałych w wyniku różnorodnej działalności człowieka oraz wiedzę językową i matematyczną. Zakres zadań sprawnościowych dotyczy zdobywania podstawowych technik i umiejętności do dalszej pracy umysłowej, ogólne zdolności - uczenia się oraz sprawności techniczne, plastyczne, muzyczne i ruchowe. Zadania wychowawcze to przede wszystkim zadania związane a wychowaniem moralno-społecznym. ¹²

M.R. Radwiłowiczowie podają następujące funkcje nauczania początkowego: opiekuńcza, diagnostyczno-prognostyczna, kompensacyjno-usprawniająca, poznawczo-kształcąca i wychowawcza.

W obrębie funkcji opiekuńczej przed nauczycielem stoją zadania takie jak dbałość o bezpieczeństwo dzieci oraz ogólna troska o ich zdrowie. Przez funkcję diagnostyczo-prognostyczną rozumiemy zadania dotyczące poznania poszczególnych dzieci przez dobrze ukierunkowaną obserwację oraz prognostycznego projektowania możliwie optymalnych dróg dalszego rozwoju każdego dziecka. Wśród nich należy wymienić zadania szczegółowe, takie jak: poznanie psychiki dziecka i wnikliwe analizowanie uzyskanych danych, wyciąganie na tej podstawie wniosków, planowanie zadań rozwojowych. Nauczycielowi powinno przyświecać nastawienie nie na refleksję, lecz na pozytywne zorientowanie samego siebie, rodziców i dziecka w możliwościach jego potencjalnego rozwoju. ¹³

Funkcja kompensacyjno-usprawniająca jest jakby przedłużeniem praktycznym funkcji poprzednio omawianej. „Rola nauczyciela polega na eliminowaniu, złagodzeniu lub rekompensowaniu takich odchyleń jak wady wzroku, słuchu i mowy czy leworęczności. Nauczyciel nie działa tu w pojedynkę lecz w kontakcie z lekarzem, pedagogiem szkolnym, psychologiem oraz rodzicami.” ¹⁴ Zadaniem nauczyciela jest również usuwanie wad i niedostatków języka i słownictwa pochodzenia środowiskowego. Do funkcji tej zalicza się zespół specjalnych zabiegów dydaktyczno-wyrównawczych i korekcyjnych służących usuwaniu nie tylko przyczyn, ale i samych niepowodzeń szkolnych. Funkcja poznawcza jest najwyraźniej preferowana w programach szkolnych i najlepiej realizowana przez nauczycieli. Konkretyzuje się w zadaniach szczegółowych oddzielnych przedmiotów nauczania, zmierzającą do wyposażenia uczniów w odpowiedni zasób elementarnych wiadomości. Funkcji poznawczej nie sposób omawiać w oderwaniu od funkcji kształcącej gdyż dopiero wtedy widzi się w pełni nową przyśpieszającą rozwój intelektualny rolę szczebla nauczania początkowego. Za sedno funkcji kształcącej należy przyjąć rozwijanie ogólnych operacji myślowych i ogólnych sposobów racjonalnego uczenia się. Do zadań szczegółowych należy: wyrabianie koncentracji i podzielności uwagi, kształcenie pamięci logicznej, rozwijanie elementarnych sprawności, to jest umiejętności i nawyków, zarówno intelektualnych jak i manualnych o charakterze ogólnym. Ważne zadanie to rozwijanie zainteresowań i uzdolnień uczniów.

Bogatą i różnorodną pod względem konkretnych zadań jest funkcja wychowawcza nauczania początkowego. Mówi się o wychowaniu intelektualnym, politechnicznym, emocjonalnym, moralno-społecznym, światopoglądowym, fizycznym, zdrowotnym i estetycznym. ¹⁵

Kolejno omawiane funkcje nauczania początkowego, których spoistość i związek łatwo zauważyć na podstawie zadań szczegółowych, prowadzi do ważnego wniosku. Rola nauczyciela w tych wszystkich zakresach jest specyficzna i odpowiedzialna. Wykracza poza zadania, które eksponuje program nauczania ponieważ oprócz strony intelektualnej nastawiony jest na rozwijanie umiejętności i postaw dotyczących danych treści. Nauczyciel musi dostrzegać, wykorzystywać i modyfikować całokształt uwarunkowań, które dopiero umożliwiają realizację wszystkich funkcji nauczania początkowego.

3. Autorytet nauczyciela i jego cechy osobowe.

Łacińskie słowo „auctoritas” oznacza wpływ, uznanie, znaczenie.

Istnienie i rozwój każdej społeczności wymaga obecności wychowawców, nauczycieli i osobowych wzorców.

Na autorytet wychowawcy składają się przede wszystkim cechy jego charakteru i osobowości, jak również talent pedagogiczny, przejawiający się w budzeniu zainteresowań i zapału do nauki, a także w obcowaniu z dziećmi. ¹⁶

Obraz nauczyciela ma niewątpliwie wpływ na funkcjonowanie dziecka w szkole. Jeśli ten obraz jest pozytywny, wpływa on na motywację dziecka do aktywnego uczestnictwa w zajęciach. Brak stresu pozwala dziecku na kreatywne podejście do stawianych mu zadań. Ma to swoje konsekwencje w radzeniu sobie z wymaganiami edukacyjnymi.

Dziecko rozpoczynające naukę szkolną przychodzi z obrazem nauczyciela. Od nauczyciela zależy więc jaki obraz dziecko utrwali. Nauczycielom nauczania początkowego przypada w procesie edukacyjnym doniosła rola inicjatora procesu dopasowania się dziecka - ucznia do szkoły i odwrotnie. To nauczyciel jest twórcą swego autorytetu, bo autorytetu nie można otrzymać, nikt nie jest też w stanie wyposażyć kogokolwiek w autorytet. ¹⁷

Według W. Okonia autorytet „ogniskuje w sobie to wszystko, co jest konsekwencją wykształcenia nauczyciela, jego osobistych walorów oraz jego działalności w szkole i w środowisku.” W żadnym chyba zawodzie osobista wartość nie wpływa w tym stopniu na owoce jego działalności co w zawodzie nauczycielskim. ¹⁸ Zgodzić się należy z powszechnie znanym poglądem, że dzieci w pierwszych latach nauki widzą w wychowawczyni „Swoją Panią”. Mają do niej zaufanie i odnoszą się do niej życzliwie. Dla zapewnienia prawidłowych kontaktów nauczyciela z uczniami A. Kania proponuje stosowanie swoistego dekalogu :

1. Działać na serce przez miłość, na rozum przez przekonanie, uspokajać swoim spokojem - być cierpliwym, rozsądnymi opanowanym, unikać emocji i nieprzemyślanych decyzji.

2. Zachęcać, a nie zniechęcać - pobudzać do działania, aktywności, kreatywnego myślenia, wiary we własne siły.

3. Sukces ucznia moim sukcesem - cieszyć się z osiągnięć swoich podopiecznych, czerpać z nich siłę do dalszej pracy.

4. Być mediatorem - pośredniczyć między szkołą, domem, środowiskiem lokalnym.

5. Dążyć do kompromisu - widzieć sprawę oczyma nie tylko nauczyciela, ale także ucznia.

6. Otwierać duszę dziecka na piękno - uczyć wrażliwości, poczucia dobrego smaku, taktu i właściwej kultury bycia w każdej sytuacji.

7. Aby zło zwyciężać, ze złem walczyć trzeba -dawać dziecku szansę poprawy, ukazywać drogi dojścia ku dobremu i ku zmianie sposobu zachowania.

8. Nadzieja jest matką mądrych, którzy umieją daleko patrzeć - uczyć perspektywistycznego spojrzenia w przyszłość, mądrego i odpowiedzialnego planowania dalszego życia.

9. Najlepszym przykładem : przykład własnego życia - staram się być pogodnym, uśmiechniętym człowiekiem, uczciwie i mądrze kierować własnym życiem.

10. Pamiętać, że bilansem każdego dnia jest zaakceptowanie jego rezultatu wraz z rozczarowaniem i trudem. ¹⁹

4. Osobowość nauczyciela.

Mówić o osobowości nauczyciela znaczy wskazywać na wzór człowieka, który organizuje pracę i kieruje postępowaniem tego, którego kształcąc równocześnie przysposabia się do życia. To taki człowiek, który odznacza się umiejętnością bezpośredniego z nim współżycia i jest bliski temu wszystkiemu, z kim i z czym współżyje jego uczeń, a więc współbycia z jego rodzicami, jego otoczeniem, jego wzlotami i upadkami, swoistego współżycia ze społeczeństwem, które go darzy zaufaniem i zadaniami w jego powołaniu. Osobowość nauczyciela docelowo znajduje się nieustannie w wytaczaniu sobie drogi, bez przerwy przekracza niejako sama siebie, by prze swą teraźniejszość móc nadążać za tym, co z sobą niesie nadchodząca przyszłość. Doskonaląc więc i wzbogacając swoje „teraz” nauczyciel przygotowuje się do wypełnienia nim przewidywanego „jutra”, a zatem pozostaje w stałym pogotowiu na przyjmowanie i wychowawcze sposobienie młodego człowieka, który wraz z nauczycielem dorasta i zarazem wyrasta już dla innych czasów i innych osobowo zadań. Celem dla nauczyciela zawsze pozostanie dziecko i jego przyszłość.

Jacy więc są dzisiejsi nauczyciele i wychowane przez nich młode pokolenie, takim będzie jutrzejsze społeczeństwo, jakie cele przyświecają nauczycielowi, takimi pokieruje się ukształtowany przezeń człowiek przyszłości.

Osobowość nauczyciela według Czesława Banacha obejmuje trzy struktury:

1. poznawcza: wyraża się działaniem związanym ze spostrzeganiem i rozumieniem ucznia - wychowanka

2. motywacyjna: obejmuje system wartości, potrzeby i postawy nauczyciela

3. czynnościowa: prakselogiczno-pedagogiczna

Na układ właściwości osobowych nauczyciela składają się następujące zintegrowane czynniki:

1. jego światopogląd

2. zainteresowania

3. motywacje

4. zdolności

5. inteligencja

6. mechanizmy temperamentalne, charakterologiczne i samoregulujące

Wszystkie one tworzą wzajemne relacje między nauczycielami i uczniami, nauczycielami i rodzicami oraz środowiskiem lokalnym, nauczycielami a dyrektorami i nadzorem pedagogicznym. ²⁰

ROZDZIAŁ 3

ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ WŁASNYCH.

1. Cel, problemy i hipotezy badawcze.

W procesie nauczania i wychowania bardziej niż w jakimkolwiek innym zawodzie, czynnik osobowy odgrywa dużą rolę. Zrozumienie jego znaczenia w pracy pedagogicznej skłania do zainteresowania się cechami osobowościowymi nauczyciela.

Celem mojej pracy jest właśnie próba określenia pożądanych cech osobowościowych, które są niezbędne w tym zawodzie.

Przedmiotem rozważań w moich badaniach jest nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, który kieruje procesem rozwoju uczniów w szkole, ocenia ich postępy oraz stanowi dla nich wzór osobowy.

Każde badanie naukowe należy rozpocząć od sformułowania problemu badawczego. Zdaniem S. Nowaka „ problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na który odpowiedzi ma dostarczyć badanie.” ¹

Pytania te według autora mają dotyczyć przedmiotów, zjawisk oraz procesów, które znalazły się w polu zainteresowania badacza.

Problemem badawczym mojej pracy uczyniłam pytanie: Jakimi cechami osobowości powinien odznaczać się nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej ?

Ze względu na ogólny charakter problemu wyróżniłam problemy szczegółowe.

1. Jakie przygotowanie i kompetencje zawodowe powinien posiadać nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej ?

2. Jakie czynniki warunkują o autorytecie nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej ?

Przedstawione problemy badawcze wyznaczają dalszy proces myślowy. Stanowią one podstawę tworzenia hipotez. T. Kotarbiński hipotezą nazywa „wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (...) na podstawie danych wyjściowych.” ²

W celu poznania odpowiedzi na interesujące mnie problemy postawiłam następujące hipotezy:

1. Istnieje zależność między cechami osobowymi nauczyciela a sprawnością i skutecznością procesu dydaktyczno - wychowawczego.

2. Każdy nauczyciel powinien posiadać odpowiednie przygotowanie i kompetencje zawodowe.

3. Ważnym aspektem w pracy dydaktyczno - wychowawczej jest wypracowanie sobie autorytetu.

Sformułowane problemy i hipotezy nie wyczerpują wszystkich pytań dotyczących sylwetki nauczyciela.

• Metody i techniki badawcze.

Kolejną ważną czynnością w procesie badania naukowego jest właściwy dobór metod, technik i narzędzi badań. Nie wystarczy bowiem zastanowić się tylko nad tym, co i dlaczego będziemy badać, ale również w jaki sposób ma być przeprowadzone badanie, by możliwe było uzyskanie rozwiązań postawionych problemów i sprawdzenie prawdziwości związanych z nim hipotez. Istnieje wiele określeń czym jest metoda, a czym technika badawcza. T. Kotarbiński przez metodę rozumie „ sposób systematycznie stosowany, to znaczy stosowany w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu się analogicznego zadania.” ³

Technika badawcza to „ czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów.” ⁴ Techniki badawcze są zatem zawsze związane z określoną metodą. Są one skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Pełnią służebną rolę wobec metody badań. Ważne jest jednak, że metody i techniki badawcze nie wykluczają się, ale pozostają w ścisłym związku wzajemnie się uzupełniając.

Narzędzia badawcze „ są przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań.” ⁵

W swoich badaniach posłużyłam się ankietą, dzięki której uzyskałam informacje na temat interesujących mnie zagadnień. Jest ona szczególnym przypadkiem wywiadu. Od wywiadu właściwego odróżniają ankietę : stopień standaryzacji pytań, zakres problematyki i zasady jej przeprowadzania. Ankieta jest zatem techniką gromadzenia informacji. ⁶

Ponadto ankieta nie wymaga kontaktu bezpośredniego badającego z badanym. Informator jest tu respondentem, który sam pisemnie odpowiada na pytania kwestionariusza. Ankieta jest użyteczna jako technika poznawania zbiorowości, zjawisk, opinii o zdarzeniach, danych liczbowych. Pytania ankiety są konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej to pytania zamknięte, zaopatrzone w tzw. kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. ⁷

W swojej pracy zastosowałam kwestionariusz ankiety skierowany zarówno do nauczycieli , rodziców jak i do uczniów. Każdy z respondentów został poinformowany o celu badań, ich wykorzystaniu i pełnej anonimowości.

ROZDZIAŁ IV

SYLWETKA NAUCZYCIELA EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ

W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH

1. Przygotowanie i kompetencje zawodowe nauczyciela w opinii rodziców i nauczycieli.

Nauczyciel od pierwszych dni pobytu dziecka w szkole uczestniczy w procesie wychowania, tworzy system wartości kształtuje poglądy i przekonana wychowanków. Wymaga się od nauczyciela odpowiedniego przygotowania do zawodu pod względem metodycznym i merytorycznym. Istotne jest poznanie poglądów rodziców i nauczycieli na ten temat. Pytanie „Jakie przygotowanie i kompetencje zawodowe powinien posiadać nauczyciel ?” skierowałam do grupy 25 nauczycieli i 25 rodziców. Wyniki przedstawia tabela 1.

Tabela nr 1.

Przygotowanie i kompetencje nauczycieli

Z analizy danych przedstawionych w tabeli wynika, że istnieje zgodność poglądów na temat przygotowania nauczyciela do zawodu. Zarówno nauczyciele jak i rodzice ze wszystkich kategorii odpowiedzi, wybrali pięć najważniejszych cech : umiejętność ciekawego przekazywania wiedzy 20%, zdolności organizacyjne 19,6%, doświadczenie pedagogiczne 19,2%, gruntowne wykształcenie 18,8%, wiedza o psychice dziecka 12,4%. Za mniej ważne cechy uważa się zdolności artystyczne i prawidłową wymowę.

Zawód nauczyciela wiąże się z kształtowaniem umysłów i charakterów wychowanków. W pracy najważniejszą wartością powinno być dobro dziecka oraz odpowiedzialność za jego wszechstronny rozwój. Konieczne jest zatem posiadanie przez nauczyciela odpowiednich cech osobowych.

Tabela nr 2 przedstawia wyniki odpowiedzi na pytanie „ Jakie cechy osobowe powinien posiadać nauczyciel?”

Tabela nr 2

Pożądane cechy osobowe nauczyciela.

Badani za najważniejsze uznali zgodnie następujące cechy : miłość do dziecka i cierpliwość po18,8%, wysoką kulturę osobistą 16,4%, wyrozumiałość i poczucie humoru 12,4%.

Praca nauczyciela ma dwa aspekty: merytoryczny i moralno - etyczny. Stosunek nauczyciela do pracy określony jego cechami osobowymi jest traktowany jako konieczny warunek pomyślnego wywiązywania się z zadań na stanowisku pracy. To nauczyciel ma być wzorem postępowania i zachowania.

Wyniki badań dotyczące odpowiedniego stosunku nauczyciela do pracy ilustruje tabela nr 3.

Tabela nr 3

Cechy nauczyciela określające jego odpowiedni stosunek do pracy.

-->
[Author:R]

Ankietowani spośród ośmiu cech wybrali pięć według nich najważniejszych określających stosunek nauczyciela do pracy. Wyniki kształtują się następująco : pracowitość 16,4%, sumienność i obowiązkowość 16%, systematyczność 14,8%, zaradność 13,6%, dokładność 12%.

Ważną kwestią warunkującą efekty pracy nauczyciela jest wykonywanie i realizowanie przez niego określonych zadań. Ankietowani wybierali trzy spośród pięciu podanych zadań. Wyniki przedstawia tabela nr 4.

Tabela nr 4.

Zadania realizowane przez nauczyciela.

Kategoria odpowiedzi	Nauczyciele		Rodzice		Ogółem
	liczba	%	Liczba	%	liczba	%
Dydaktyczna	25	33,33	25	33,33	50	33,33
Opiekuńcza	13	17,33	18	24,00	31	20,67
Środowiskowa	6	8,00	7	9,33	13	8,67
Współpraca z rodzicami	8	10,67	14	18,67	22	14,67
Wychowawcza	23	30,67	11	14,67	34	22,67
Razem	75	100,00	75	100,00	150	100,00

Zarówno nauczyciele jak i rodzice uważają, że do najważniejszych zadań realizowanych przez nauczyciela należą zadania dydaktyczne 33,3%, wychowawcze 22,7% i opiekuńcze 20,7%.

Kolejne pytania przedstawione w ankiecie, dadzą odpowiedź, jakie czynniki warunkują o pozytywnym obrazie nauczyciela. Ilustruje to tabela nr 5.

Tabela nr 5.

Składniki pozytywnej sylwetki nauczyciela.

Kategoria odpowiedzi	Nauczyciele		Rodzice		Ogółem
	liczba	%	Liczba	%	liczba	%
Osobowość nauczyciela	20	26,67	22	29,33	44	29,33
Staż pracy	10	13,33	2	2,67	12	8,00
Stosunek nauczyciela do obowiązków	18	24,00	23	30,67	41	27,33
Wiek	7	9,33	4	5,33	11	7,33
Wykształcenie	20	26,67	24	32,00	42	28,00
Razem	75	100,00	75	100,00	150	100,00

Nauczyciele i rodzice uważają, że najważniejszymi czynnikami pozwalającymi określić pozytywną sylwetkę nauczyciela są: osobowość 29,3%, wykształcenie 28% i stosunek do obowiązków 27,3%. Mniej ważne są : wiek i staż pracy.

Wyniki badań przedstawione w pracy nie wyczerpują tematu, są jedynie skromnym dodatkiem do innych opracowań wzoru osobowego nauczyciela.

Podstawowym źródłem informacji, bardzo pomocnym w dokonaniu oceny pracy nauczyciela, jest uczeń.

Skierowałam pytania do 38 uczniów z klas III.

Tabela nr 6 obrazuje, jaki według uczniów powinien być nauczyciel.

Tabela nr 6.

Pożądane cechy nauczyciela.

Kategoria odpowiedzi	Uczniowie	Uczniowie
	liczba	%
Mądry	29	15,26
Obowiązkowy	2	1,05
Opanowany	21	11,05
Pomysłowy	20	10,53
Punktualny	5	2,63
Sprawiedliwy	41	21,58
Wesoły, z poczuciem humoru	30	15,79
Wymagający	8	4,21
Ładnie ubrany	34	17,89
Razem	190	100,00

Z powyższego zestawienia wynika, że uczniowie życzyliby sobie mieć nauczyciela sprawiedliwego 21,6%, ładnie ubranego 17,9%, mądrego 15,3% i z poczuciem humoru 15,8%.

Aby uzyskać odpowiedź na pytanie dotyczące preferowanej formy kontaktów między nauczycielem a uczniem zadałam pytanie: “Czy chciałbyś aby Twoja Pani ...?”

Tabela nr 7.

Formy kontaktów nauczyciela z uczniami.

Kategoria odpowiedzi	Uczniowie	Uczniowie
	liczba	%
Chwaliła Cię	35	18,42
Mówiła Ci po imieniu	37	19,47
Pocieszała Cię, gdy jesteś smutny	30	15,79
Pomagała Ci w trudnych sytuacjach	29	15,26
Rozmawiała z Tobą	27	14,21
Uśmiechała się do Ciebie	32	16,84
Razem	190	100,00

Prawie wszyscy uczniowie pragną, aby nauczyciel “zwracał się do nich po imieniu”, chwalił, uśmiechał się do nich, pocieszał, gdy są smutni aby pomagał w trudnych sytuacjach, często rozmawiał z nimi.

Powyższe dane nasuwają wnioswk, że uczniowie pragną kontaktu z nauczycielem, chcą aby interesował się nimi.

Kolejne pytanie, z jakim zwróciłam się do uczniów brzmiało następująco:

“Jakich nauczycieli szanujesz?”. Uczniowie wymieniali cechy osobowe nauczyciela, które wg nich wpływają na kształtowanie się jego autorytetu.

Tabela nr 8.

Cechy wyznaczające autorytet nauczyciela.

Kategoria odpowiedzi	Uczniowie
	liczba	%
Cierpliwy	14	7,37
Dobry	32	16,84
Łagodny	10	5,26
Miły	33	17,37
Spokojny	9	4,74
Sprawiedliwy	26	13,68
Sympatyczny	12	6,32
Wesoły	29	15,26
Życzliwy	25	13,16
Razem	190	100,00

Wyniki badań potwierdzają wcześniejsze wypowiedzi uczniów na temat cech osobowych pozytywnego nauczyciela. Uczniowie pragną nauczyciela miłego, dobrego, wesołego, sprawiedliwego, bowiem takich właśnie nauczycieli cenią i darzą dużym autorytetem.

Jednym z celów wychowawczych, które ma osiągnąć szkoła jest przygotowanie uczniów do zgodnego współżycia i współpracy. Wzorem takich stosunków powinny być między innymi pozytywne stosunki między nauczycielem a uczniami. Uczniowie pragną kontaktów z nauczycielami tylko wówczas, gdy widzą w nich osoby zaufane i bliskie, traktujące ich problemy poważnie. Uważam, że wyrażane opinie uczniów o nauczycielach w dużym stopniu zależą od niego samego, od atmosfery jaką wokół siebie wytwarza.

2. Charakterystyka środowiska badanej grupy.

Osoby, które objęłam badaniami są mieszkańcami Gdańska-miasta, które istnieje już przeszło tysiąc lat. Ma ono równie dawną tradycję historyczną jak państwo polskie, z którego losem i dziejami od początku pozostawało ściśle związane. Gdańsk stał się symbolem dostępu Polski do morza. Był i jest nadal ważnym portem przeładunkowym towarów importowanych i eksportowanych do krajów europejskich i pozaeuropejskich.

Gdańsk położony jest przy ujściu Wisły do Bałtyku, nad rzeką Motławą. Zajmuje obszar 262 km². Mieszka w nim 466 tysięcy mieszkańców.

Jest ważnym ośrodkiem akademickim i naukowym w skali kraju. Siedzibą wielu wyższych uczelni, licznych placówek badawczych m.in. Instytutów Morskiego, Bałtyckiego, Budownictwa Wodnego PAN. Gdańsk to również prężny ośrodek kulturalny - miejsce wielu cyklicznych imprez o randze krajowej i międzynarodowej.

Badania istotne dla mojej pracy przeprowadziłam w Szkole Podstawowej nr 69 im. Gen. Stanisława Sosabowskiego w Gdańsku. Budynek szkoły położony jest w środku osiedla mieszkaniowego zwanego „Zielonym Trójkątem”, pomiędzy ulicami : Marynarki Polskiej i Mikołaja Reja. W szkole tej praca dydaktyczno-wychowawcza rozpoczęła się 36 lat temu, w roku 1965. Nauka odbywa się na jedną zmianę. Działa w niej 15 oddziałów klasowych i 3 oddziały przedszkolne tzw. „zerówki”. Liczba zapisanych uczniów wynosi 427. Placówka ta dysponuje świetlicą (czynna od 7.00 do 16.00), stołówką, biblioteką, gabinetem lekarskim, posiada dużą salę gimnastyczną i małą salkę przeznaczoną dla klas I - III oraz pracowniami przedmiotowymi : chemiczną, fizyczną, geograficzną, techniczną, historyczną i muzyczną. Kadra szkoły liczy obecnie 40 nauczycieli, w tym : pedagog, nauczyciel do zajęć kompensacyjno-wyrównawczych i do zajęć korekcyjnych oraz 18 pracowników obsługi i administracji szkoły. Szkoła zatrudnia pielęgniarkę, która obecnie pracuje 2 razy w tygodniu.

Cechą charakterystyczną badanego środowiska jest to, że szkoła i osiedle, na którym się mieści zostały wybudowane z inicjatywy Gdańskiej Stoczni Remontowej. Osiedle i szkoła znajdują się również w bliskim sąsiedztwie Stoczni Północnej. Osiedle powoli starzeje się, a większość rodziców była lub jest zatrudniona w wymienionych stoczniach . Moimi badaniami objęłam 36 uczniów w wieku 9 i 10 lat z dwóch klas trzecich , 25 rodziców i 25 nauczycieli pracujących w tej szkole.

3. Podsumowanie i wnioski końcowe.

Pierwsze lata nauki mają bardzo duży wpływ na przyszłość dziecka, zwłaszcza na dalszy proces jego kształcenia. Doświadczenia pozytywne mobilizują i rozbudzają poznawczą ciekawość świata, zaś napotykane trudności, przekraczające możliwości, mogą załamać. Spośród czynników wpływających na postępy szkolne uczniów oraz kształtowanie ich osobowości istotne znaczenie ma sylwetka nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej, jego kompetencje zawodowe i osobowościowe.

Kształcenie zintegrowane to trzyletnie, codzienne przebywanie w grupie dzieci z tą samą wychowawczynią, w tej samej sali. Etap ten jest wyjątkowo ważny, gdyż w tym czasie formuje się fundament nie tylko wiedzy, ale przede wszystkim wychowania. Zaniedbania i braki dają o sobie znać w kolejnych latach. Wyjątkową i niepowtarzalną rolę odgrywa w tym czasie autorytet nauczyciela. Bardzo często dziecko stawia osobę wychowawczyni wyżej niż autorytet rodziców.

Podsumowując pracę stwierdzam, że wyniki uzyskane poprzez analizę materiału empirycznego w pełni potwierdzają wagę oczekiwań i wyłaniają najbardziej pożądane cechy, które według badanych powinien posiadać nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej.

Wnikliwa ocena osoby nauczyciela poczyniona przez uczniów niezbicie dowodzi, że nie jest im obojętne, jacy nauczyciele ich uczą. Uczniowie, w przeważającej większości, identyfikują się ze swoim nauczycielem, chcą, aby był on godnym wzorem do naśladowania. Podstawowa gama postulowanych cech osobowości, jaka wyłoniła się w wyniku uzyskanych opinii uczniowskich, to nade wszystko : człowiek sprawiedliwy, mądry, posiadający duże poczucie humoru. Dla uczniów w młodszym wieku szkolnym ważny jest również wygląd zewnętrzny nauczyciela, jego schludny i modny strój oraz uśmiech na twarzy.

Z analizy badań wynika, iż o wartości nauczyciela i powodzeniu jego pracy decydują też takie walory jak: dobre przygotowanie zawodowe, zdolności organizacyjne, umiejętność ciekawego przekazywania wiedzy.

Jedną z ważnych cech osobowych nauczyciela jest autorytet, mający duże znaczenie w kontaktach interpersonalnych. Autorytet nauczyciela można rozpatrywać w kontekście jego kwalifikacji przedmiotowo - metodycznych, a także w kontekście kwalifikacji osobowościowych. W pierwszym przypadku chodzi o autorytet naukowy , w drugim o autorytet moralno - wychowawczy.

Zdaniem badanych, na stopień wielkości autorytetu wpływa osobowość nauczyciela, jego wykształcenie i stosunek do obowiązków.

W sferze zagadnień dotyczących etyki zawodowej i jej wpływu na prawidłowe oddziaływanie pedagogiczne, badani uznali za najważniejsze następujące cechy: miłość do dziecka, cierpliwość, wysoką kulturę osobistą, wyrozumiałość i poczucie humoru.

Powołując się na opinię różnych autorów określających sylwetkę nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej można wyciągnąć następujące wnioski :

1. Nauczyciel już od pierwszych chwil pobytu dziecka w szkole powinien mu stworzyć jak najlepsze warunki rozwoju.

2. Nauczyciel powinien być twórczy w swojej pracy.

3. Nauczyciel powinien być dobrze przygotowany merytorycznie.

4. Nauczyciel powinien pokazywać wzorzec bycia dobrym dzieckiem i uczniem. Uczyć przyjaźni i wzajemnej akceptacji.

5. Nauczyciel powinien odznaczać się wysoką kulturą osobistą.

6. Nauczyciel powinien posiadać bogatą wiedzę rzeczową, pozwalającą na w pełni świadomą realizację programu nauczania.

7. Nauczyciel powinien dbać o prestiż zawodowy i doskonalić własną postawę w trakcie całej kariery nauczycielskiej, nie zapominając o tym, że pracuje z dziećmi.

8. Nauczyciel powinien stale podnosić swoje kwalifikacje i pogłębiać kompetencje zawodowe.

Podsumowując rozważania chcę przedstawić wzór nauczyciela według J. Rutkowiak, z którym się całkowicie utożsamiam. Charakteryzuje ona postać nauczyciela - intelektualisty - nauczyciela refleksyjnego, stanowiącego wyzwanie obecnego przełomu społeczno - kulturowego. Wzór osobowy takiego nauczyciela przedstawia się następująco :

• okazuje tolerancyjny stosunek wobec inności;

• angażuje się na rzecz doskonalenia edukacji;

• jest wrażliwy na potrzeby innych, szczególnie na potrzeby dzieci;

• jest powściągliwy w sądach, skromny.¹

Reasumując, po pierwsze - reforma oświaty wymaga od nauczyciela zupełnie nowego podejścia do kwestii edukacyjnych. Nauczyciel sam powinien być inicjatorem, kreatorem i realizatorem zarówno przedsięwzięć edukacyjnych w zakresie pracy dydaktyczno - wychowawczej, jak i własnego doskonalenia. Komputer i telewizor nie zastąpią żywego nauczyciela, więc szkoła bez nauczyciela nie może istnieć. Warunkiem powodzenia w rozwijaniu samodzielności i twórczej postawy uczniów jak również unowocześnieniu treści, metod, środków i organizacji pracy dydaktyczno - wychowawczej jest samodzielna i twórcza postawa samego nauczyciela, która nie wszędzie jest doceniana. Należy zwrócić uwagę na fakt, że większość twórczych nauczycieli podejmuje trud zmiany na lepsze nie dla dobrych ocen i nagród, lecz z potrzeby serca, z poczucia godności swojego zawodu, z głębokiego przekonania, że tylko twórczy nauczyciel potrafi pobudzić i rozwijać twórcze pierwiastki w młodym pokoleniu.

PRZYPISY

DO ROZDZIAŁU I

1. R. Więckowski, Pedagogiczna interpretacja współczesnej koncepcji integracji. „Życie Szkoły” 2000, nr 2, s. 67.

2. Tamże, s. 68.

3. R. Więckowski, Organizacja edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły” 1998, nr 6,s. 325.

4. Tamże, s. 326.

5. M. Cackowska, Koncepcja integracji w nauczaniu początkowym. „Życie Szkoły” 1994, nr 4, s. 195.

6. Tamże, s.198.

7. S. Frycie, Integracja w nauczaniu. „Życie Szkoły” 1993 nr 4, s. 8.

8. R. Więckowski, Prakseologiczna interpretacja edukacji wczesnoszkolnej, „Życie Szkoły” 2000 nr 5, s. 259.

DO ROZDZIAŁU II

1. M. Czardybon, Grzegorz Piramowicz - nauczyciel nauczycieli., „Życie Szkoły” 1994 nr 4, s. 455

2. J. WT. Dawid, O duszy nauczycielstwa, w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 36

3. Z. Mysłakowski, Co to jest „talent pedagogiczny”? w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 61

4. S. Szuman, Talent pedagogiczny w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 99

5. M. Kreutz, Osobowość nauczyciela wychowawcy w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 45

6. S. Baley, Psychiczne właściwości nauczyciela wychowawcy, w Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 238

7. W. Okoń, Osobowość nauczyciela... s. 258

8. W. Pomykało , red., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 583

9. M. Grzegorzewska, Znaczenie wychowawcze osobowości nauczyciela, „Chowanna”, 1938, s. 193-206.

10. A. J. Strzykowska, Nauczyciel w świecie współczesnej pedeutologii, Zeszyty Naukowe - Pedagogika 1993, nr 24.

11. M. R. Radwiłowiczowie, Nauczyciel klas początkowych, Warszawa, 1981, s. 17.

12. T. Wróbel, Praca nauczyciela w klasach I-III, Warszawa, 1974, s. 92.

13. M. R. Radwiłowiczowie, Nauczyciel klas początkowych, Warszawa, 1981, s. 67.

14. M. Przetacznikowa, Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Warszawa, 1967, s. 138.

15. M. R. Radwiłowiczowie, Nauczyciel klas ..., s. 24.

16. E. Badura, Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, Warszawa, 1981, s. 49.

17. R. Więckowski, Autorytet nauczyciela nauczania początkowego w opinii uczniów i rodziców, „Życie Szkoły”, 1982, nr 10.

18. W. Okoń, O autorytecie nauczyciela „Życie Szkoły” 1971 nr 1, s. 5.

19. A. Kania, Dekalog nauczyciela, „Wychowawca” 2001, nr 1, s. 6.

20. Cz. Banach, Osobowość nauczyciela w: „Gazeta Szkolna” 2001, nr 6, s. 18.

DO ROZDZIAŁU III

1. S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne. Warszawa, 1970, s. 214.

2. T. Kotarbiński, Kurs logiki. Warszawa, 1960,s. 181.

3. T. Kotarbiński, Próba zastosowania pewnych pojęć prakseologicznych do metodologii pracy naukowej, Wybór pism, t. I, Warszawa, 1957, s. 667.

4. A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej. w: Metodologia pedagogiki społecznej, red. R. Wroczyński, T. Pilch, Wrocław 1974, s. 42.

5. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1977, s. 116.

6. Tamże, s. 141.

7. T. Pilch, T. Wujek, Metody i techniki badań w pedagogice. w: Pedagogika, red. M. Godlewski, St. Krawcewicz, T. Wujek, Warszawa 1976, s. 74-75.

DO PODSUMOWANIA

1. J. Rutkowiak, Odmiany myślenia o edukacji, Kraków, 1995, s.315

BIBLIOGRAFIA

1. Badura E., Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, Warszawa, 1981

2. Baley S., Psychiczne właściwości nauczyciela wychowawcy, w Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962,

3. Banach Cz. Osobowość nauczyciela w: „Gazeta Szkolna” 2001, nr 6

4. Cackowska M. Koncepcja integracji w nauczaniu początkowym. „Życie Szkoły” 1994, nr 4

5. Czardybon M. Grzegorz Piramowicz - nauczyciel nauczycieli., „Życie Szkoły” 1994, nr 4, s 445

6. Dawid J. W. T., O duszy nauczycielstwa, w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962

7. Frycie S. Integracja w nauczaniu. „Życie Szkoły” 1993 nr 4

8. Grzegorzewska M., Znaczenie wychowawcze osobowości nauczyciela, „Chowanna”, 1938,

9. Kamiński A., Metoda „technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej. w: Metodologia pedagogiki społecznej, red. R. Wroczyński, T. Pilch, Wrocław 1974

10. Kania A., Dekalog nauczyciela, „Wychowawca” 2001, nr 1

11. Kotarbiński T., Kurs logiki. Warszawa, 1960

12. Kotarbiński T., Próba zastosowania pewnych pojęć prakseologicznych do metodologii pracy naukowej, Wybór pism, t. I, Warszawa, 1957

13. Kreutz M., Osobowość nauczyciela wychowawcy w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962,

14. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne. Warszawa, 1970,

15. Mysłakowski Z., Co to jest „talent pedagogiczny”? w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962,

16. Okoń W., O autorytecie nauczyciela „Życie Szkoły” 1971 nr 1

17. Pilch T., T. Wujek, Metody i techniki badań w pedagogice. w: Pedagogika, red. M. Godlewski, St. Krawcewicz, T. Wujek, Warszawa 1976,

18. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1977

19. Pomykało W., red., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993,

20. Przetacznikowa M., Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Warszawa, 1967,

21. Radwiłowiczowie M. R., Nauczyciel klas początkowych, Warszawa, 1981

22. Rutkowiak J., Odmiany myślenia o edukacji, Kraków, 1995, s. 315

23. Strzykowska A. J., Nauczyciel w świecie współczesnej pedeutologii, Zeszyty Naukowe - Pedagogika 1993

24. Szuman S., Talent pedagogiczny w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962,

25. Więckowski R., Autorytet nauczyciela nauczania początkowego w opinii uczniów i rodziców, „Życie Szkoły”, 1982, nr 10.

26. Więckowski R., Organizacja edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły” 1998, nr 6

27. Więckowski R., Pedagogiczna interpretacja współczesnej koncepcji integracji. „Życie Szkoły” 2000, nr 2

28. Więckowski R., Prakseologiczna interpretacja edukacji wczesnoszkolnej, „Życie Szkoły” 2000 nr 5

29. Wróbel T., Praca nauczyciela w klasach I-III, Warszawa, 1974

SPIS TABEL

Tabela 1. Przygotowanie i kompetencje nauczycieli .................................... 24

Tabela 2. Pożądane cechy osobowe nauczyciela .......................................... 25

Tabela 3. Cechy nauczyciela określające jego odpowiedni stosunek do pracy

....................................................................................................... 26

Tabela 4. Zadania realizowane przez nauczyciela ........................................ 27

Tabela 5. Składniki pozytywnej sylwetki nauczyciela ................................ 28

Tabela 6. Pożądane cechy nauczyciela ......................................................... 29

Tabela 7. Formy kontaktów nauczyciela z uczniami .................................... 30

Tabela 8. Cechy wyznaczające autorytet nauczyciela .................................. 31

ANEKSY

ANEKS NR 1

KWESTIONARIUSZ ANKIETY DLA RODZICÓW I NAUCZYCIELI

Celem moich badań jest określenie sylwetki nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej. Uzyskane informacje będą wykorzystane w pracy dyplomowej. Proszę o wyczerpujące i szczere odpowiedzi.

Dziękuję za wypełnienie ankiety.

1. Wiek

2. Płeć

3. Wykształcenie

4. Jakie przygotowanie i kompetencje zawodowe powinien zdaniem Pani/Pana posiadać nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej?

(Podkreślić 5 najważniejszych cech.)

• Wiedza o psychice dziecka

• Gruntowne wykształcenie

• Doświadczenie pedagogiczne

• Zdolności organizacyjne

• Zdolności artystyczne

• Prawidłowa wymowa

• Umiejętność ciekawego przekazywania wiedzy

5. Jakie są najbardziej pożądane cechy osobowe nauczyciela?

(Podkreśl 5 najważniejszych cech)

• Wysoka kultura osobista

• Miłość do dziecka

• Cierpliwość

• Wyrozumiałość

• Poczucie humoru

• Stanowczość i konsekwencja

• Tolerancja

6. Jakie cechy nauczyciela określają jego stosunek do pracy? (podkreśl 5)

• Pracowitość

• Zaradność

• Systematyczność

• Ofiarność

• Sumienność, obowiązkowość

• Dokładność

• Wytrwałość

• Wymagalność

7. Jakie zadania powinien w swojej pracy realizować nauczyciel?

(Podkreśl 3)

• Dydaktyczne

• Opiekuńcze

• Środowiskowe

• Współpraca z rodzicami

• Wychowawcza

8. Jakie są najważniejsze składniki pozytywnej sylwetki nauczyciela? (Podkreśl 3)

• Osobowość nauczyciela

• Staż pracy

• Stosunek nauczyciela do obowiązków

• Wiek

• Wykształcenie

ANEKS NR 2

KWESTIONARIUSZ ANKIETY DLA UCZNIÓW

1. Jaki powinien być Twoim zdaniem nauczyciel?

• Mądry

• Obowiązkowy

• Opanowany

• Pomysłowy

• Punktualny

• Sprawiedliwy

• Wesoły, z poczuciem humoru

• Wymagający

• Ładnie ubrany

2. Czy chciałbyś, aby Twoja Pani:

• Chwaliła Cię

• Mówiła Ci po imieniu

• Pocieszała Cię, gdy jesteś smutny

• Pomagała Ci w trudnych sytuacjach

• Uśmiechała się do Ciebie

3. Jakich nauczycieli szanujesz?

• Cierpliwy

• Dobry

• Łagodny

• Miły

• Spokojny

• Sprawiedliwy

• Wesoły

• życzliwy

PRZYPISY

30

2

Do rozdz. I

9. R. Więckowski, Pedagogiczna interpretacja współczesnej koncepcji integracji. „Życie Szkoły” 2000, nr 2, s. 67.

10. Tamże, s. 68.

11. R. Więckowski, Organizacja edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły” 1998, nr 6,s. 325.

12. Tamże, s. 326.

13. M. Cackowska, Koncepcja integracji w nauczaniu początkowym. „Życie Szkoły” 1994, nr 4, s. 195.

14. Tamże, s.198.

15. S. Frycie, Integracja w nauczaniu. „Życie Szkoły” 1993 nr 4, s. 8.

16. R. Więckowski, Prakseologiczna interpretacja edukacji wczesnoszkolnej, „Życie Szkoły” 2000 nr 5, s. 259.

Do rozdz. II

21. M. Czardybon, Grzegorz Piramowicz - nauczyciel nauczycieli., „Życie Szkoły” 1994 nr 4, s. 455

22. J. WT. Dawid, O duszy nauczycielstwa, w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 36

23. Z. Mysłakowski, Co to jest „talent pedagogiczny”? w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 61

24. S. Szuman, Talent pedagogiczny w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 99

25. M. Kreutz, Osobowość nauczyciela wychowawcy w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 45

26. S. Baley, Psychiczne właściwości nauczyciela wychowawcy, w Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962, s. 238

27. W. Okoń, Osobowość nauczyciela... s. 258

28. W. Pomykało , red., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 583

29. M. Grzegorzewska, Znaczenie wychowawcze osobowości nauczyciela, „Chowanna”, 1938, s. 193-206.

30. A. J. Strzykowska, Nauczyciel w świecie współczesnej pedeutologii, Zeszyty Naukowe - Pedagogika 1993, nr 24.

31. M. R. Radwiłowiczowie, Nauczyciel klas początkowych, Warszawa, 1981, s. 17.

32. T. Wróbel, Praca nauczyciela w klasach I-III, Warszawa, 1974, s. 92.

33. M. R. Radwiłowiczowie, Nauczyciel klas początkowych, Warszawa, 1981, s. 67.

34. M. Przetacznikowa, Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Warszawa, 1967, s. 138.

35. M. R. Radwiłowiczowie, Nauczyciel klas ..., s. 24.

36. E. Badura, Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, Warszawa, 1981, s. 49.

37. R. Więckowski, Autorytet nauczyciela nauczania początkowego w opinii uczniów i rodziców, „Życie Szkoły”, 1982, nr 10.

38. W. Okoń, O autorytecie nauczyciela „Życie Szkoły” 1971 nr 1, s. 5.

39. A. Kania, Dekalog nauczyciela, „Wychowawca” 2001, nr 1, s. 6.

40. Cz. Banach, Osobowość nauczyciela w: „Gazeta Szkolna” 2001, nr 6, s. 18.

Do rozdz. III

8. S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne. Warszawa, 1970, s. 214.

9. T. Kotarbiński, Kurs logiki. Warszawa, 1960,s. 181.

10. T. Kotarbiński, Próba zastosowania pewnych pojęć prakseologicznych do metodologii pracy naukowej, Wybór pism, t. I, Warszawa, 1957, s. 667.

11. A. Kamiński, Metoda „technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej. w: Metodologia pedagogiki społecznej, red. R. Wroczyński, T. Pilch, Wrocław 1974, s. 42.

12. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1977, s. 116.

13. Tamże, s. 141.

14. T. Pilch, T. Wujek, Metody i techniki badań w pedagogice. w: Pedagogika, red. M. Godlewski, St. Krawcewicz, T. Wujek, Warszawa 1976, s. 74-75.

Do podsumowania

1. J. Rutkowiak, Odmiany myślenia o edukacji, Kraków, 1995, s. 315

BIBLIOGRAFIA

30. Badura E., Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, Warszawa, 1981

31. Baley S., Psychiczne właściwości nauczyciela wychowawcy, w Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962,

32. Banach Cz. Osobowość nauczyciela w: „Gazeta Szkolna” 2001, nr 6

33. Cackowska M. Koncepcja integracji w nauczaniu początkowym. „Życie Szkoły” 1994, nr 4

34. Czardybon M. Grzegorz Piramowicz - nauczyciel nauczycieli., „Życie Szkoły”

35. Dawid J. W. T., O duszy nauczycielstwa, w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962

36. Frycie S. Integracja w nauczaniu. „Życie Szkoły” 1993 nr 4

37. Grzegorzewska M., Znaczenie wychowawcze osobowości nauczyciela, „Chowanna”, 1938,

38. Kamiński A., Metoda „technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej. w: Metodologia pedagogiki społecznej, red. R. Wroczyński, T. Pilch, Wrocław 1974

39. Kania A., Dekalog nauczyciela, „Wychowawca” 2001, nr 1

40. Kotarbiński T., Kurs logiki. Warszawa, 1960

41. Kotarbiński T., Próba zastosowania pewnych pojęć prakseologicznych do metodologii pracy naukowej, Wybór pism, t. I, Warszawa, 1957

42. Kreutz M., Osobowość nauczyciela wychowawcy w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962,

43. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne. Warszawa, 1970,

44. Mysłakowski Z., Co to jest „talent pedagogiczny”? w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962,

45. Okoń W., O autorytecie nauczyciela „Życie Szkoły” 1971 nr 1

46. Pilch T., T. Wujek, Metody i techniki badań w pedagogice. w: Pedagogika, red. M. Godlewski, St. Krawcewicz, T. Wujek, Warszawa 1976,

47. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1977

48. Pomykało W., red., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993,

49. Przetacznikowa M., Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Warszawa, 1967,

50. Radwiłowiczowie M. R., Nauczyciel klas początkowych, Warszawa, 1981

51. Strzykowska A. J., Nauczyciel w świecie współczesnej pedeutologii, Zeszyty Naukowe - Pedagogika 1993

52. Szuman S., Talent pedagogiczny w: Osobowość nauczyciela, red. W. Okoń, Warszawa 1962,

53. Więckowski R., Autorytet nauczyciela nauczania początkowego w opinii uczniów i rodziców, „Życie Szkoły”, 1982, nr 10.

54. Więckowski R., Organizacja edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły” 1998, nr 6

55. Więckowski R., Pedagogiczna interpretacja współczesnej koncepcji integracji. „Życie Szkoły” 2000, nr 2

56. Więckowski R., Prakseologiczna interpretacja edukacji wczesnoszkolnej, „Życie Szkoły” 2000 nr 5

57. Wróbel T., Praca nauczyciela w klasach I-III, Warszawa, 1974

¹

---