• Część I: Wprowadzenie do problematyki zobowiązań umownych

• Prawo cywilne i jego przedmiot.

1. Prawo publiczne i prawo prywatne

Podstawowym rozróżnieniem, jakiego dokonujemy w systematyce norm prawnych jest podział na prawo prywatne i prawo publiczne. Kryterium rozróżnienia stanowi rodzaj relacji pomiędzy podmiotami prawa. W prawie prywatnym przedmiotem regulacji są stosunki pomiędzy autonomicznymi podmiotami, charakteryzujące się brakiem podporządkowania (równorzędnością) jednych wobec drugich, podczas gdy w prawie publicznym charakterystyczną cechę stanowią kompetencje władcze jednych podmiotów (organów państwowych) wobec drugich (organów państwowych lub podmiotów prywatnych). Stąd też stosunki prywatnoprawne opierają się autonomii woli stron, które same kształtują relacje pomiędzy sobą, zaś stosunki publicznoprawne - na formalnych aktach o charakterze władczym.

Druga ważną różnicą pomiędzy jednym a drugim rodzajem norm prawnych jest tryb rozstrzygania sporów i stosowanie sankcji przez organy państwowe: w prawie prywatnym włączenie organów państwowych do rozstrzygnięcia sporu następuje z inicjatywy jednego z podmiotów i tylko w zakresie przez ten podmiot wskazanym. W prawie publicznym natomiast organ państwa zawsze występuje co najmniej po jednej stronie, a uruchomienie aparatu przymusu państwowego ma charakter bezpośredni i automatyczny (wynika z samego prawa).

Przykład: Przykładem stosunku prywatnoprawnego jest umowa sprzedaży, rodząca prawa i obowiązki dla obydwu stron. Umowa taka zawierana jest dobrowolnie (autonomia woli) i strony same ustalają jej treść, żadna nie może narzucić czegoś drugiej (brak kompetencji władczej). W razie powstania między stronami sporu, będzie on rozwiązany przez organ państwowy (sąd) tylko na żądanie strony (wyrażone w pozwie).

Przykładem stosunku publicznoprawnego jest postępowanie karne wszczęte wobec osoby X: drugą stroną stosunku będzie organ państwowy (prokurator), który podejmie określone działania bez woli X-a (postanowienie o wszczęciu postępowania, postanowienie o przedstawieniu zarzutów) i będzie dysponował wobec X-a określonymi środkami przymusu (zatrzymanie).

Uwaga: Państwo lub samorząd terytorialny mogą być także podmiotami stosunków prywatnoprawnych (za pośrednictwem swoich organów) - jednakże nie przysługują im wówczas kompetencje władcze wobec drugiej strony i są one traktowane tak samo jak „zwykłe” podmioty prywatne (np. gdy osoba fizyczna zawrze umowę kupna-sprzedaży nieruchomości z gminą).

2. Prawo cywilne jako gałąź prawa prywatnego

Prawo cywilne stanowi w obrębie prawa prywatnego gałąź prawa, czyli wyodrębniony zespół norm, obejmujący określone kategorie stosunków społecznych. Dla zaliczenia określonego stosunku społecznego do kategorii stosunków cywilnoprawnych zasadnicze znaczenie ma autonomiczna pozycja podmiotów tego stosunku względem siebie. Stąd też prawo cywilne bywa często utożsamiane z prawem prywatnym w ogóle. Istnieje jednak sześć obszarów regulacji prawnej - należących w dużej lub przeważającej części do prawa prywatnego - które bywają (lub bywały) traktowane jako odrębne od prawa cywilnego gałęzie prawa prywatnego. Są to:

1. Prawo pracy: reguluje stosunki pomiędzy pracownikiem a pracodawcą. Oparte są one co prawda na zasadzie autonomii stron i dobrowolności, jednakże zawierają tak silny element faktycznej przewagi jednej strony nad drugą (pracodawcy nad pracownikiem), że normy prawne regulujące te stosunki wprowadzają szereg przepisów ochronnych, ograniczających autonomię pracodawcy. Ponadto istotna role w tych stosunkach odgrywają autonomiczne źródła prawa, tworzone wspólnie przez pracodawcę i grupy pracowników (układy zbiorowe) oraz szczególne środki nacisku społecznego (strajki). Do stosunków pracy przepisy kodeksu cywilnego stosuje się tylko odpowiednio.

2. Prawo rodzinne: reguluje stosunki pomiędzy członkami rodziny (małżonkami, rodzicami, dziećmi, przysposobionymi). Stosunki te w przeważającej mierze mają charakter osobisty a nie majątkowy, a normy prawne ich dotyczące mają na celu ochronę także innych interesów, niż tylko interesy majątkowe stron, ponadto zaś realizują często określoną politykę społeczną państwa.

3. Prawo handlowe (gospodarcze prywatne). Historycznie stanowiło odrębna gałąź prawa jako prawo stanu kupieckiego. Obecnie traktowane jest jako wyspecjalizowany zespół norm prawa cywilnego, dotyczących obrotu gospodarczego.

4. Prawo spółek. Jest to zespół norm regulujących tworzenie, funkcjonowanie i likwidację szczególnych organizacji prawa prywatnego, służących wyłącznie do prowadzenia działalności gospodarczej, jakimi są spółki handlowe. Stosunki z zakresu prawa spółek opierają się na autonomii woli stron, jednak - ze względu na bezpieczeństwo obrotu - podlegają silnej reglamentacji prawnej.

5. Prawo rolne: grupuje ono normy z różnych dziedzin prawa, tak publicznego, jak i prywatnego, połączone razem ze względu na przedmiot stosunków prawnych, jakim jest własność i korzystanie z nieruchomości rolnych.

6. Prawo spółdzielcze: Podobnie jak w przypadku spółek, stosunki spółdzielcze opierają się na autonomii stron, jednakże podlegają licznym ograniczeniom prawnym, przede wszystkim ze względu na to że spółdzielnia nie jest organizacją której celem jest działalność gospodarcza (wypracowanie zysku) lecz zaspokojenie szczególnych potrzeb spółdzielców.

Uwaga: Prawa handlowego w znaczeniu podanym powyżej (regulacji stosunków cywilnoprawnych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej) nie należy mylić z prawem gospodarczym publicznym, obejmującym administracyjno-prawne regulacje związane z działalnością gospodarczą i jej poszczególnymi dziedzinami (np. prawo działalności gospodarczej, prawo farmaceutyczne, ustawa o grach i zakładach wzajemnych, o autostradach płatnych, itd.). Wszystkie normy z tego zakresu należą do gałęzi prawa administracyjnego i jako takie - do prawa publicznego.

2. Stosunek cywilnoprawny i prawo podmiotowe

1. Prawo podmiotowe

Przedmiotem regulacji prawa cywilnego są stosunki cywilnoprawne - zachodzące pomiędzy autonomicznymi podmiotami relacje oparte na prawach i obowiązkach. Elementem konstytutywnym każdego stosunku cywilnoprawnego jest istnienie dla jednej ze stron możliwości określonego zachowania (zwykle połączonej z możliwością domagania się czegoś od drugiej strony). Jeżeli możliwość ta znajduje odzwierciedlenie w przepisach prawa, to - w określonych okolicznościach i w razie ziszczenia się przewidzianych prawem warunków - strona uprawniona może uruchomić aparat państwowy celem przymuszenia drugiej strony do zaspokojenia jej żądania. Sytuacje taką określamy mianem prawa podmiotowego przysługującego określonej osobie. Dla zaistnienia prawa podmiotowego konieczne są następujące elementy:

• możliwość określonego zachowania (podjęcia lub zaniechania określonego działania)

• interes, jaki podmiot uprawniony ma w takim zachowaniu

• odzwierciedlenie zarówno tej możliwości jak i interesu w normie prawnej

• obowiązek innego podmiotu

• (z reguły) uprawnienie do żądania aby organ państwowy doprowadził do realizacji tych obowiązków.

Rozróżnić tu należy trzy sfery:

• sferę interesów danego podmiotu (również tych nierelewantnych prawnie)

• sferę interesów danego podmiotu znajdujących odzwierciedlenie w prawie czyli jego prawa podmiotowe (określa ją prawo materialne)

• sferę realizacji tych interesów na drodze określonego postępowania z udziałem organów państwowych - sądów (dotyczy jej prawo procesowe).

Normy prawa materialnego określają, w których przypadkach danemu podmiotowi w określonej sytuacji przysługuje prawo podmiotowe i na czym ono polega. W uproszczeniu, prawo materialne rozstrzyga o tym, kiedy i komu przysługują jakie prawa i obowiązki.

Normy prawa procesowego określają natomiast, w jaki sposób uprawniony może:

• uruchomić aparat państwowy dla zaspokojenia swoich praw

• wykazać, że prawa te rzeczywiście mu przysługują -

a także określa sposób działania organów państwowych (sądów) przy rozstrzyganiu kwestii istnienia bądź nieistnienia praw.

2. Uprawnienia

Uprawnienia to możliwości sformalizowanych zachowań podmiotu uprawnionego, stanowiące element przysługującego mu prawa podmiotowego. Wyróżniamy trzy rodzaje uprawnień:

- roszczenie: możliwość żądania od drugiej strony ściśle określonego zachowania, z którą skorelowany jest obowiązek innego podmiotu do takiego zachowania (obowiązek spełnienia świadczenia).

- uprawnienie kształtujące: kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego stosunku prawnego przez jednostronną czynność prawną

- zarzut: uprawnienie do odmowy spełnienia roszczenia.

3. Rodzaje praw podmiotowych

Prawa podmiotowe podzielić można na różne rodzaje. Do najważniejszych z nich należą:

1. Prawa bezwzględne i względne

Prawa bezwzględne, to takie które są skuteczne wobec wszystkich. Skorelowany jest z nimi obowiązek nieingerowania innych osób w sferę uprawnionego. Charakterystyczne dla tych praw jest, że nie wynikają z nich bezpośrednio roszczenia - roszczenia te powstają dopiero w przypadku naruszenia prawa bezwzględnego przez określony podmiot, kiedy to następuje konkretyzacja i indywidualizacja jego obowiązku, co umożliwia żądanie określonego zachowania od tego podmiotu. Prawem bezwzględnym jest własność i inne prawa rzeczowe.

Prawa względne skuteczne są jedynie wobec określonych podmiotów. Roszczenie przysługuje uprawnionemu z reguły od momentu powstania prawa względnego. Prawa względne typowe są dla stosunków zobowiązaniowych.

Przykład: Przykładem prawa podmiotowego bezwzględnego jest prawo własności. Zgodnie z art. 140 k.c. właściciel może korzystać z rzeczy „z wyłączeniem innych osób”, co oznacza, że obowiązek nieingerowania w korzystanie przez właściciela dotyczy wszystkich. Jednocześnie obowiązek ten ma charakter ogólny, obejmuje wszelkie działania, które mogłyby przeszkodzić właścicielowi w korzystaniu z jego rzeczy. Z chwilą, gdy naruszenie tego obowiązku nastąpi - np. gdy rzecz zostanie właścicielowi bezprawnie zabrana - powstaje skonkretyzowane roszczenie (o wydanie rzeczy) skierowane przeciwko konkretnej osobie (temu, kto przywłaszczył sobie rzecz).

Przykładem prawa podmiotowego względnego są uprawnienia przysługujące kupującemu: skorelowane są z nimi obowiązki tylko jednego, konkretnego podmiotu (sprzedawcy). Od momentu zawarcia umowy sprzedaży przysługują też kupującemu roszczenia (o wydanie rzeczy i przeniesienie jej własności).

2. Prawa majątkowe i niemajątkowe

Podstawą tego rozróżnienia jest typowy interes, jaki realizuje dane prawo. Dla uznania danego prawa za majątkowe nie ma znaczenia, czy posiada ono rzeczywistą wartość rynkową, a jedynie czy daje się je wycenić w pieniądzu. Dlatego też za prawa majątkowe uważa się roszczenia pieniężne, nawet jeżeli służą one ochronie dóbr niemajątkowych. (np. zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, 445 k.c.)

Prawa niemajątkowe służą ochronie wartości osobistych, którym nie da się przypisać wartości pieniężnej. Zaliczamy do nich prawa osobiste (chroniące dobra takie jak życie, zdrowie, wolność, nazwisko) oraz prawa rodzinne niemajątkowe (np. władza rodzicielska).

3. Prawa zbywalne i niezbywalne, ograniczenia zbywalności

Zasadą jest zbywalność (przenoszalność) praw majątkowych i niezbywalność praw niemajątkowych (jako związanych z osobą człowieka). Zbycie prawa to przeniesienie go w drodze czynności prawnej na inną osobę.

Prawa które zostały w ustawie ukształtowane jako zbywalne, nie mogą być wolą stron przekształcone w niezbywalne - i odwrotnie. Strony nie mogą zatem w drodze czynności prawnej zastrzec, że własność określonego przedmiotu nie będzie mogła być przenoszona na inne osoby. Dopuszczalne jest natomiast zobowiązanie się uprawnionego wobec osoby trzeciej że nie dokona on określonych rozporządzeń prawem zbywalnym. Jeśli jednak - wbrew temu zobowiązaniu - dokona on takich rozporządzeń, to będą one ważne, a naruszenie zobowiązania spowoduje jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą wobec podmiotu któremu zostało złożone przyrzeczenie.

1. Nabycie praw podmiotowych

Nabycie prawa podmiotowego oznacza powiązanie tego prawa z konkretną osobą. Wyróżniamy następujące sposoby nabycia praw podmiotowych:

1. Nabycie pochodne i pierwotne

Nabycie pochodne następuje zawsze od innej osoby, która przenosi prawo na nabywcę (odpłatnie lub nieodpłatnie). Skuteczność nabycia zależy od tego, czy przenoszącemu rzeczywiście przysługiwało przenoszone prawo, nikt bowiem nie może przenieść na drugiego więcej praw, niż sam posiada (nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet). Nabycie pochodne następuje np. w drodze sprzedaży, zamiany, darowizny.

Nabycie pierwotne nie następuje od innej osoby. Można więc pierwotnie nabyć prawo, które wcześniej nie istniało (nie przysługiwało nikomu) - w takim przypadku prawo powstaje równocześnie z jego nabyciem, np.: nabycie własności przez zawłaszczenie rzeczy niczyjej (181 k.c.) lub w wypadku stworzenia dzieła autorskiego, do którego prawa nabywa autor. Możliwe jest jednak także nabycie pierwotne prawa które istniało uprzednio - np. nabycie własności przez zasiedzenie (w tym przypadku nabywca nie uzyskuje prawa od poprzedniego właściciela, ale przesłanką nabycia prawa jest okoliczność, że prawo to wcześniej istniało).

2. Nabycie translatywne i konstytutywne

Nabycie translatywne polega na tym, że nabywca uzyskuje prawo o treści nie zmienionej. Ten sposób nabycia występuje z reguły przy nabyciu pochodnym (kiedy osoba zbywająca prawo przenosi je na nabywcę nie zmieniając jego treści), możliwy jest jednak także przy nabyciu pierwotnym - gdy przesłanką pierwotnego nabycia prawa jest jego uprzednie istnienie (np. przy zasiedzeniu).

Nabycie konstytutywne polega na tym, że wraz z nabyciem prawa powstaje prawo podmiotowe i wiąże się przede wszystkim z nabyciem pierwotnym. Możliwe jest jednak także konstytutywne nabycie prawa od innej osoby (a więc pochodne) - gdy zbywca nie przenosi w całości przysługującego mu prawa, a jedynie ustanawia na rzecz nabywcy nowe, węższe prawo (np. ustanawiając służebność).

Przykłady: Przykładem nabycia, które będzie jednocześnie pochodne i translatywne jest nabycie własności określonej rzeczy w drodze kupna (nabywca uzyskuje własność, w więc takie samo prawo, jak to które przysługiwało zbywcy i uzyskuje je od innej osoby). Przykładem nabycia które jest jednocześnie pierwotne i konstytutywne jest zawłaszczenie (nabycie rzeczy niczyjej) - prawo powstaje wraz z nabyciem, a jego nabycie nie następuje od żadnej osoby. Nabycie jednocześnie pochodne i konstytutywne to ustanowienie służebności (jest pochodne, bo nabywca uzyskuje je od właściciela rzeczy, jest konstytutywne, bo zbywca ustanawia służebność, a więc nowe prawo, węższe od przysługującego mu prawa własności, na rzecz nabywcy). Nabycie jednocześnie pierwotne i translatywne to nabycie własności przez zasiedzenie - jest ono pierwotne, bo nie następuje od innej osoby, a jest translatywne, bo jego treść jest tożsama z treścią prawa, które przysługiwało poprzedniemu właścicielowi.

3. Nabycie (następstwo) pod tytułem ogólnym i szczególnym

Przy nabyciu pod tytułem szczególnym dochodzi do nabycia indywidualnie oznaczonych praw podmiotowych. Przy nabyciu pod tytułem ogólnym (tzw. sukcesji uniwersalnej) mamy do czynienia z nabyciem całości lub części jakiegoś majątku (ogółu praw majątkowych przysługujących danej osobie, tak wierzytelności i praw rzeczowych, jak i długów) na postawie jednego zdarzenia prawnego.

Wyjątkowy charakter sukcesji uniwersalnej, a w szczególności okoliczność, że nabywca wchodzi w ogół stosunków prawnych swojego poprzednika, nabywając także jego obowiązki, powoduje że prawo reglamentuje przypadki w których dojść może do nabycia pod tytułem ogólnym (celem ochrony tak samego nabywcy jak i wierzycieli). Modelowym przykładem sukcesji uniwersalnej jest dziedziczenie; ponadto występuje ona przy przekształceniach strukturalnych osób prawnych (przekształcenia i połączenia spółek i spółdzielni). W drodze czynności cywilnoprawnej dokonać można sukcesji uniwersalnej w przypadku zbycia przedsiębiorstwa.

1. Ochrona prawa podmiotowego i zobowiązania naturalne

Zasadą w prawie cywilnym jest, że organy państwa zostają włączone do rozstrzygnięcia sporu pomiędzy podmiotami prywatnoprawnymi tylko na żądanie jednego z nich. Instrumentem służącym do takiego włączenia organu państwowego jest powództwo, czyli kompetencja do zwrócenia się do sądu (lub innego właściwego organu), aby ten rozpatrzył sprawę i orzekł o konsekwencjach prawnych wynikających z naruszenia lub zagrożenia prawa podmiotowego. Powództwo jest więc niezbędnym dla zapewnienia ochrony korelatem roszczenia materialnoprawnego.

Istnieją jednakże roszczenia, którym prawo odmawia ochrony sądowej. Uprawnionemu więc, któremu przysługuje takie roszczenie nie przysługuje powództwo, a jedynie bardzo słaba ochrona, polegająca na tym, że jeśli dłużnik spełni należne świadczenie, nie będzie mógł domagać się jego zwrotu. Stosunki, z których wynikają takie - wyjątkowe - roszczenia, nazywamy zobowiązaniami naturalnymi (np. roszczenia z gry lub zakładu, 413 k.c.).

2. Znaczenie materialnoprawnych reguł dowodowych dla sądowej realizacji roszczenia. Domniemania prawne .

Istnienie roszczenia w sferze prawa materialnego oraz okoliczność, że roszczeniu temu przysługuje ochrona sądowa nie jest jeszcze równoznaczne z faktyczną możliwością wykazania przed sądem, że roszczenie istnieje i zasługuje na ochronę. W tym celu bowiem osoba dochodząca ochrony roszczenia w drodze powództwa cywilnego (czyli powód) musi przekonać sąd, że:

• roszczenie istnieje - a więc wskazać fakty, które dowodzą jego istnienia;

• że z roszczenia wynikają wskazane przez powoda konsekwencje prawne - czyli wykazać słuszność swojej oceny stanu prawnego.

Stąd też decydujące znaczenie dla skutecznej ochrony sądowej ma postępowanie dowodowe. Reguły dowodowe należą w zasadzie do sfery prawa procesowego. Określają one sposób, w jaki sąd ustala fakty doniosłe dla sprawy z punktu widzenia obowiązującego systemu prawnego. W zakresie tym istnieje też jedna - niezwykle doniosła - norma materialnoprawna, określająca tzw. rozkład ciężaru dowodu. Jest nią art. 6 k.c., stanowiący, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne. W przypadku ochrony roszczenia osobą tą jest zawsze powód, stąd też dla skutecznej sądowej realizacji roszczenia należy rozważyć - obok jego istnienia w sensie materialnoprawnym - także możliwości dowiedzenia jego istnienia.

Charakter reguł dowodowych mają też domniemania. Wyróżniamy ich dwa rodzaje:

• Domniemania faktyczne. Jest to kompetencja sądu do uznania za udowodnione pewnych faktów na podstawie innych faktów, dowiedzionych zgodnie ze zwykłymi regułami dowodowymi - na podstawie wiedzy ogólnej i doświadczenia życiowego (por. 231 k.p.c.).

Przykład: Jeżeli w sprawie o ustalenie ojcostwa decydujące znaczenie będzie miała okoliczność czy X i Y utrzymywali ze sobą stosunki płciowe, to pomimo braku jednoznacznego dowodu, że do takich stosunków doszło, sąd będzie mógł to przyjąć, jeżeli w sposób pewny dowiedzione zostanie, że X i Y mieszkali wspólnie w pokoju hotelowym i zachowywali się jak para (np. trzymali za ręce, całowali w obecności innych gości).

• Domniemania prawne. Są to normy prawne nakazujące uznać określone fakty za prawdziwe, o ile udowodnione zostały inne fakty.

Przykład: Art. 9 k.c. stanowi, że w razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe. Jeżeli ktoś wywodzi skutki prawne z faktu żywego przyjścia na świat dziecka (co może mieć duże znaczenie dla dziedziczenia, por. 972 k.c.) to nie musi udowadniać, że dziecko żyło w momencie urodzin, wystarczy że wykaże, że do narodzin w ogóle doszło.

Domniemania, tak prawne jak i faktyczne, mogą zostać obalone w drodze dowodu przeciwnego, chyba że przepis zakazuje przeciwdowodu (w wyjątkowych wypadkach, por. 62 § 3 k.r.o.). Ciężar dowodu obalającego domniemanie spoczywa jednakże na tym, kto chce je obalić.

Uwaga: Dla stosunków zobowiązaniowych ogromne znaczenie ma zawarte w art. 7 k.c. domniemanie dobrej wiary. Wynika to z faktu, że na obszarze prawa cywilnego skutki prawne różnych sytuacji bardzo często powiązane są z istnieniem lub brakiem dobrej wiary (por. 174 k.c., 169 § 1 k.c.). Pod pojęciem tym rozumieć należy błędne, ale usprawiedliwione przekonanie jakiegoś podmiotu o tym, że przysługuje mu jakieś prawo podmiotowe. Zgodnie z art. 7 k.c. domniemywa się istnienie dobrej wiary, ilekroć ustawa uzależnia od jej istnienia lub braku skutki prawne.

3. Zobowiązanie - szczególny rodzaj stosunku cywilnoprawnego

1. Pojęcie zobowiązania

Zobowiązanie jest nazwą, jaką nadajemy takiemu stosunkowi cywilnoprawnemu, w ramach którego jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnika) świadczenia, zaś dłużnik powinien to świadczenie spełnić.

Zobowiązanie może być zatem (ale nie musi) elementem sytuacji, w której określonej osobie przysługuje prawo podmiotowe. Z samego istnienia prawa podmiotowego nie musi jeszcze wynikać konkretne zobowiązanie, jednak istnienie zobowiązania jest równoznaczne z istnieniem prawa podmiotowego względnego po stronie wierzyciela (wierzytelność jest prawem podmiotowym względnym, z którego wynikać mogą różne roszczenia). Charakterystyczne jest tu, że stosunek zobowiązaniowy może istnieć tylko pomiędzy konkretnymi, indywidualnie oznaczonymi osobami (zobowiązanym nie może być nieokreślona grupa ludzi lub podmiot abstrakcyjny).

Przykład: Por. przykład na stronie 5. Właścicielowi rzeczy niewątpliwie przysługuje prawo podmiotowe (bezwzględne), obejmujące swobodę korzystania z rzeczy z wyłączeniem innych. Nie znaczy to jednak, że wszyscy ludzie na świecie pozostają z właścicielem w stosunku zobowiązaniowym. Dopiero w momencie w momencie naruszenia jego własności przez osobę trzecią nastąpi konkretyzacja uprawnień właścicielskich, w wyniku której naruszający stanie się dłużnikiem właściciela - zobowiązanym do określonego zachowania (zaniechania dalszych naruszeń, naprawienia wynikłej z nich szkody).

Elementami zobowiązania są zawsze dług i wierzytelność. Dług jest to obowiązek do spełnienia świadczenia, wierzytelność zaś - skorelowane z tym obowiązkiem prawo podmiotowe wierzyciela do domagania się zaspokojenia. Z pojęciem długu związane jest pojęcie odpowiedzialności: mówiąc że „dłużnik odpowiada za pokrycie długu” mamy na myśli, że prawo określa obowiązki dłużnika i sposób, w jaki pokrycie długu może być dokonane - w razie potrzeby przymusowo. Dług z reguły rozpatrujemy łącznie z odpowiedzialnością (dłużnikiem i odpowiedzialnym za spełnienie świadczenia jest z reguły ta sama osoba), jednak istnieją w tej mierze ważne wyjątki. Pierwszy z nich stanowią zobowiązania naturalne (por. wyżej), przy których istnieje wprawdzie dług, jednak dłużnik nie odpowiada za niego (brak jest prawnej ochrony roszczenia). Drugi wyjątek to sytuacje, w których za dług dłużnika odpowiada osoba trzecia (tzw. odpowiedzialność za dług cudzy). Odpowiedzialność taka wynikać może z zabezpieczenia wierzytelności przez osobę trzecią (np. w drodze poręczenia lub zastawu).

Uwaga: Nie należy długu w powyższym znaczeniu mylić z długiem w znaczeniu potocznie używanym (czyli z długiem pieniężnym). Dłużnikiem w prawie cywilnym jest każdy, kto zobowiązany jest do spełnienia jakiegoś świadczenia, przy czym świadczenie to może polegać równie dobrze na zapłacie sumy pieniężnej (np. ceny sprzedaży), jak i na świadczeniu w naturze (np. wydaniu sprzedanej rzeczy), na dokonaniu określonej czynności prawnej (np. na zawarciu umów związanych z zarządem nieruchomością przez zarządcę) lub na dokonaniu pewnych czynności faktycznych (np. naprawa wadliwej rzeczy wykonaniu obowiązków sprzedawcy wynikających z rękojmi) albo nawet na powstrzymaniu się od dokonywania pewnych czynności (np. zaniechaniu naruszeń cudzej własności). We wszystkich tych wypadkach mamy do czynienia z długiem w sensie prawnym.

2. Źródła odpowiedzialności dłużnika i rodzaje odpowiedzialności

Stosunki cywilnoprawne powstają w wyniku zdarzeń prawnych (por. niżej, s. 7). W zakresie powstawania szczególnych stosunków prawnych jakimi są zobowiązania, wyróżniamy różne kategorie zdarzeń rodzących odpowiedzialność (źródła odpowiedzialności). Są one traktowane odrębnie ze względu na różnice w ukształtowaniu ogólnych zasad odpowiedzialności dla każdej kategorii:

• czyny niedozwolone (odpowiedzialność na podstawie 415 k.c. i nast., tzw. deliktowa). Podstawową przesłanką do powstania odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych jest wina dłużnika, ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na powodzie.

• bezpodstawne wzbogacenie (odpowiedzialność odszkodowawcza na podstawie 405 k.c. i nast.). Przesłankami odpowiedzialności, których istnienie musi wykazać powód są: 1. uzyskanie przez dłużnika korzyści majątkowej 2. bez podstawy prawnej 3. kosztem innej osoby.

• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (odpowiedzialność odszkodowawcza na podstawie 471 k.c. i nast., tzw. kontraktowa). Przesłanką odpowiedzialności jest tu powstanie szkody w wyniku zawinionego niewykonania/nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika. Istotne znaczenie ma fakt, iż z mocy art. 471 k.c. winę dłużnika domniemuje się. Oznacza to, że spoczywający na powodzie ciężar dowodu obejmuje tylko istnienie i rozmiar szkody oraz związek przyczynowy pomiędzy niewykonaniem/nienależytym wykonaniem zobowiązania a powstaniem szkody. Ewentualny brak winy, zwalniający od odpowiedzialności, musi zostać wykazany przez pozwanego czyli dłużnika (tzw. ekskulpacja).

• odpowiedzialność z tytułu abstrakcyjnych czynności prawnych (np. z weksla i czeku). Przesłanki tej odpowiedzialności wynikają bezpośrednio z treści czynności oraz przepisów ją regulujących. Jej charakterystycznym elementem jest oderwanie zobowiązania dłużnika od przyczyny dla której zobowiązanie to powstało.

Pamiętać należy, że w zakresie zobowiązań umownych zasady odpowiedzialności, wynikające z przepisów ogólnych (471 i nast. k.c.) podlegać mogą daleko idącej modyfikacji w wyniku umowy stron (np. kara umowna, rozszerzenie bądź poszerzenie odpowiedzialności dłużnika).

Odpowiedzialność dłużnika jest w prawie polskim zawsze odpowiedzialnością majątkową. Jeżeli chodzi o zakres majątkowy, to rozróżniamy dwa rodzaje odpowiedzialności:

1. Odpowiedzialność osobista

Co do zasady jest to odpowiedzialność nieograniczona, co oznacza, że dłużnik odpowiada wobec wierzyciela całym swoim osobistym majątkiem - tak teraźniejszym, jak i przyszłym. Egzekucja może więc być prowadzona do wszystkich składników majątku dłużnika, jeżeli zaś chodzi o wybór konkretnych przedmiotów z których nastąpić ma zaspokojenie, to należy on do wierzyciela.

W niektórych przypadkach prawo ogranicza odpowiedzialność osobistą dłużnika. Ograniczenie to może mieć postać:

• ograniczenia odpowiedzialności do pewnej wyodrębnionej masy majątkowej (np. odpowiedzialność za długi spadkowe przed przyjęciem spadku, por. 1030 k.c.). Oznacza to, że wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia tylko ze składników wskazanej masy, a nie z całości majątku dłużnika.

• ograniczenia odpowiedzialności do określonej liczbowo wysokości - niezależnie od wysokości długu (np. odpowiedzialność za długi spadkowe w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, por. 1031 § 2 k.c.; kiedyś także odpowiedzialność za długi nabywcy przedsiębiorstwa, por. d. 526 k.c.). Oznacza ona, że wierzyciel może wprawdzie poszukiwać zaspokojenia ze wszystkich przedmiotów majątkowych dłużnika, jednakże tylko do pewnej wysokości, w pozostałym zaś zakresie pozostanie niezaspokojony.

• Odpowiedzialność rzeczowa

Jest co do zasady niezależna od odpowiedzialności osobistej i łączy się z tzw. rzeczowym zabezpieczeniem wierzytelności. Polega ono na ustanowieniu dla wierzyciela prawa do zaspokojenia się z określonego przedmiotu majątkowego, niezależnie od tego, czyją jest on własnością (zastaw, hipoteka). W tej sytuacji niejako „odpowiedzialność ponosi przedmiot, nie człowiek” (tzn. w sensie prawnym odpowiedzialność ponosi każdoczesny właściciel rzeczy obciążonej, niezależnie od tego, czy jest dłużnikiem, czy nie.Podmioty stosunku cywilnoprawnego

1. Osoby fizyczne i osoby prawne

Podmiotami stosunku cywilnoprawnego mogą być osoby fizyczne lub prawne. Podmiotowość tych pierwszych wynika z samego faktu bycia istotą ludzką, której mogą przysługiwać prawa i obowiązki (i tej cechy - podmiotowości prawnej - osoba ludzka nie może zostać pozbawiona). Podmiotowość prawna osób prawnych wynika z przepisów prawa, które w sposób bezwzględnie wiążący określają, jakie organizacje posiadają przymiot osobowości prawnej. Możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków określamy mianem zdolności prawnej.

Osoba prawna działa poprzez swoje organy. Organem jest jedna lub więcej osób fizycznych, których działania traktowane są jak działania osoby prawnej, pod warunkiem, że:

• struktura organizacyjna osoby prawnej przewiduje dany organ i wyznacza jego kompetencje;

• osoba działająca jako organ została ważnie powołana na to stanowisko;

• działania tej osoby podejmowane są w roli organu.

Sposób działania, organizację wewnętrzna, w tym kwestię rodzajów organów i ich kompetencji danej osoby prawnej regulują przepisy dotyczące tego rodzaju osób prawnych oraz - ewentualnie - czynności prawne, dokonane przez członków albo założycieli danej osoby w granicach przewidzianych prawem (np. statut spółki akcyjnej, umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, statut stowarzyszenia lub fundacji). Jeżeli wskutek braku organów (ustawowych bądź statutowych) osoba prawna nie może prowadzić swoich praw i dokonywać czynności prawnych, sąd ustanawia dla niej kuratora.

Umowa zawarta z osobą nie będącą organem osoby prawnej, ale podającą się za taką jest nieważna. Jeżeli jednak zawierający umowę z rzekomym organem, nie zdaje sobie z tego sprawy, wówczas ustawa chroni jego dobrą wiarę (por. wyżej, s. 4). Osoba bezpodstawnie podająca się za organ osoby prawnej jest wówczas zobowiązana do zwrotu wszystkiego, co otrzymała od drugiej strony jako świadczenie oraz do naprawienia wyrządzonej swym działaniem szkody (39 k.c.).

Osoby prawne mogą być państwowe lub prywatne. Odrębnie niż państwowe - ale blisko z nimi powiązane - traktowane są jednostki samorządu terytorialnego, które także posiadają osobowość prawną (gmina, powiat, województwo).

Mówimy o korporacyjnych osobach prawnych, gdy do ich istoty należy jakaś forma członkostwa pewnej grupy osób, wnoszącej udziały lub składki tworzące majątek organizacji (stowarzyszenie, spółka akcyjna). O fundacyjnych osobach prawnych mówimy, gdy podstawę ich istnienia stanowi majątek, przekazany przez założyciela, którym organizacja zarządza (fundacje, państwowe osoby prawne).

Ułomne osoby prawne to takie jednostki organizacyjne, którym ustawa nie przyznaje osobowości prawnej, ale przyznaje niektóre cechy, będące elementami osobowości prawnej - najczęściej zdolność prawną, zdolność procesową lub zdolność do odpowiadania własnym majątkiem za zobowiązania organizacji. Przykładami ułomnych osób prawnych są: spółka cywilna, spółki nie-kapitałowe, wspólnota mieszkaniowa.

Uwaga: Szczególną osobą prawną jest Skarb Państwa. Mianem tym określamy państwo, ilekroć występuje jako podmiot stosunków cywilnoprawnych, a nie jako podmiot publiczny w sferze swoich kompetencji władczych (por. wyżej, s. 1). Skarb Państwa sam odpowiada za swoje zobowiązania, a działa poprzez jednostki organizacyjne, które same w sobie pozbawione są podmiotowości prawnej (nie mylić z państwowymi osobami prawnymi, takimi jak np. przedsiębiorstwa państwowe, które są od Skarby Państwa całkowicie odrębne w sensie prawnym). Jednostki te zarządzają powierzonym im mieniem państwowym i reprezentują Skarb Państwa w zakresie stosunków majątkowych związanych z tym mieniem. Dlatego też roszczenia przeciwko Skarbowi Państwa kierowane są do właściwej jednostki organizacyjnej, która staje się stroną procesową (np. wojewoda).

4. Zdolność do czynności prawnych

Od zdolności prawnej, czyli możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków, odróżnić należy zdolność do czynności prawnych. Zdolność prawna przysługuje każdej osobie fizycznej i prawnej i nie podlega ograniczeniom (8 k.c.).

Zdolność do czynności prawnych natomiast jest możliwością dokonywania ważnie czynności w wyniku których nabyte zostaną prawa bądź zaciągnięte zostaną zobowiązania. Nie zawsze musi ona przysługiwać podmiotowi posiadającemu zdolność prawną. Rozróżniamy tu pomiędzy:

• brakiem zdolności do czynności prawnych

• ograniczoną zdolnością do czynności prawnych

• pełną zdolnością do czynności prawnych.

Co do zasady, czynności prawne dokonane przez osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych są nieważne. Osoby mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych mogą ważnie dokonywać czynności z określonego zakresu, w pozostałym zakresie dokonane przez nie czynności są nieważne ale mogą zostać konwalidowane (stać się ważne) w razie ziszczenia się określonych prawem przesłanek. Osoby z pełną zdolnością do czynności prawnych mogą ważnie dokonywać wszystkich czynności.

Umowa jako czynność prawna

1. Zdarzenia prawne i czynności prawne

Zdarzenia cywilnoprawne to takie zdarzenia (fakty) które mają znaczenie dla stosunków cywilnoprawnych, tzn. że normy prawne przypisują tym zdarzeniom określone konsekwencje. Do konsekwencji tych należy: powstanie i zgaśnięcie stosunku prawnego, zmiana jego podmiotu lub zmiana jego treści.

Zdarzenia cywilnoprawne dzielą się na konwencjonalne i inne. Konwencjonalne to takie, które istnieją tylko o tyle, o ile istnieje konstruująca je norma prawna (np. wypowiedzenie umowy, zawarcie małżeństwa). Inne zdarzenia, to takie, których byt i sens jest niezależny od systemu prawnego, ale norma prawna wiąże z ich zajściem określone konsekwencje prawne (np. zniszczenie czyjejś rzeczy).

Wśród zdarzeń cywilnoprawnych wyróżnia się następujące typy:

• czynności prawne

• działania prawne (np. oświadczenia wiedzy)

• orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne

• niewykonywanie uprawnień w określonym czasie.

Czynność prawna jest to taka czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa - w podstawowym zakresie - wynikające z niej konsekwencje (por. 56 k.c.). Jej podstawowym elementem jest oświadczenie woli - zawiera ono zarówno treść czynności prawnej, jak i wyraża wolę, aby czynność ta się ziściła.

Uwaga: Element woli pozwala odróżnić oświadczenie woli od oświadczenia wiedzy. To ostatnie również może wywoływać określone skutki prawne, jednak w przeciwieństwie do oświadczenia woli, skutki te wystąpią bez względu na to, czy osoba składająca oświadczenie wiedzy chciała ich wystąpienia czy nie (np. zawiadomienie sprzedawcy o wadach fizycznych rzeczy 563 k.c.).

Ze względu na ilość stron składających oświadczenia woli niezbędne dla dojścia czynności prawnej do skutku, wyróżnia się:

• czynności prawne jednostronne - dochodzą do skutku przez oświadczenie woli złożone przez jedną stronę, zachowanie drugiej strony jest obojętne (np. wypowiedzenie stosunku najmu)

• umowy - dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli dwóch lub więcej stron

• uchwały - obejmują oświadczenia woli więcej niż jednego podmiotu, jednak oświadczenia te nie muszą być zgodne (uchwałę można podjąć większością głosów)

Oprócz tego istnieje wiele podziałów czynności prawnych. Najważniejsze spośród nich to:

1. Czynności realne i konsensualne

Dla dokonania czynności realnej konieczne jest - oprócz złożenia oświadczenia woli - także dokonanie działania, powodującego zmianę faktycznego władztwa nad rzeczą. Należą tu czynności wymagające dla swojej ważności przeniesienia posiadania (np. ustanowienie zastawu, por. 307 § 1 k.c.) lub wpisu do rejestru publicznego (dla np. ustanowienia hipoteki, por. 67 ust. 1 ust. ks.w.h.).

Czynność konsensualna natomiast dochodzi do skutku solo consensu, tzn. przez samo tylko złożenie oświadczeń woli.

2. Czynności zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku

Czynności prawne zobowiązujące polegają na zobowiązaniu się jednej strony (dłużnika) do świadczenia, tj. określonego działania lub zaniechania na rzecz drugiej strony (wierzyciela), por. 353 k.c. Czynność prawna może być zobowiązująca jednostronnie (np. umowa darowizny) lub dwustronne (np. umowa sprzedaży).

Czynności prawne rozporządzające polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego.

Szczególny charakter mają czynności zobowiązująco-rozporządzające, zwane też czynnościami o podwójnym skutku. Są to czynności zobowiązujące do dokonania rozporządzenia. W polskim systemie prawnym zasadą jest, że czynność zobowiązująca do rozporządzenia wywołuje skutek rozporządzający z mocy samego prawa (por. 155 § 1, 510 k.c.).

5. Oświadczenie woli - konieczny element czynności prawnej

1. Forma oświadczenia woli

Zasadą jest, że oświadczenie woli może być wyrażone w dowolny sposób (por. 60 k.c.). Stąd też rozróżniamy wyraźne i dorozumiane oświadczenia woli. Dla interpretacji jakiegoś zachowania jako oświadczenia woli decydujące znaczenie może mieć kontekst i ustalone w danej dziedzinie życia zwyczaje (np. zachowania maklerów giełdowych lub klientów supermarketu).

Prawo cywilne przewiduje trzy formy szczególne składania oświadczeń woli:

1. Zwykła forma pisemna - obejmuje wyrażenie oświadczenia woli na piśmie i opatrzenia go podpisem

2. Poświadczenie daty (tzw. data pewna) - polega na stwierdzeniu, że określona czynność prawna została dokonana w określonym czasie; stwierdzenie to nie musi być dokonane dokumencie obejmującym oświadczenia woli stron (wystarczy np. że fakt dokonania czynności prawnej potwierdzony został w jakimkolwiek dokumencie urzędowym, 81 pkt 1 k.c.).

3. Poświadczenie podpisu - przez notariusza lub powołany do tego organ.

4. Akt notarialny - przewidziana dla szczególnych czynności prawnych jako gwarantująca najwyższe bezpieczeństwo obrotu.

Każda kolejna z wymienionych powyżej form zawiera elementy swoiste dla form wcześniejszych i w związku z tym może je zastąpić.

Od formy czynności prawnej odróżnić należy skutki jej niedochowania (tzw. rygor). Obowiązek zachowania określonej formy oraz konsekwencje jego niedochowania wynikać mogą z przepisu prawa lub z umowy stron. Rozróżniamy:

1. Formę czynności prawnej zastrzeżoną pod rygorem nieważności (ad solemnitatem). Niezachowanie zastrzeżonej formy powoduje bezwzględną nieważność czynności, a w konsekwencji - brak skutków prawnych (73, 76 k.c.).

2. Formę czynności prawnej zastrzeżoną dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum). Niezachowanie formy nie powoduje nieważności czynności prawnej, a jedynie niewystąpienie wskazanych konsekwencji. Por 390 § 1 k.c.; 660 k.c.)

3. Formę czynności prawnej zastrzeżoną dla celów dowodowych (ad probationem). Niezachowanie formy powoduje wystąpienie negatywnych skutków procesowych, polegających na ograniczeniu możliwości dowiedzenia, że czynność prawna została dokonana (zakaz korzystania z dowodu z przesłuchania stron i ze świadków). Por. 74 § 2 k.c.

1. Wady oświadczenia woli

Oświadczenie woli - jak sama nazwa wskazuje - musi wyrażać wolę składającego, nakierowaną na wywołanie określonych skutków prawnych. Stąd też, w sytuacjach, w których oświadczenie z jakichkolwiek przyczyn nie odzwierciedla rzeczywistej woli składającego, oświadczenie takie jest wadliwe. Kodeks cywilny rozróżnia tu pomiędzy pięcioma typami wad:

1. Brak świadomości lub swobody przy podjęciu decyzji i wyrażeniu woli 82 k.c.). Wada ta dotyczy wyłącznie stanu psychicznego (np. stan upojenia alkoholowego); a czynność prawna nią dotknięta jest bezwzględnie nieważna.

2. Pozorność (83 k.c.). Pozorne mogą być tylko oświadczenia woli składane drugiej stronie. Czynność dotknięta tą wadą jest bezwzględnie nieważna, jednakże  83 § 2 k.c. przewiduje szczególny sposób ochrony osób trzecich, które nabyły prawo działając w zaufaniu do ważności pozornej czynności prawnej.

3. Błąd (84 k.c.). Działanie w błędzie powoduje wadliwość czynności prawnej tylko wtedy gdy błąd ten dotyczy treści czynności prawnej i gdy jest istotny. Możliwości powołania się nad błąd przy czynnościach prawnych odpłatnych są ograniczone (84 zd. 2). Błąd, podobnie jak podstęp i groźba nie powoduje automatycznej nieważności oświadczenia woli; stanowi tylko podstawę do uchylenia się od jego skutków (zob. niżej).

4. Podstęp. Jeżeli błąd został przez druga stronę wywołany podstępnie (= druga strona świadomie wprowadziła składającego oświadczenie w błąd i to w celu nakłonienia go do złożenia oświadczenia określonej treści) to można się na niego powołać także gdy błąd nie był istotny lub gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. Ponadto można się także powołać na podstęp osoby trzeciej (nie będącej stroną czynności prawnej) - gdy czynność prawna jest nieodpłatna albo gdy adresta oświadczenia woli wiedział o podstępie osoby trzeciej i nie zawiadomił o nim składającego oświadczenie.

5. Groźba. Groźba powodująca wadliwość oświadczenia woli musi być bezprawna (= zapowiedź dokonania czynu bezwzględnie zabronionego, np. pobicia, ale również zapowiedź podjęcia działań dozwolonych prawem, ale w innym celu, np. zapowiedź doniesienia do prokuratury o popełnionym przez X-a przestępstwie celem wyłudzenia od X-a darowizny). Ponadto groźba musi być poważna, tj. powodować niebezpieczeństwo dla dóbr osobistych lub majątkowych składającego oświadczenie woli lub dla dóbr jakiejkolwiek innej osoby. Groźba może pochodzić od adresata oświadczenia woli lub od osoby trzeciej.

Uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli następuje w drodze odrębnego oświadczenia woli. Uprawnienie do złożenia takiego oświadczenia o uchyleniu się od skutków jest uprawnieniem kształtującym - skuteczne złożenie oświadczenia o uchyleniu powoduje zgaśnięcie wszelkich skutków prawnych pierwotnego oświadczenia woli i od już od chwili złożenia wadliwego oświadczenia (ex tunc).

Uchylenie wymaga formy pisemnej dla celów dowodowych i musi być złożone drugiej stronie pierwotnej czynności prawnej lub - w braku takowej - osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej. Prawo do uchylenia ograniczone jest terminem (88 § 2 k.c.).

6. Treść czynności prawnej i swoboda jej kształtowania, swoboda umów.

Treść czynności prawnej zawarta jest w oświadczeniu (oświadczeniach) woli, które się na tę czynność składają. Nie należy jej mylić z treścią stosunku cywilnoprawnego, która - oprócz treści czynności prawnej obejmuje ponadto to, co wynika z ustawy zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (por. 56 k.c.).

W prawie prywatnym obowiązuje zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej. Wynika ona z zasady wolności gospodarczej, proklamowanej w Konstytucji; expressis verbis wyraża ją 353¹ k.c. (w odniesieniu do umów).

Swoboda kształtowania treści czynności prawnej oznacza że strony mogą - co do zasady - ukształtować łączący je stosunek prawny w sposób dowolny, a prawo materialne określa tylko pewne typy stosunków, które strony mogą modyfikować.

Odróżnić tu należy przepisy względnie i bezwzględnie obowiązujące (iuris dispositivi i iuris cogentis): przepisy względnie obowiązujące tworzą pewien wzorzec, który znajduje zastosowanie, o ile strony nie postanowiły inaczej (strony mogą uchylić obowiązywanie tych przepisów wobec siebie). Przepisy bezwzględnie obowiązujące natomiast wiążą strony zawsze i nie mogą zostać zmodyfikowane w drodze czynności prawnej.

Relacje pomiędzy normami prawa, a treścią czynności prawnej, które łącznie kreują treść stosunku cywilnoprawnego i wynikających z niego praw podmiotowych, schematycznie przedstawić można następująco:




























W przypadku stosunków zobowiązaniowych mamy najczęściej do czynienia z przepisami względnie obowiązującymi, a w przypadku stosunków rzeczowych - z bezwzględnie obowiązującymi. Wynika to z faktu, że stosunki zobowiązaniowe kreują prawa podmiotowe względne (skuteczne tylko wobec stron czynności prawnej), zaś dla stosunków z zakresu prawa rzeczowego charakterystyczne są prawa podmiotowe bezwzględne (skuteczne wobec osób trzecich). Ze względu na ochronę interesów osób nie będących stronami czynności prawnej, prawo określa w sposób wyczerpujący, jakie rodzaje praw bezwzględnych mogą powstać z mocy czynności prawnej i jaka jest treść tych praw (tzw. numerus clausus podmiotowych praw bezwzględnych). Ograniczenie to dotyczy zarazem rodzajów i treści czynności prawnych, które kreują takie prawa - swoboda kształtowania treści czynności prawnej podlega zatem ograniczeniom w przypadku:

• czynności kreujących prawa rzeczowe

• czynności tworzących spółki

• czynności kreujących prawa ucieleśnione w papierach wartościowych

• czynności regulujących stosunki majątkowo małżeńskie

• dotyczących spadków.

Swoboda umów oznacza nie tylko możliwość swobodnego ukształtowania stosunku prawnego łączącego strony, ale także swobodę wyboru kontrahenta i swobodę samej decyzji czy zawrzeć umowę (i ew. w jakiej formie).

Oprócz ograniczeń ustawowych (przepisami bezwzględnie obowiązującymi), swoboda umów nie obejmuje dokonywania czynności sprzecznych z zasadami współżycia społecznego (58 § 2, 353¹ k.c.), sprzecznych z naturą stosunku zobowiązaniowego (353¹ k.c.) oraz umów o świadczenie niemożliwe (387 § 1 k.c.).

7. Skutki wadliwości czynności prawnej:

Od czynności prawnej wadliwej należy odróżnić czynność nieistniejącą - mamy z nią do czynienia, gdy w stojących za nią zachowaniach nie można doszukać się oświadczenia woli.

Czynności prawne natomiast dokonane, mogą być wadliwe - w różny sposób. Rozróżniamy tu:

• Nieważność (bezwzględna). Czynność prawna nieważna nie wywołuje żadnych skutków od samego początku (ex tunc) i z mocy prawa (58 k.c.). Sąd uwzględnia nieważność z urzędu, każdy może się na nią powołać. Nieważność może być w wyjątkowych, wskazanych w ustawie wypadkach konwalidowana, tj. stać się ważna (por. 890 k.c.).

• Wzruszalność (nieważność względna). Czynność prawna wywołuje wszystkie określone w jej treści skutki prawne. Jednakże w określonych sytuacjach skutki te mogą ulec zmianie (zostać „wzruszone”) na skutek działania uprawnionej osoby. Wzruszenie następuje poprzez oświadczenie woli uprawnionego (por. 88 k.c.) lub poprzez orzeczenie sądu (np. unieważnienie umowy ze względu na wyzysk, 388 k.c.). Wzruszenie czynności prawnej powoduje ustanie bądź zmianę jej skutków ze skutkiem wstecznym (ex tunc).

• Bezskuteczność zawieszona. Czynność prawna nie wywołuje przewidzianych w niej skutków prawnych, dopóki nie zostanie udzielona niezbędna do ważności czynności zgoda osoby trzeciej (por. 18 § 3 k.c., 103 § 2 k.c.).

• Bezskuteczność względna. Oznacza, że istnieje dla określonej osoby możliwość domagania się aby uznać czynność prawną za bezskuteczną w stosunku do niej (59 k.c.), pomimo że sama czynność dokonana jest ważnie.

• Część II: Umowy jako źródło zobowiązań

Ogólne zagadnienia związane z zawarciem umowy

1. Przedstawicielstwo i pełnomocnictwo

Pojęcia przedstawicielstwa i pełnomocnictwa należą właściwie do części ogólnej prawa cywilnego, nie do prawa zobowiązań. Ze względu na specyfikę niniejszego wykładu i bliski związek przedstawicielstwa z problematyką zawarcia umowy zostaną omówione łącznie z nią w tym miejscu.

1. Przedstawicielstwo

Przedstawicielstwo polega na działaniu w cudzym imieniu. Przedstawiciel dokonuje czynności prawnej z osobą trzecią, która to czynność wywołuje bezpośredni skutek w sferze prawnej reprezentowanego; reprezentowany jest związany czynnością prawną dokonaną przez pełnomocnika w granicach udzielonej mu kompetencji.

Aby czynność prawna dokonana przez przedstawiciela wywarła skutki dla mocodawcy (niezależnie od pozostałych przesłanek ważności czynności), konieczne jest, aby:

• z treści czynności wynikało, że dokonująca jej osoba występuje w charakterze przedstawiciela (jeżeli nie wynika, to należy przyjąć, że osoba ta działa we własnym imieniu)

• oświadczenie woli przedstawiciela musi wskazywać osobę reprezentowanego.

Istotne jest, że oceniając ewentualną wadliwość czynności dokonanej przez pełnomocnika, jak również skutki istnienia lub braku dobrej wiary przy dokonaniu tej czynności, należy brać pod uwagę zarówno okoliczności występujące po stronie przedstawiciela, jak i po stronie reprezentowanego.

Zasadniczo każdej czynności prawnej można dokonać przez przedstawiciela, chyba że co innego wynika z przepisu szczególnego (por. np. 944 § 2 k.c.).

Przedstawicielstwo odróżnić należy innych instytucji o zbliżonym charakterze:

• posłańca, który nie składa sam oświadczenia woli, lecz tylko je przekazuje (nie musi więc w ogóle posiadać zdolności do czynności prawnych);

• organu osoby prawnej, którego działanie traktowane jest jako działanie samej osoby prawnej;

• zastępcy pośredniego, (np. komisanta, maklera), który dokonuje czynności prawnej we własnym imieniu, a jedynie na rachunek innej osoby.

• osoby faktycznie pomagającej przy dokonaniu czynności prawnej, ale nie dokonującej samej czynności (np. agent bez pełnomocnictwa, prawnik przygotowujący tekst umowy);

• osoby dokonującej czynności faktycznych z upoważnienia innej osoby (przedstawiciel dokonuje zawsze czynności prawnych) - nie jest więc przedstawicielem osoba upoważniona do odbioru przesyłek z urzędu pocztowego, nawet jeśli aktualna, bezprawna praktyka Poczty Polskiej wymaga dla takiego odbioru pełnomocnictwa i to w formie szczególnej.

Rozróżniamy dwa rodzaje przedstawicielstwa:

• ustawowe: powstaje bezpośrednio z mocy przepisu prawa, albo w drodze orzeczenia sądowego

Przykład: przedstawicielem ustawowym z mocy prawa są rodzice małoletniego dziecka (96 § 1 k.r.o.). Przedstawicielem ustawowym na podstawie orzeczenia sądu staje się opiekun ustanowiony przez sąd dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.

• pełnomocnictwo: powstaje w drodze jednostronnej czynności prawnej.

2. Pełnomocnictwo

Pełnomocnictwo jest to forma przedstawicielstwa, powstała w drodze jednostronnego oświadczenia woli reprezentowanego, zwanego mocodawcą udzielonego przedstawicielowi, zwanemu pełnomocnikiem.

Z istoty przedstawicielstwa wynika, że pełnomocnik musi mieć zdolność do czynności prawnych. Nie jest jednak wymagana pełna zdolność, dla skutecznego reprezentowania mocodawcy wystarcza ograniczona zdolność do czynności prawnych (100 k.c.).

Forma oświadczenia woli o udzieleniu pełnomocnictwa (tzw. forma pełnomocnictwa) może być co do zasady dowolna. Forma szczególna jest wymagana gdy:

• czynność, której ma dokonać pełnomocnik sama wymaga szczególnej formy (wówczas forma pełnomocnictwa musi być równa formie czynności, lub wyższa)

• przepis szczególny tak stanowi dla określonego rodzaju pełnomocnictwa (por. 99 § 2 k.c., 1018 § 3 k.c.)

Rozróżniamy trzy rodzaje pełnomocnictw:

• ogólne - do dokonywania czynności zwykłego zarządu (98 k.c.). Musi być ono udzielone na piśmie pod rygorem nieważności (99 § 2 k.c.)

• rodzajowe - do określonego rodzaju czynności prawnych (np. do zawierania w imieniu zakładu ubezpieczeniowego umów ubezpieczenia dla agenta ubezpieczeniowego)

• szczególne - do dokonywania indywidualnie określonych czynności.

Pełnomocnik co do zasady nie może ustanawiać dalszych pełnomocników (tzw. substytucja), chyba że:

• co innego wynika z treści pełnomocnictwa

• ustawa przewiduje taką możliwość dla określonych rodzajów pełnomocnictwa (por. 91 pkt. 3 k.p.c. dla pełnomocnictwa procesowego).

W razie ważnego ustanowienia, substytut zawsze działa bezpośrednio w imieniu mocodawcy.

Osoba podająca się za pełnomocnika, ale działająca bez umocowania lub przekraczająca jego zakres (tzw. falsus procurator - rzekomy pełnomocnik) odpowiada za szkodę, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu zakresu i zobowiązany jest wydać wszystko to, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy (103 § 3 k.c.)

Jednostronne czynności prawne dokonane przez rzekomego pełnomocnika są nieważne. Umowy natomiast zawarte przez taką osobę mogą zostać potwierdzone przez osobę, w której imieniu zostały zawarte (103 § 1 k.c.).

Przy pełnomocnictwie rozróżniać należy pomiędzy tzw. stosunkiem podstawowym a pełnomocnictwem. Z pełnomocnictwa wynika kompetencja pełnomocnika do dokonania określonej czynności, a dla mocodawcy - związanie jej skutkami. Stosunek podstawowy natomiast, jest to stosunek prawny łączący mocodawcę i pełnomocnika, który stanowi przyczynę (podstawę) udzielenia pełnomocnictwa, (np. umowa zlecenia, na podstawie której pośrednik nieruchomości zobowiązuje się znaleźć nabywcę na dom mocodawcy i zawrzeć z nim stosowną umowę). Pamiętać należy, że okoliczności związane ze stosunkiem podstawowym nie mają wpływu na ważność czynności prawnej dokonanej przez pełnomocnika i związanie mocodawcy jej skutkami, o ile pełnomocnik działał w granicach swojego umocowania. Mogą one jedynie powodować powstanie roszczeń odszkodowawczych między stronami stosunku podstawowego.

Przykład: Właściciel domku jednorodzinnego, przebywający obecnie za granicą zawiera z pośrednikiem nieruchomości umowę zlecenia, na podstawie której pośrednik zobowiązuje się znaleźć nabywcę na domek i zawrzeć z nim umowę sprzedaży, jednakże za cenę nie niższą niż 300.000 PLN. Pośrednikowi udzielone zostaje pełnomocnictwo do zawarcia umowy sprzedaży domku. Znajduje on nabywcę i sprzedaje mu nieruchomość, ale za 200.000 PLN. W tej sytuacji umowa jest ważna i wiążąca dla sprzedawcy (zleceniodawcy pośrednika), który nie może się uchylić od jej wykonania, powołując się na umowę zawartą z pośrednikiem. Może jednakże dochodzić od pośrednika wynagrodzenia szkody, która poniósł wskutek nienależytego wykonania umowy zlecenia.

Pełnomocnictwo może być w każdym czasie odwołane, chyba że mocodawca zrzekł się odwołania z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku podstawowego. (101 § 1 k.c.). Odwołanie pełnomocnictwa nie wymaga formy szczególnej, nawet jeżeli samo pełnomocnictwo było udzielone w takiej formie.

Ponadto pełnomocnictwo wygasa z chwilą:

• wynikającą z treści pełnomocnictwa (np. z chwilą dokonania czynności do której było udzielone);

• zrzeczenia się pełnomocnictwa przez pełnomocnika;

• śmierci pełnomocnika lub mocodawcy, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa;

• całkowitej utraty zdolności do czynności prawnych przez pełnomocnika (ale nie częściowej).

• Sposoby zawierania umów

1. Ogólnie

Umowa dochodzi do skutku (zostaje zawarta) w drodze zgodnego oświadczenia woli dwóch lub więcej stron (konsens, od łac. consensus). Oświadczenia woli stron nie muszą obejmować wszystkich konsekwencji prawnych umowy (całej treści stosunku prawnego, jaki powstaje w wyniku jej zawarcia), bowiem te wynikają także z obowiązujących przepisów prawa (por. 56 k.c.). Jednakże minimalny zakres konsensu, niezbędny dla uznania oświadczeń woli za umowę obejmować musi tzw. elementy istotne umowy. Chodzi tu o takie postanowienia, które pozwalają określić podstawowe cechy stosunku prawnego, jaki strony stworzyły pomiędzy sobą. Elementy istotne muszą więc obejmować podstawowe zobowiązania stron, z których powstają przysługujące im roszczenia (np. w przypadku umowy sprzedaży elementem istotnym będzie określenie sprzedawanej rzeczy oraz oznaczenie ceny; przy umowie o dzieło oznaczenie ceny natomiast nie będzie już elementem koniecznym z uwagi na treść 628 k.c.).

Od elementów istotnych odróżnić należy cechy wyróżniające danej umowy (tzw. essentialia negotii). Są to te elementy, które pozwalają zakwalifikować umowę jako jeden z ustawowych typów umów. Również one dotyczą zobowiązań stron, charakterystycznych dla danego typu umowy (np. określenie zobowiązania pośrednika do sprzedaży rzeczy w imieniu właściciela pozwoli określić umowę jako zlecenie lub umowę agencyjną; gdyby natomiast zobowiązanie pośrednika polegało na sprzedaży rzeczy we własnym imieniu i przekazaniu uzyskanych korzyści sprzedającemu, mielibyśmy wówczas do czynienia z umową komisu).

2. Oferta

Podstawowym trybem zawarcia umowy jest oferta i jej przyjęcie.

Oferta to stanowcze oświadczenie woli, zawierające:

• wolę zawarcia umowy

• oznaczenie istotnych postanowień.

Kodeks cywilny zawiera reguły interpretacyjne dotyczące zachowań, w przypadku których można mieć wątpliwości, czy mamy do czynienia z ofertą (por. 71, 543 k.c.). Nie są to domniemania prawne, a jedynie wskazówka pozwalająca przyjąć istnienie dobrej wiary jednej ze stron.

Oferent jest ofertą związany. Oznacza to, że w terminie w jakim oferta wiąże (co wynika z treści oferty lub przepisów k.c.) nie może on uchylić się od zawarcia umowy z osobą, która ofertę przyjęła. Ustawowy termin związania ofertą, mający charakter przepisu względnie wiążącego to moment „w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia” (66 § 2 k.c.).

Ofertę można odwołać przed upływem terminu związania jeżeli oświadczenie o odwołaniu oferty dotrze do drugiej strony (tzw. oblata) przed wysłaniem przez nią zawiadomienia o przyjęciu oferty i o ile spełnione są następujące warunki (66² k.c.):

• oferent i oblat są przedsiębiorcami,

• treść oferty nie wyklucza możliwości jej odwołania,

• oferta nie określa terminu, w jakim może być przyjęta (terminu związania ofertą).

Pamiętać należy o dwóch ważnych regułach dotyczących przyjęcia oferty z zastrzeżeniami:

• co do zasady przyjęcie oferty z zastrzeżeniami dotyczącymi jej zmiany lub uzupełnienia poczytuje się za nową ofertę (68 k.c.)

• w stosunkach między przedsiębiorcami przyjęcie oferty z zastrzeżeniami niezmieniającymi istotnie treści oferty oznacza przyjęcie oferty, przy czym strony wiąże wówczas umowa o treści określonej w ofercie z uwzględnieniem zastrzeżeń zawartych w przyjęciu 68¹ k.c.).

W dwóch przypadkach przyjęcie oferty nie jest konieczne:

• Gdy przedsiębiorca otrzymuje ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych - wówczas brak niezwłocznej odpowiedzi (odmownej) oznacza przyjęcie oferty (68² k.c.);

• Gdy według treści oferty lub ustalonego w danych stosunkach zwyczaju dojście do oferenta oświadczenia o przyjęciu nie jest wymagane (w szczególności, gdy składający ofertę żąda niezwłocznego wykonania umowy) - wówczas umowa dochodzi do skutku, gdy oblat przystąpi do jej wykonania w czasie właściwym (tzw. milczące przyjęcie, 69 k.c.).

Odmienność zasad dotyczących oferty w zależności od tego, czy umowę w trybie ofertowym zawierają przedsiębiorcy, czy zwykłe podmioty cywilnoprawne ilustruje poniższa tabelka:

	Zwykłe podmioty cywilnoprawne	Przedsiębiorcy
Treść oferty	istotne postanowienia umowy wola zawarcia umowy	tak samo tak samo
Termin związania ofertą	oznaczony przez oferenta w braku oznaczenia (66 § 2 k.c.): gdy złożona „w obecności drugiej strony, albo „za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość” - przestaje wiązać, jeżeli nie została przyjęta niezwłocznie gdy złożona „w inny sposób” - przestaje wiązać „z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia”	tak samo tak samo
Oferta elektroniczna	wiąże jeżeli została przyjęta niezwłocznie (66^1 k.c.) powinna spełniać dodatkowe wymogi art. 66^1 § 2 k.c. Wymogi te nie mają zastosowania do ofert składanych pocztą elektroniczną	tak samo w stosunkach między przedsiębiorcami, strony mogą wyłączyć stosowanie postanowień art. 66^1 § 2 k.c
Odwołanie oferty	niemożliwe	możliwe, jeżeli oświadczenie o odwołaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia o przyjęciu oferty. (66^2 § 2 k.c)
Przyjęcie oferty	wymagane wyraźne oświadczenie woli jeżeli z treści oferty lub ustalonego zwyczaju wynika, że dojście do oferenta oświadczenia o przyjęciu nie jest wymagane to umowa dochodzi do skutku gdy druga strona w czasie właściwym przystąpi do jej wykonania (69 k.c.)	brak odpowiedzi uważa się za przyjęcie oferty jeżeli strony pozostają ze soba w stałych stosunkach gospodarczych (68^2 k.c.) tak samo
Przyjęcie oferty z zastrzeżeniami	Uważane jest za nową ofertę (68 k.c.)	jeżeli zmiany nie zmieniają istotnie treści oferty, ofertę uważa się za przyjętą z uwzględnieniem zmian (68^1 k.c.).

1. Negocjacje

Negocjacje nie są nie tylko czynnością poprzedzającą zawarcie umowy lecz także sposobem zawarcia umowy. W myśl 72 k.c., jeżeli strony prowadzą negocjacje w celu zawarcia oznaczonej umowy, umowa ta zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji (72 § 1 k.c.).

Rozpoczęcie negocjacji ze złą wola (bez zamiaru zawarcia umowy) może skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą (deliktową) za szkodę, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy (72 § 2 k.c.).

2. Przetarg i aukcja

Przetarg jest odrębnym trybem zawarcia umowy, opartym na konstrukcji oferty i jej przyjęcia, ale charakteryzujący się wielostronnym i eliminacyjnym trybem. Istota przetargu sprowadza się do tego, że jego uczestnicy składają oferty, z których organizator przetargu wybiera najkorzystniejszą. Podstawę do przeprowadzenia przetargu stanowi ogłoszenie przetargu. Musi ono określać czas, miejsce, przedmiot i warunki przetargu (np. kryteria oceny ofert i szczegółowy tryb postępowania). Oferta złożona w toku przetargu przestaje wiązać co do zasady, gdy wybrana została inna oferta albo gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert (70³ § 1 k.c.). Częstym elementem procedury przetargowej jest wadium, polegające na złożeniu określonej sumy do depozytu u organizatora przetargu lub na ustanowieniu odpowiedniego zabezpieczenia zapłaty takiej sumy (70⁴ § 1 k.c.). W razie gdy jedna ze stron (organizator przetargu lub zwycięski oferent) uchyla się od zawarcia umowy, dla ważności której niezbędne jest spełnienie dodatkowych wymogów (i dlatego nie została zawarta „automatycznie”, w wyniku wyboru oferty), wadium traktowane jest tak samo, jak zadatek wręczony przy zawarciu dowolnej umowy (70⁴ § 1 k.c., nt. zadatku zob. niżej).

Aukcja jest specyficzną formą przetargu, w toku którego oferty składane są ustnie. Oferta taka przestaje wiązać z chwilą gdy inny uczestnik aukcji złożył ofertę korzystniejszą (70² § 1 k.c.). Również dla uczestnictwa w aukcji organizator może przewidzieć warunek wpłaty wadium.

Ważną - i niezależną od wadium - konsekwencją rozstrzygnięcia przetargu lub aukcji poprzez wybór zwycięskiej oferty jest to, że jeżeli do zawarcia umowy niezbędne jest spełnienie dodatkowych warunków (np. co do formy), to rozstrzygnięcie przetargu ma takie same konsekwencje, co zawarcie umowy przedwstępnej o mocniejszym skutku (zob. niżej umowa przedwstępna). Oznacza to, że każda ze stron może dochodzić zawarcia umowy.

9. Przygotowanie do zawarcia umowy, dodatkowe zastrzeżenia umowne

1. Culpa in contrahendo

Ten łaciński termin, oznaczający dosłownie tyle co „wina w kontraktowaniu” obejmuje sytuacje w których jedna ze stron przyszłej umowy ponosi szkodę przed zawarciem umowy, ale w związku z jej zawarciem (lub z dążeniem do jej zawarcia). Jednocześnie szkoda ta powstaje w związku z zawinionym zachowaniem drugiej strony.

Przykład 1: Przedsiębiorca przyjeżdża do kontrahenta na negocjacje i pozostawia samochód na parkingu przed siedziba firmy. W wyniku niewłaściwego zabezpieczenia parkingu samochód zostaje uszkodzony lub skradziony.

Przykład 2: Osoba robiąca zakupy w supermarkecie idąc do kasy poślizgnęła się na skórce od banana leżącej na posadzce i złamała nogę.

W sytuacjach tych brak jest podstaw do dochodzenia odpowiedzialności od drugiej strony przyszłej umowy, ponieważ ani nie zawarto jeszcze umowy (której niewłaściwe wykonanie mogłoby dopiero uzasadniać odpowiedzialność kontraktową z 471 i nast. k.c.), ani też strona ta nie jest winna deliktu, który uzasadniałby odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego na podst. 415 k.c. Jednocześnie nie ulega wątpliwości, że szkoda powstała w związku z określonym zachowaniem drugiej strony i jest wynikiem dążenia do zawarcia umowy.

W polskim orzecznictwie i doktrynie przyjęto, że sytuacje takie należy oceniać według przepisów o czynach niedozwolonych, stosowanych do strony przyszłej umowy, która swoim zawinionym postępowaniem spowodowała powstanie szkody w związku z zawarciem umowy.

2. Warunek i umowa przedwstępna

Niejednokrotnie w obrocie cywilnoprawnym mamy do czynienia z sytuacja, w której strony chcą zawrzeć określona umową, jednak nie są pewne czy będą w stanie ją wykonać. Aby zagwarantować sobie, że jedna ze stron nie zmieni zdania zanim druga strona nie uzyska pewności, że może umowę wykonać, a jednocześnie aby nie narazić się na odpowiedzialność z tytułu niewykonania umowy (gdyby po jej zawarciu okazało się, że wykonanie jest jednak niemożliwe), mają do dyspozycji dwa instrumenty prawne: warunek i umowę przedwstępną.

Przykład 1: Właściciel mieszkania W chce zawrzeć umowę sprzedaży tego mieszkania z nabywcą N. Jednakże mieszkanie zostało wynajęte najemcy X na czas określony bez możliwości wypowiedzenia; do upływu okresu najmu pozostały jeszcze dwa lata. W zapewnia N, że na pewno uda mu się rozwiązać umowę najmu i że N - który chce kupić mieszkanie dla siebie - będzie mógł się tam wprowadzić w ciągu miesiąca. N bardzo chciałby kupić mieszkanie, ale obawia się, że W nie uda się nakłonić najemców do rozwiązania umowy.

Przykład 2: X chce kupić mieszkanie od Y, ale żeby móc zapłacić cenę, musi najpierw sprzedać swoje dotychczasowe mieszkanie. Y, któremu zależy na tym, aby znaleźć nabywcę, jest gotów poczekać, ale boi się podpisać umowę sprzedaży, gdyż podejrzewa, że X może mieć problemy ze zbyciem swojego dotychczasowego mieszkania.

1. Warunek

Warunek jest to zastrzeżenie, przez które strony czynności prawnej uzależniają wystąpienie jakiegoś skutku prawnego od zajścia zdarzenia przyszłego i niepewnego. (89 k.c.). Jeżeli warunek uzależnia powstanie skutków od zajścia zdarzenia, mówimy o warunku zawieszającym; jeżeli natomiast uzależnia ustanie jakiegoś skutku od zajścia zdarzenia, to mówimy o warunku rozwiązującym.

Przykład: W sytuacji przedstawionej powyżej w przykładzie 1, W i N mogą zawrzeć umowę sprzedaży mieszkania pod warunkiem że rozwiązana zostanie umowa najmu istniejąca pomiędzy W a X. Warunek ten będzie mógł być zarówno zawieszający, jak i rozwiązujący - w pierwszym wypadku umowa sprzedaży nie wywrze skutków dopóki W nie rozwiąże umowy z X, w drugim natomiast wywrze je od razu (np. N stanie się zobowiązany do zapłaty ceny), ale skutki te ustaną, jeżeli umowa najmu pomiędzy W a X nie zostanie rozwiązana (jeżeli w takiej sytuacji N uiścił już cenę kupna, powstanie dla niego roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia o zwrot zapłaconej kwoty).

Zamieszczenie warunku jest co do zasady dopuszczalne w odniesieniu do każdej czynności prawnej, chyba że co innego wynika z przepisu szczególnego albo z właściwości czynności prawnej.

Przykłady: 157 § 1 k.c, zawarcie małżeństwa

2. Umowa przedwstępna

Umowa przedwstępna jest to taka umowa, przez którą jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia innej umowy (389 § 1 k.c.).

Świadczeniem, do spełnienia którego zobowiązane są strony umowy przedwstępnej jest zawarcie umowy przyrzeczonej. Świadczenie to musi być, zgodnie z ogólnymi zasadami oznaczone, a więc umowa przedwstępna powinna zawierać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej (389 § 1 k.c. in fine, por. też wyżej, s. 11). Strony muszą wiedzieć, do zawarcia jakiej umowy się zobowiązują.

Przykład: Nie wystarczy, jeżeli strony zawierając umowę przedwstępną zobowiążą się do tylko do zawarcia umowy sprzedaży mieszkania. Niezbędne jest, aby oznaczyły jeszcze jego cenę.

Drugim ważnym elementem umowy przedwstępnej, jest oznaczenie terminu, w którym powinna ona zostać wykonana. Jeżeli termin ten nie został oznaczony przez strony, art. 389 § 2 k.c. zawiera uprawnienie do jego wyznaczenia przez tę stronę, która jest uprawniona do żądania wykonania umowy przedwstępnej. Jeżeli termin nie został określony w umowie przedwstępnej, a strona uprawniona nie wyznaczyła go w ciągu roku od dnia zawarcia umowy, nie można żądać zawarcia umowy przyrzeczonej (tzn. nie występuje tzw. mocniejszy skutek umowy przedwstępnej, zob. niżej).

Skutki zawarcia umowy przedwstępnej mogą być dwojakie:

• tzw. słabszy skutek polega na obowiązku naprawienia szkody, którą osoba uprawniona z umowy przedwstępnej poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej - jeżeli umowa ta bezzasadnie nie została zawarta (390 § 1 k.c.). Jest to odszkodowanie w granicach tzw. ujemnego interesu umownego. Zakres odpowiedzialności odszkodowawczej może zostać poszerzony przez strony w umowie przedwstępnej (389 § 1 k.c.).

• tzw. skutek mocniejszy polega na tym, że strona uprawniona może nie tylko dochodzić naprawienia szkody, jaką poniosła wskutek niezawarcia umowy przyrzeczonej, ale także dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej (389 § 2 k.c.). Wystąpienie tego skutku zależy jednak od tego, czy dla umowy przedwstępnej zachowane zostały te same wymagania, które spełnić powinna umowa przyrzeczona (w szczególności chodzi tu o wymagania co do formy).

Przykład: Jeżeli w podanym na początku niniejszego rozdziału przykładzie 2 strony (X i Y) zawrą umowę przedwstępną, w której zobowiążą się do zawarcia w przyszłości umowy sprzedaży mieszkania Ygreka, to jeżeli zawarły umowę w formie pisemnej, w razie gdy do zawarcia umowy przyrzeczonej nie dojdzie, Y będzie mógł domagać się od X-a tylko naprawienia szkody którą poniósł przez to że liczył na zawarcie umowy przyrzeczonej (słabszy skutek). Jeżeli natomiast umowa przedwstępna zostałaby zawarta w formie notarialnej (czyli w tej samej formie, która przewidziana jest dla umowy sprzedaży nieruchomości, por. 158 k.c.) to wystąpi skutek mocniejszy: Y będzie mógł domagać się od X-a, aby ten kupił od niego mieszkanie.

Roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta (389 § 3 k.c.).

1. Zadatek

Zadatek jest to suma pieniężna lub rzecz wręczona kontrahentowi przy zawarciu umowy. W potocznym odczuciu, zachowanie takie służyć ma ona wzmocnieniu więzi pomiędzy stronami, potwierdzić wolę wykonania umowy przez dającego. Prawo cywilne wiąże z wręczeniem zadatku istotne konsekwencje, które wystąpią, o ile strony wyraźnie nie uregulują znaczenia wręczonej kwoty (lub rzeczy).

Konsekwencje te wystąpią w razie niewykonania zadatkowanej umowy.

• Jeżeli niewykonanie to nastąpiło z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi wyłączną odpowiedzialność, wierzyciel, który otrzymał zadatek może odstąpić od umowy i zachować zadatek (394 § 1 k.c.);

• Jeżeli winna niewykonania umowy jest strona, która otrzymała zadatek, zobowiązana jest go zwrócić w podwójnej wysokości (394 § 1 k.c. in fine), druga strona zachowuje prawo do odstąpienia.

Zadatek pełni tu funkcję surogatu odszkodowania za niewykonanie umowy. Charakterystyczne jest, że strona która nie była winna niewykonaniu umowy będzie mogła zatrzymać zadatek (jeżeli go otrzymała) lub żądać jego zwrotu w podwójnej wysokości (jeżeli go dała) niezależnie od tego, czy poniosła jakąkolwiek szkodę, czy nie. Z drugiej jednak strony, dochodzenie przez nią uzupełniającego odszkodowania (z 471 i nast. k.c.) będzie wyłączone.

Jeżeli zadatkowana umowa została wykonana, zadatek podlega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała, a gdyby nie było to możliwe (gdyż, np. świadczenie strony zadatkującej polegało na zapłacie ceny pieniężnej, a zadatek był rzeczą) to podlega zwrotowi (394 § 2 k.c.).

Jeżeli umowa została rozwiązana przez porozumienie stron, lub jej wykonanie stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności, zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zwrotu sumy dwukrotnie wyższej odpada (394 § 3 k.c.).

2. Umowne prawo odstąpienia i odstępne

1. Umowne prawo odstąpienia

Umowa wiążące dwie strony nie może być zasadniczo „anulowana” poprzez działanie jednej tylko ze stron. Uprawnienie takie może wynikać tylko z przepisów prawa (w wyjątkowych wypadkach) albo z woli stron. Jeżeli bowiem obie strony zgodzą się, że jednej z nich (albo każdej) przysługiwać będzie prawo do „wycofania się z umowy”, należy uszanować ich wolę. Stąd też art. 395 k.c. przewiduje możliwość zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia. W praktyce najczęściej umowne prawo odstąpienia powiązane jest z zajściem określonego zdarzenia o charakterze warunku lub z niewykonaniem przez jedną ze stron jej zobowiązania w ściśle określonym terminie (por. 492 k.c.). Prawo odstąpienia wykonuje się przez oświadczenie woli złożone drugiej stronie.

Istotne jest, że zastrzeżenie prawa odstąpienia określać musi termin, w ciągu którego prawo to może być wykonane. W razie jego wykonania umowa traktowana jest tak, jakby nigdy nie była zawarta, a dotychczasowe świadczenia stron powinny być zwrócone w stanie niezmienionym (za ewentualnie świadczone usługi bądź za korzystanie z rzeczy należy się wynagrodzenie) - 395 § 2 k.c.

2. Odstępne

Odstępne jest szczególną formą umownego prawa odstąpienia. Polega ono na tym, że możliwość odstąpienia od umowy zostaje zastrzeżona dla jednej lub obu stron, ale jest ona uzależniona od zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej (396 k.c.) Pamiętać należy że do tej formy odstąpienia stosuje się również obowiązek oznaczenia terminu dla wykonania prawa odstąpienia z 395 § 1 k.c. Jeżeli zastrzeżone zostało odstępne, oświadczenie o odstąpieniu od umowy jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego (396 k.c. in fine).

1. Kara umowna

Kara umowna, pomimo mylącej nazwy, jest w istocie odszkodowaniem umownym. Polega ona na zastrzeżeniu w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy pieniężnej (483 § 1 k.c.).

Ponieważ kara pieniężna pełni funkcję stricte odszkodowawczą, nie należy się ona, jeżeli nie będą spełnione przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 471 i nast. k.c. (niewykonanie/nienależyte wykonanie zobowiązania musi być następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność). Zarazem też dłużnik nie może zwolnić się od zobowiązania przez zapłatę kary umownej - chyba wierzyciel wyrazi na to zgodę.

O ile przesłanki odpowiedzialności umownej muszą zostać spełnione, aby wierzyciel mógł żądać zapłaty kary umownej, o tyle należy się ona w zastrzeżonej wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, a nawet - zgodnie z orzecznictwem - jeżeli w ogóle szkody nie poniósł, byleby tylko zobowiązanie nie zostało wykonane z winy dłużnika. Z drugiej jednak strony - podobnie jak przy zadatku - w razie zapłaty kary umownej wierzyciel nie może już dochodzić uzupełniającego odszkodowania na zasadach ogólnych, chyba że strony postanowiły inaczej w umowie (484 k.c. in fine).

Dolegliwość, z jaką wiąże się kara umowna dla dłużnika zostaje złagodzona przez możliwość żądania zmniejszenia kary umownej, jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, lub gdy kara umowna jest rażąco wygórowana (484 § 2 k.c.). Z tym ostatnim wypadkiem mamy zwłaszcza do czynienia w sytuacji, gdy wierzyciel nie poniósł żadnej szkody.

4/15

Stosunek cywilnoprawny

prawo podmiotowe

Normy prawne

Czynność prawna

Względnie

bezwzględnie

obowiązujące

treść

treść

Uchyla ich zastosowanie do stosunku prawnego

---