KULT MARYJNY - OBJAWIENIA

Ważną rolę w kulcie maryjnym pełnią objawienia. Za pierwsze uznaje się spotkanie MB z Jakubem w Saragossie (40 n.e.) - gdzie prowadził on swoją działalność misyjną. Kościół bardzo spokojnie odchodzi do objawień, uważa, iż skończyły się one wraz ze śmiercią ostatnich apostołów. Natomiast już wszystkie inne traktuje jako objawienia prywatne, które nie wnoszą nic do treści objawienia przekazanego przez Chrystusa (Kościół nie wymaga wiary w jakiekolwiek objawienia). Jednakże katechizm kościoła wskazuje, to kościół podchodząc do tego zagadnienia objawień uważa, że te objawienia mogą jakby pomóc w przeżywaniu tajemnic Śmierci, Objawienia itd, ale jednocześnie łączy te objawienia z sytuacja polityczną.

Cecha wspólna objawień:

- w 80-90% MB pokazuje się dzieciom, bo dzieci są szczere

- MB zawsze pokazywana jest jako młoda dziewczyna, często określana jako „Piękna Pani”, zazwyczaj ubrana w strój miejscowy

- mówi językiem miejscowy a nawet gwarą

- zawsze niesie jakieś przesłanie ewangeliczne, prośby o modlitwę, post, nawrócenie, elementem orędzia jest także zapowiedź przyszłych zagrożeń czy pilnych potrzeb

Pierwsze objawienie miało miejsce w roku 1830 w Paryżu.

Paryż (Francja) 1830

MB ukazała się kilkakrotnie młodej zakonnicy Katarzynie Laboure. Widzenie miało charakter podpadający pod zmysły. Katarzyna mogła oglądać i dotknąć Matkę Chrystusa. W trakcie objawień Maryja poleciła, by wybić specjalny medalik z Jej wizerunkiem.

Ona na kuli ziemskiej, pod Jej stopami wąż, zaś z rąk miały wypływać promienie światła o różnej barwie. Wokół wizerunku napis:

"Maryjo bez grzechu poczęta, módl się za nami, którzy się do Ciebie uciekamy".

Na odwrotnej stronie medalika miała być wygrawerowana litera "M", na niej krzyż, a pod literą dwa serca, jedno z nich przebite mieczem. Wokół tego wzoru wieniec z 12 gwiazd. Matka Boża powiedziała, że każdy kto będzie nosił ten medalik, uzyska wiele łask.

Beauring (Belgia) - 1932 - 1933

MB przedstawia się jako Niepokalana Dziewica, Matka Boga, Królowa Niebios. Dwa elementy:

- jej przesłanie to „nawrócenie grzeszników” (w tym czasie rozprzężenie w społeczeństwie europejskim związane z wielkim kryzysem ekonomicznym w latach 30-tych), ukazana ze Złotym Sercem na piersiach otoczonym jaśniejącymi promieniami - figurka.

„Gorejące Serce”

Bannaux (Belgia) - 1933

Źródełko; przesłanie ulżenia w cierpieniu, chorobach. Drugim przesłaniem ze względu na to, że kryzys ekonomiczny występował ale również też wielkie trzęsienia ziemi - stąd też pojawia się źródełko, które ma ulżyć w cierpieniach i chorobach w sensie duchowym i materialnym.

Pontmain (Francja) - 1870 - 1871

MB niesie przesłanie nadziei i pokoju - był to okres wojen francusko - pruskich, wiosna ludów, powstania; 11 dni później po objawieniu doszło do rozejmu francusko - pruskiego.

Gietrzwałd (Polska) - 1877

Dla Warmii był to mroczny czas zaboru pruskiego, kulturkampfu, walki z polska mową, prześladowania Kościoła.

Największe wartości tamtejszego ludu: patriotyzm i katolicyzm, zostały wystawione na ciężką próbę.

I wtedy - ignorując wszelkie zakazy i restrykcje - stanęła wśród ludzi Matka Najświętsza.

Nie tylko podkreśliła prawdziwość wiary katolickiej, ale potwierdziła też prawo Polaków do własnego języka i własnej ojczyzny.

Akcentowanie modlitwy różańcowej, zapowiedź bliskiego uwolnienia kościoła od prześladowań kościoła katolickiego przez protestantyzm.

Knock (Irlandia) - 1879

MB w towarzystwie św. Józefa i św. Jana Ewangelisty na tle ołtarza z krzyżem i barankiem. Symbolika - MB pośredniczka łask prowadząca ludzi do ołtarza i baranka.

Medjugorie - 1981 (brak oficjalnego stanowiska Kościoła).

Zatwierdzone oficjalnie przez Kościół, pomocne w przeżywaniu wiary, są objawienia:

LA SALETTE 1846 r.

19 września 1846 roku na wzgórzach Gargas pasto owce dwoje dzieci: jedenastoletni Maksymin Giraud i piętnastoletnia Melania Calvat. Dzieci utrzymywały się z własnej pracy, były zaniedbane, nie uczyły się i nie uczęszczały na lekcje religii.

Maryja, która ukazała się dzieciom miała postać płaczącej kobiety. Według relacji Melanii i Maksymina, na Jej głowie lśniła korona wykonana z róż, a z każdego kwiatu róży błyszczał diament. Chusta okrywająca szyję i ramiona oblamowana była wstęgą róż. Na łańcuszku wokół szyi zawieszony był krzyż z wyraźnie zaznaczonym ciałem Chrystusa. Na końcach belki poprzecznej krzyża umocowane były pionowo rzucające się w oczy - młotek (symbol grzechu) i obcęgi (symbol odkupienia). Z opisów dzieci wynikało, że Matka Boża ubrana była w złociste szaty wysadzane niezliczoną ilością gwiazd. Na szatach
Maryja miała zawiązaną złoto-żółtą zapaskę, a u Jej stóp leżały róże.

Maryja w La Salette w swym orędziu wypowiedzianym ze łzami pokazała, że droga do nieba prowadzi przez cierpienie, które po grzechu pierworodnym wpisane jest w życie człowieka. Ukazuje sens cierpienia i jego wartość, ale jednocześnie daje człowiekowi ogromną nadzieję na zbawienie. Słowa orędzia obnażają również nasze nieposłuszeństwo wobec Boga, lekceważenie Kościoła i sakramentów świętych.

Na miejscu objawienia (ok 1750 m.n.p.m.), tam gdzie Maryja siedziała, wytrysnęło źródełko. Płynie ono od dnia objawienia bez przerwy, aż do dnia dzisiejszego. Woda ta użyta z wiarą (wiadomo sama woda nie uzdrawia, ale wiara w ten cudowny znak dany nam przez Matkę Bożą Saletańską i wiara w jej cudowną moc czyni niesamowite cuda), dokonała wielu cudownych uzdrowień i nawróceń.

Na wiosnę pielgrzymi ustawili 14 tradycyjnych stacji drogi krzyżowej, wytyczając drogę, którą przeszła Piękna Pani po zakończeniu rozmowy z dziećmi. Droga ta przypominała kształtem literę "S" i była powtórzeniem w miniaturze drogi Chrystusa na Golgotę (droga istnieje do dzisiaj i znajduje się w okolicach źródła). Kończy się ona figurą przedstawiającą Maryję wznoszącą się do nieba, z twarzą skierowaną w dokładnie w stronę Rzymu, dla podkreślenia jedności z Kościołem założonym przez Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, którego widzialną głową na ziemi jest papież.

W maju 1852 roku, w miejscu objawienia, został położony kamień węgielny pod budowę kościoła i założono Zgromadzenie Księży Saletynów działające na całym świecie, stawiające sobie za cel szerzenie przesłania Maryi z La Salette. Neoromańską świątynię konsekrowano w 1861 roku.

LOURDES 11.02 do 16.07.1858 r.

• w sumie 18 objawień Bernadecie Soubirous (kanonizowana w 1933r.) w rocie Masabielle - ich zatwierdzenie w 1862r.

• za najważniejsze uznaje się 16 objawienie (25.03) - MB przedstawia się jako Niepokalanie Poczęta - Bernadeta pyta się w 15 objawieniu „Pięknej Pani”, kim jest, a w 16 MB odpowiada: „jestem Niepokalanie Poczęta” - dogmat Piusa IX ( zatwierdzenie)

• MB ukazuje się z różańcem i prosi o modlitwę różańcową oraz uczynienie z groty miejsca kultu

• pielgrzymki od 1872r. - obecnie pielgrzymuje ok. 5 mln. ludzi

• specjalną grupę stanowią chorzy - 9 objawienie (25.02), kiedy to MB wskazuje źródełko (nikt nie chce z niego pić bo wypływa bardzo brudna woda, błoto - dopiero gdy pierwsza chora decyduje się spróbować - polać chorą rękę - zmienia się w źródlaną wodę) - pierwsze uzdrowienia w trakcie 12 objawienia. Zgłoszono do tej pory ok. 6 tys. uzdrowień, z czego 70 zostało uznanych za „niezaprzeczalnie cudowne”

• budowle: Kaplica Groty (1866), Kościół Dolny, Bazylika Niepokalanego Poczęcia (1871), Bazylika Bernadetty (współczesna), Bazylika Różańca, Bazylika Objawień, Droga Krzyżowa, liczne hospicja, szpital dolny kapelanów, 30 domów zakonnych

• zwyczaje pielgrzymów - 16.00 - procesja eucharystyczna, różaniec; 20.30 - procesja z pochodniami

FATIMA 13.05 - do października 1917

• Rewolucja Październikowa w Rosji

• seria 6 objawień (Łucja 10 widziała, słyszała i rozmawiała, Hiacynta 9 słyszała ale nie widziała, Franciszek 7 widział ale nie słyszał)

• objawienia miały miejsce zawsze tego samego dnia oprócz sierpnia (dzieci były w więzieniu), kiedy to było 16 (19).

• uznanie objawień w 1930 roku

• w trakcie ostatniego objawienia - „Cud Słońca” lub „Taniec Słońca” - to trwające 10 min zjawisko obserwowało ok. 70 tys. ludzi

• Tajemnice Fatimskie:

• wizja nieba, piekła i czyśćca (wizja piekielnych męk udręczonych dusz w otchłani ognia) - wydźwięk religijny

• „Jeśli Rosja się nawróci na katolicyzm, na świecie zapanuje spokój. Jeśli nie to błędy tego kraju rozpowszechnią się po świecie powodując wojny i prześladowania kościoła (komunizm)”. Konieczność poświęcenia świata szczególnie Rosji Niepokalanemu Sercu - wydźwięk polityczny (rodzi się komunizm, 1917 Rewolucja Październikowa)

• Jest to zapowiedź cierpień, jakie miał mieć Papież, opis zamachu (kula wyciągnięta z ciała JPII została dołączona do korony MB Fatimskiej), cierpienia kościoła w Chinach, Kubie i Afryce

• pielgrzymki - narodowa, wraz z poświęceniem Portugalii już w 1931 roku

• akt zawierzenia świata - 1942; koronacja i ustanowienie MB Królową Pokoju i Królową Świata - 1946

• peregrynacje wizerunku po świecie od 1942 (ok. 50 krajów) - jedyny taki obraz na świecie

ł

Bazylika, Kaplica Objawień na miejscu drzewa, nad którym MB się ukazywała, figurka MB umieszczona w kapliczce a nie wewnątrz bazyliki. W samej bazylice jest grób Hiacynty i Franciszka, raz kaplica, która powstała w 1956 roku ufundowana przez Węgrów, kiedy rwała Rewolucja Węgierska.

KULT MĘKI PAŃSKIEJ

Najstarszą fazą migracji w chrześcijaństwie są pielgrzymki do Ziemi Świętej (praktycznie już od śmierci Chrystusa).

Trasy pielgrzymkowe:

- droga morska

- droga lądowa (przez Konstantynopol) do Jerozolimy

- droga kombinowana

I w. - ludzie pielgrzymowali w celu poznania miejsc związanych z postacią Chrystusa. Odwiedzali więc: Jerozolimę, Betlejem, Nazaret, jez. Genezaret, górę Tabor, Jordan ale także Hebron (tu dotarł Abraham i miał poświęcić Izaaka) i górę Synaj (Mojżesz i tablice).

II w. - wiele obiektów związanych z Chrystusem uległo zniszczeniu (np. powstania żydowskie przeciwko Rzymianom), np. Aelia Capatiolina Hadriana - fragment muru z miasta Hadrianowskiego.

Rozwój kultu MP przypada na IV wiek i wiąże się z ożywieniem pątnictwa do Ziemi Świętej. Napływ pielgrzymów następuje po roku 313 (IVw), kiedy to św. Helena, matka cesarza Konstantyna Wielkiego, odnalazła relikwie Krzyża.

Powstawały w Jerozolimie budowle sakralne wzniesione przez Konstatyna, upamiętniające ostatnie chwile Chrystusa:

- świątynia zwana Martyrium (Męki Pańskiej) nad miejscem ukrzyżowania

- Anastasis (Zmartwychwstania) nad Grobem Pańskim

- Złota/Piękna Brama

- Wieczernik

- Via Dolorosa - droga krzyżowa, która prowadzi od domu Piłata (pretorium) do miejsca ukrzyżowania (kalwarię).

Betlejem:

- Bazylika Narodzenia - Bazylika Grobu Pańskiego

- Bazylika Grobu Pańskiego - Bazylika na Górze Oliwnej

Nazaret:

- Bazylika Zwiastowania (Grota Zwiastowania)

Góra Tabor:

- Bazylika Przemienienia Pańskiego

Pielgrzymi już wtedy pragnęli nie tylko oglądać miejsca, po których chodził Zbawiciel, nie wystarczała im sama kontemplacja - chcieli czynnie uczestniczyć w przeżyciach Jezusa. "Itinerarium Burdigalense" pielgrzyma z Burgundii oraz zapiski Sylwii zwanej Eterią z około 380 roku świadczą, że istniał już w Jerozolimie obchód miejsc Męki w Niedzielę Palmową i w noc z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek.

Prężny rozwój pielgrzymek przerywa pierwsze istotne załamanie, które następuje w 636 roku - kiedy to Ziemia Święta zostaje opanowana przez Arabów i nową religią staje się islam. (Mahomet zwrócił się do chrześcijan z propozycją stworzenia jednej religii z nim na czele). Mimo, iż Arabowie opanowali Ziemię Świętą to religia islamu - wówczas religia bardzo tolerancyjna - i mimo okupacji chrześcijanie mogli przybywać do Jerozolimy (jest to wiek VII - X).

W latach 1070 - 1090 Palestyna przeżywała inwazję Turków Seldżuckich (plemiona z Azji Mniejszej). Rozpoczyna się okres okupacji i prześladowań, Ziemia Święta zostaje zamknięta dla chrześcijan. W celu obrony chrześcijaństwa podjęto decyzję o wyprawach krzyżowych o odbicie ZŚ.

Zorganizowano 7-8 wielkich wypraw krzyżowych. Brali w nich udział władcy europejscy, np. Ludwik IX z jednej z wypraw przywozi koronę cierniową.

W wyniku I krucjaty (1096 - 1099) odbito Jerozolimę z rąk Turków i ustanowiono Królestwo Jerozolimy. W dalszych latach przechodziło ono z rąk do rąk, każdorazowo tracąc znaczne tereny na rzecz Turków.

Ostatecznie Królestwo Jerozolimy przestało istnieć w 1291 roku (upadek Akki - ostatniej twierdzy chrześcijańskiej) - odtąd cała ZŚ zostaje włączona do Państwa Malmeluków.

Zainteresowanie i cześć dla Męki Pańskiej wzrosło niepomiernie po zdobyciu Jerozolimy przez krzyżowców w 1099 roku. Pątnicy starali się odnaleźć i zidentyfikować miejsca i sceny Pasji znane z pobożnej literatury. Jerozolima pokryła się siecią budowli sakralnych i stała się głównym sanktuarium chrześcijaństwa. Zwiedzanie świętego miasta zapoczątkowało późniejszą tradycję obchodów Drogi krzyżowej. Kolejność nawiedzania miejsc Męki nie była jeszcze ustalona. Dopiero franciszkanie, którzy w 1320 roku objęli opiekę nad sanktuariami w Jerozolimie, nadali procesjom ramy organizacyjne. Po zdobyciu Ziemi Świętej przez muzułmanów nastąpiły znaczne utrudnienia w pielgrzymowaniu do Jerozolimy.

Wyprawy krzyżowe miały zarówno aspekt negatywny: zniszczenie bardzo wielu obiektów, jak i pozytywny aspekt: Europa Zach. w wieku XI była bardzo zacofana w stosunku do XI Bliskiego Wschodu a zetknięcie się Europy z kulturą BW pozwala na rozwój Europy , który następuje od XII wieku - np. powstają uniwersytety.

W trakcie istnienia Królestwa powstają na terenie Jerozolimy zakony rycerskie opiekujące się pielgrzymami:

- Templariusze 1118r.

- Joannici albo Szpitalnicy 1130r.

- rycerze niemieccy NMP 1198r.

W momencie kiedy upada Akka zakony rycerskie przenoszą się na tereny Europy, Krzyżacy poprzez Wenecję, Siedmiogród trafiają do Polski, natomiast Joannici lokują się na terenie Francji, Templariusze - głównie Portugalia.

Do opieki nad miejscami świętymi dla chrześcijan zostaje wyznaczony zakon franciszkanów (1335) a w 1342 powołano kusodia.

W 1517 roku tereny te opanowali Turcy Osmańscy, którzy będą panować do 1929 roku - także zakazali pielgrzymowania.

Gdy ZŚ była niedostępna to ludzie stworzyli „coś” na jej obraz, a mianowicie kalwarie.

SACRUM KALWARII

Kalwaria - (aram. Golgota - miejsce czaszek) - pojęcie wieloznaczne (arch. np. rzeźba, kaplica, założenie urbanistyczne, kompozycja - krajobraz, program - nabożeństwa).

Sacro Monte - zespół obiektów poświęcony Męce, tajemnicom Różańca, wydarzeniom z życia świętych.

Kalwaria jest częścią Świętego Wzgórza, ponieważ obiekty te różni od siebie:

• geneza

• sposób kompozycji

• lokalizacja kaplic w terenie

Dążność do odtwarzania świętych miejsc jerozolimskich w Europie datuje się od XII wieku. Początki kalwarii nawiązywały do sanktuariów Ziemi Świętej. Naśladowano najczęściej bazylikę Świętego Grobu (w Polsce pierwsza tego typu świątynia powstała w Miechowie zbudowana przez bożogrobców, sprowadzonych przez Jaksę z Miechowa; stąd bożogrobcy zwani są u nas miechowitami). Potem zaczęto stawiać Ogrójce - kapliczki z figurą modlącego się Jezusa. Zdobyły one wielką popularność, a jeden z pierwszych powstał przy kościele św. Barbary w Krakowie w XV wieku.

Najstarszą kalwarię, założoną przez dominikanina Alvareza, wzniesiono koło klasztoru Scala Coeli w Kordobie (1405-1420). Nie była ona okazała, składała się w większości z krzyży i małych kapliczek rozmieszczonych na terenie oratorium klasztornego. Następne kalwarie, budowane od przełomu XV i XVI wieku w:

• Niemczech - Lubeka 1468r.

• Italii

• Francji

• Niderlandach

• Norymberga - 1480r.

• Bamberg - 1500r.

• Portugalia - Braga 1494r.

• Austria - Graz 1606r.

Stanowiły coraz większe obiekty sakralne o rozbudowanej strukturze, np. Kalwaria w Plougastel w Bretanii miała 200 kaplic i figur.

W okresie reformacji zaprzestano budowy kalwarii. Dopiero po soborze trydenckim (1545-1563) przeżyły one apogeum rozwoju. Kalwarie - Nowe Jerozolimy - stanowiły kulminację potrydenckiej, barokowej i kontrreformacyjnej religijności, będąc zarazem najbardziej wyrazistym przykładem kultury masowej. Spełniały też wzorcowo wszystkie warunki idealnego miejsca świętego. Organizacja kalwarii, nasycenie ich symboliką, maksymalna teatralizacja wszystko to powodowało, że dramat ewangeliczny stawał się bezpośrednio zrozumiały, aktualny, nieomal dotykalny. Zakładano je w terenie górzystym, starając się, aby topografia przypominała jak najbardziej odpowiednie miejsca święte Jerozolimy.

Sacro Monte (kalwarie, które posiadają element przestrzenny) - Włochy

• Varalo Siesia (1491r.)

Między kapliczkami odtwarzano zabudowę Jerozolimy (odwzorowywano miasto z czasów Chrystusa. Budowano je głównie na wzniesieniach - bo Chrystus szedł pod górę. Stacje, które budowano były w konkretnych miejscach, starano się wznosić je w punktach widokowych (iluzje, widoczki). Jeśli były w lesie to budowano je na przebiegu traktów komunikacyjnych. W budowie uwzględniano elementy budownictwa lokalnego.

• Domodossala (1657r.)

Na terenie Niemiec charakterystyczne kalwarie te nazywano Drogami Pasyjnymi albo „drogami siedmiu upadków Chrystusa” - dlatego droga składała się z 7 stacji. Ich długość jest równa drodze Chrystusa podczas męki. 1-sza stacja to kościół jako Dom Piłata, ostatnia - i ukrzyżowanie na Golgocie.

Kalwarie w Polsce pojawiły się na początku XVII wieku. Pierwsza, największa i najwspanialsza, została założona przez Mikołaja Zebrzydowskiego w 1604 roku. Rozbudowa obiektu trwała ponad sto lat i prowadziło ją kilka pokoleń Zebrzydowskich. Wybrano teren pod Lanckoroną, którego ukształtowanie pozwoliło usytuować obiekty kalwarii tak jak w prawdziwej Jerozolimie. W dążeniu do ideału zmieniono nawet bieg pobliskiej rzeczki, aby jako Cedron płynęła we właściwym kierunku, usypano wzgórza Moria i Syjon. Okazałe barokowe kaplice wytyczyły trasę Męki Pańskiej. Kaplice wyposażono w elementy sceniczne: balkony, tarasy, schody i podia. Od 1609 roku rozpoczęto odgrywać Misterium Męki Pańskiej. Początkowo obejmowało ono tylko scenę odczytywania wyroku przez Piłata, potem było stopniowo rozbudowywane, aby uzyskać ostateczny i dopracowany kształt w połowie XX wieku. Misterium - które poprzedza jako osobny obrzęd wjazd Jezusa do Jerozolimy w Niedzielę Palmową - trwa od popołudnia Wielkiej Środy do południa Wielkiego Piątku.

Niedługo po Zebrzydowskiej powstały następne kalwarie: w Pakości zwana Kujawską - założona przez Michała Działyńskiego (1629), Żmudzka w Gordach - założona przez bp. Jerzego Tyszkiewicza (1649), Jerozolima Kaszubska w Wejherowie - założona przez Jakuba Weyhera (1651), w Górze Kalwarii - założona przez bp. Stefana Wierzbowskiego (1666), w Pacławiu - założona przez Maksymiliana Fredrę (1667) i Jerozolima Dolnośląska w Wambierzycach - założona przez Daniela Osterberga (1681). Do dzisiaj (z wyjątkiem Góry Kalwarii, która bardzo szybko podupadła, i Kalwarii Żmudzkiej) są to największe i najbardziej rozbudowane pod względem sakralnym i widowiskowym obiekty. Kalwarie powstałe w XVIII-XX wieku nie są tak rozległe ani okazałe. Bywa, że zamiast kaplic stacje oznaczają tylko krzyże i figury. Obecnie w Polsce istnieją 53 kalwarie.

Domki budowano w najróżniejszych formach, po koniec XVII/XVIII wieku zaczęto tworzyć dróżki maryjne (rozważa się tajemnice różańca).

Misteria pasyjne - Wielki Tydzień - kościół nie do końca popiera ten rodzaj uroczystości.

Najstarsze misteria w Hiszpanii w Sewilli w XVI wieku, odbywają się do dziś. W Wielki Czwartek od osób odgrywających przedstawienie dołącza figurka Matki Boskiej Macareny. - duży aspekt widowiskowy.

Kolumbia Filipiny - misteria pasyjne kończą się ukrzyżowaniem człowieka (negatywne podejście kościoła).

W XX wieku rozwija się kult MB.

Struktura Sacrum Kalwaryjskiej

Sacrum
Sfera materialna	Sfera duchowa
Krajobraz	Wezwanie kaplic
Architektura kaplic	Nabożeństwa
Malarstwo, rzeźba	Tradycja

Różnice między Sacro Monte a Kalwarią:

Kalwaria to architektura w połączeniu z krajobrazem, z programem religijnym. Na Kalwarię starano się wybierać miejsca górzyste, pagórkowate, czasami pojedyncze a czasami łączone z miast, np. Kalwaria Wejherowska ma początek w mieście i rozciąga się na otaczające wzgórza morenowe. Kalwarie były częścią Świętego Wzgórza, ale nie każda Kalwaria była Świętym Wzgórzem.

Sacro Monte to pojęcie szersze, zawsze znajdowało się poza miastem, założenie sytuowane na górze. Sacro Monte są typowe dla Włoch.

Kalwarie rozpoczynały się przy kościele, na placu na którym gromadzą się wierni, pozostałe kaplice są porozrzucane w krajobrazie, usytuowane bądź na przecięciu się dróg komunikacyjnych wewnętrznych bądź na osiach widokowych - iluzja przestrzeni. przy odtwarzaniu drogi krzyżowej starano się zachować odległości - już w I w. policzono odległości, które przeszedł Chrystus w czasie drogi męczeńskiej w Jerozolimie. Kiedy komponowano te kalwarie starano się e odległości zachować.

CECHA	SACRO MONTE	KALWARIA
Lokalizacja	wzgórze	wzgórze
		teren pagórkowaty
		teren równinny z samotnymi wzgórzami
		w obrębie jednego obiektu sakralnego (np. cmentarza, sanktuarium maryjnego lub świętych)
	poza osadą (miastem)	poza osadą (miastem/wsią)
		w mieście, współistniejąca z zabudową miejską
Tematyka kaplic	Męka Pańska	Męka Pańska
	życie MB	Męka Pańska i życie MB
	życie świętych	życie MB i Męka Pańska oraz wybrane wydarzenia za ST i dziejów apostolskich, MP i kaplice męczeństwa narodu polskiego
Fundator lub inicjator budowy	zakon - w Polsce najczęściej kalwariami zajmują się Bernardyni	osoba duchowa mieszczanie magnateria inne osoby świeckie

KULT MARYJNY

Maryja była czczona od początku chrześcijaństwa a szczególnie od chwili Wniebowzięcia. Świadczą o tym malowidła - najstarsze wyobrażenie MB jakie pojawiają się w rzymskich katakumbach, np. Kaliksta (MB była pokazywana także w otoczeniu ludzi świeckich).

Oficjalnie kult został zatwierdzony na soborze w Efezie w 431 roku, gdzie uznano boskie macierzyństwo Maryi i przyznano jej tytuł Theotokos - Matka Boga.

Ustanawia się święta:

• Narodzenia

• Zwiastowania

Kult rozwinął się na terenach kościoła wschodniego jako cecha pobożności bizantyjskiej. To doprowadziło do konfliktu między zwolennikami kultu a przeciwnikami - ikonoklazm (w latach 726 - 843) czyli niszczenia wizerunków JCh i MB - dotyczy ikon oraz mozaik, a także niszczenia obiektów sztuki.. Inna przyczyna ikonoklazmu był fakt, że bardziej czczono wizerunki MB niż cesarzy. Ostatecznie kult przywraca cesarzowa Teodora, po namowie św. Jana z Damaszku: „ponieważ mamy podwójną naturę (duszę i ciało) nie możemy dotrzeć do rzeczy duchowych w oderwaniu od cielesnych. Dlatego też przez kontemplację cielesną dochodzimy do duchowej”.

Pamiątką zakończenia ikonoklazmu jest Święto Ortodoksji, obchodzone w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu. Tak więc wówczas kościół uznał zarówno boską i ludzką naturę JCh a jednocześnie przez to uznał boskie macierzyństwo MB.

787 rok - sobór w Nicei, ustalono, że jest możliwość oddawania kultu wyobrażeniom maryjnym, bo MB była człowiekiem. Po ikonoklazmie odtworzono MB Czułości z Włodzimierza.

Sobór Trydencki - w połowie XVI wieku, działalność kościoła przeciw ruchom reformatów; reformacja atakowała postać MB i negowała moment Wniebowzięcia. Wtedy zwrócono się do malarzy, by malowali postać MB w momencie Wniebowzięcia (Rubes, Rafael).

Tak więc, kult w początkowym okresie kiedy to rozwijał się w kościele wschodnim (jest on prekursorem w rozwijaniu się tego kultu) przybiera formy:

- w wezwaniach maryjnych kościołów (nazewnictwo kościołów - SMM ok.340r.)

- oddawanie czci wizerunkom (początkowo nie przypisywano im kategorii cudowności tj. nie przypisywano im cudów); miały one pełnić funkcję dydaktyczną i dekoracyjną.

IKONA - Ikona narodziła się w Bizancjum i stanowi syntezę tradycji hellenistycznej

Pierwsze ikony były ikonami portretowymi Chrystusa, Bogurodzicy i świętych. Według tradycji pierwsza ikona Chrystusa powstała jeszcze za Jego życia na ziemi (Acheiropoietos), zaś autorstwo pierwszych ikon Bogurodzicy tradycyjnie przypisuje się św. Łukaszowi Ewangeliście. Uważa się go za autora trzech typów ikonograficznych: Hodegetria, Eleusa oraz (najprawdopodobniej) Deesis. Wzmianki o istnieniu ikon już w czasach apostolskich pochodzą dopiero z IV i V w. W V w. ikony portretowe stały się przedmiotem kultu.

W VII i IX w. dochodzi do wybuchu ikonoklazmu (ruch heretycki, wyrażający się odrzuceniem kultu ikony i ich niszczeniem). Po zwycięstwie nad ikonoklazmem następuje rozkwit malarstwa ikonowego i (ogólnie) sztuki kościelnej.

Po upadku Cesarstwa Bizantyjskiego w 1435 r. pod naporem Turków, ośrodkiem kultywowania malarstwa ikonowego staje się góra Atos.

W XVII w. pod wpływem sztuki zachodniej następuje schyłek malarstwa ikonowego, ponowne jego odrodzenie przypadł na przełom XIX - XX w.

W kościele wschodnim ikony przedstawiające MB, maja wedle tradycji cudowne pochodzenie - sa dziełem św. Łukasza, lekarza i malarza, który trzykrotnie miał sportretować Maryję (po zesłaniu Ducha Św.). Owe trzy portrety stanowią 3 typy ikonograficzne (kanoniczne ) Maryi.

1. Orantka - (najstarszy). Wzniesione ręce do góry w geście modlitewnym (tak pokazywano pierwszych chrześcijan). Blachernotissa - ma na piersi medalion z JCh, gdzie JCh jest pokazany jako Emmanuel - Boga z nami (przed wcieleniem), który począł się w jej łonie. Maryja jest Orędowniczką we wszystkich sprawach dotyczących człowieka. Jej nieustannie wzniesione dłonie są pomostem łask dla wszystkich zwracających się do Boga.

2. Eleusa - (gr. ta, która współczuje). Na ikonach tego typy zanika dostojna surowość Bogurodzicy, a objawia się głęboka, ludzka czułość matki do dziecka nacechowana smutną zadumą i cierpieniem. Głowa Bogurodzicy jest lekko pochylona w stronę Syna, a Emmanuel przytula się do policzka matki. MB jest smutna, zamyślona co wg historyków tłumaczone jest tym, że jest to moment w którym MB dowiaduje się o przyszłej śmierci syna. Kiedy czułość matki zmienia się w pieszczotę, ikonę określa się nazwą Glykofilusa (gr. obdarzająca słodkim pocałunkiem). Na przedstawionej tu ikonie Matki Bożej Włodzimierskiej twarz Bogurodzicy wyraża smutek i zatroskanie nad przyszłym cierpieniem swego Syna. Syn stara się pochwycić smutne spojrzenie Matki, przytula swój policzek do Jej policzka i ręką obejmuje Ją czule.
Głowę i ramiona Bogurodzicy okrywa purpurowym maforionem (długi szal okrywający głowę i całą postać). Kolor maforionu symbolizuje królewską godność Matki Bożej, gdyż to przez nią przyszło zbawienie. Na głowie oraz ramionach Bogurodzicy przedstawione są trzy gwiazdy, które wskazują, że była i pozostała Dziewicą przed zrodzeniem Syna, w czasie jego zrodzenia i po zrodzeniu.

3. Hodegetria - (z gr. Hodos-droga, wskazująca drogę, przewodniczka), jest jedną z najbardziej popularnych typów ikonograficznym Bogurodzicy. W tradycji Kościoła prawosławnego autorstwo ikony typu Hodegetria przypisuje się św. Łukaszowi Ewangeliście. Ikona przedstawia frontalnie Matkę Bożą trzymającą na lewym ręku Chrystusa, on twarz dorosłego człowieka (mądrość). Emmanuel prawą rękę wznosi w geście błogosławieństwa, natomiast w lewej ręce trzyma zwój - Ewangelię - symbol wiedzy, mądrości, nauczania. Majestatyczna Matka Boża prawą dłonią wskazuje Zbawiciela. Kolor szat Matki Bożej jest lustrzanym odbiciem koloru szat Chrystusa. Bogurodzica jest przedstawiona w błękitnej sukience, która jest okryta purpurowym maforionem (długi szal okrywający całą postać). Maforion na głowie oraz ramionach Bogurodzicy ozdobiony jest trzema gwiazdami (symbol nieustającego dziewictwa Bogurodzicy). Takie zestawienie kolorów szat Matki Bożej symbolizuje tajemnicę dziewictwa i macierzyństwa Bogurodzicy, która jako ziemska kobieta zrodziła Boga, dzięki czemu posiada królewską godność.

Na ikonach przedstawiano także:

„Zaśnięcie Maryi”

„Wniebowstąpienie”

Ikona Zbawiciela

"nie uczyniona ręką ludzką"

(gr. Acheiropietos) jest najstarszym ikonograficznym przedstawieniem Jezusa Chrystusa, powstałym w sposób nadprzyrodzony tj. bez udziału człowieka. Ikona ta - zwana ikoną ikon - jest uważana za obraz uzasadniający wszelkie inne wyobrażenia religijne. Jest ona również najważniejszym świadectwem przemawiającym za kultem ikon. Stanowi ona prototyp i źródło wszystkich innych przedstawień, jako obraz łączący w sobie nieopisywalne Bóstwo i opisywalne człowieczeństwo Jezusa Chrystusa. Historia powstania tej ikony jest związana z królem Edessy Abgarem V. Prezentowany tutaj typ ikonograficzny - mandylion (prawdop. z późn.gr. mandelion, mandilion "ręcznik, chusta") przedstawia oblicze Jezusa Chrystusa frontalnie wpisane w nimb krzyżowy, ukazane na białej chuście. Centralnym elementem kompozycji jest zamyślone, niekiedy surowe, ale przede wszystkim nieskończenie miłosierne Oblicze Zbawiciela. Na jasnym tle chusty niemal idealnie symetrycznie po oby stronach głowy rozłożone są kosmyki długich włosów i brody. Wokół głowy Chrystusa znajduje się tzw. nimb krzyżowy, atrybut ikonograficzny przysługujący jedynie Zbawicielowi. Przypomina on śmierć Chrystusa na krzyżu.

Chrystus Pantokrator (gr. Wszechwładca) jest najczęściej spotykanym wizerunkiem Zbawiciela. Ikona ta zajmuje główne miejsce w ikonostasie oraz (jej wariant) występuje w kompozycji Deesis. Typ ikonograficzny Chrystusa Pantokratora zazwyczaj przedstawia Zbawiciela w półpostaci. Poszczególne warianty tego typu ikonograficznego różnią się między sobą m. in. gestem błogosławiącym, ułożeniem dłoni błogosławiącej oraz przedstawieniem księgi i sposobem trzymania jej przez Chrystusa. Prezentowane tutaj ikony Pantokratora charakteryzuje otwartą księga z tekstem Mt 11, 28 i ruskim gestem błogosławieństwa: trzy złączone palce (mały, serdeczny i kciuk) symbolizują Trójcę świętą, dwa pozostałe palce (wskazujący i duży) symbolizują dwie natury Chrystusa - Boską i ludzką. Zbawiciel odziany jest w czerwony (purpurowy) chiton - symbolizujący Jego ludzką naturę, męczeństwo i królewską godność oraz ciemnobłękitny (granatowy) himation (hymation) wyrażający Boską naturę Jezusa.

Mandylion - rodzaj ikony z przedstawieniem głowy Chrystusa, bez korony cierniowej, na tle chusty, podtrzymywanej najczęściej przez aniołów.

W ikonografii występuje od VI wieku. Jest to rodzaj acheiropity (acheiropoieta - gr. "nie rękoma uczyniony") czyli wizerunku uważanego za powstały w cudowny sposób.

Powstanie mandylionu wiąże się z przypowieścią o królu Edessy Abgarze, który ciężko chory miał wysłać swego sługę do Chrystusa z prośbą, aby ten przybył go wyleczyć. W przypadku gdyby Chrystus nie mógł przyjść do króla, sługa miał sporządzić portret Jezusa. Chrystus przyłożył chustę do swojej twarzy i w ten sposób powstał portret, którego kontemplacja uzdrowiła króla. Portret ten jest wzorem dla popularnego w ikonografii kościoła Bizancjum i innych kościołów wschodnich, mandylionu. Nazwę wywodzi się od późnogreckiego mandilion - ręcznik, chusta lub semickiego mindil.

W kościele katolickim odpowiednikiem mandylionu jest, również acheiropita - veraikon, czyli chusta świętej Weroniki i tzw. Całun Turyński.

Veraikon - rodzaj ikony z przedstawieniem głowy Chrystusa, z koroną cierniową

W kościele zachodnim cześć Maryi była oddawana w formie wezwań kościołów, np. SMM w Rzymie - należy do pierwszych wczesnochrześcijańskich bazylik rzymskich, stąd też nazywana jest bazyliką większą. Natomiast kult wizerunków maryjnych jest zdecydowanie późniejszy. Do V, VI wieku kult ten prawie nie istniał w kościele zachodnim, (w przeciwieństwie do wschodniego gdzie szybko się rozwijał). Zaczątki zainteresowania się postacią MB (nie kultu maryjnego) kształtują się od średniowiecza (figurki Pięknych Madonn, ale przede wszystkim były on wykonywane w celu dowartościowania kobiet poprzez MB, a więc nie miało to wydźwięku religijnego.

Drugi okres to malarstwo renesansowe - malowano Piękne Madonny (chodzi tu bardziej o ukazanie piękna kobiety, barwności strojów, nie dotyczy znów kultu).

Kult maryjny taki typowy, zaczyna rozwijać się w Europie Zachodniej w XV, XVI wieku, kiedy dochodzi do reformacji (gdzie negowano jeden z dogmatów maryjnych - dotyczący Wniebowzięcia) i wynikającej z tego kontrreformacji → schizma (np. kult wizerunków potępia protestantyzm)→Kontrreformacja utożsamiana jest z soborem trydenckim, który odpowiedział na atakowany przez reformacje dogmat. Zaczyna on być podkreślany, co bezpośrednio ma odzwierciedlenie w sztuce. Artyści malujący w tym okresie maja wręcz nakazane malowanie momentu Wniebowzięcia - stąd też w XVI malarstwie dominuje ten temat.

Sobór Trydencki ustala zasady oddawania czci obrazom a także zasady liturgii w kościele zachodnim, które przetrwały do 1962 r. Element, który został zmieniony przez Sobór Watykański II było to, że kapłan od tej chwili odprawiając mszę jest skierowany przodem do wiernych (przedtem był tyłem).

Apogeum kult maryjny osiąga w XVII i XVIII wieku. Jest on przejawem pobożności, ale też przypisuje mu się rolę „polityczną” (zagrożenie Europy - świata łacińskiego ze strony Turków i islamu. Od upadku Konstantynopola Turcy wielokrotnie atakują tereny europejskie).

Polska, gdzie kult maryjny był bardzo silny, w XVII wieku była uważana za bastion katolicyzmu między trzema religiami: protestantyzmem na zachodzie i północy, prawosławiem ze wschodu i islamem od południa - stąd też zainteresowanie Polską Państwa Kościelnego.

W związku z tymi zagrożeniami, które miały miejsce w XVII wieku pojawia się zjawisko poświęcania narodów MB - w ten sposób właśnie kształtuje się kult maryjny:

* Francja - 1638 r. (prowadzi wojny zarówno wew. jak i zew.)

* Austria - 1638

* Portugalia - 1648

* Polska - 1656 (kiedy to pod opiekę maryjną oddaje kraj król Jan Kazimierz składając śluby lwowskie - potop i wojny kozackie).

Następnie zaczęto pod opiekę oddawać poszczególne miasta europejskie.

W XVII wieku notuje się rozwój sanktuariów maryjnych.

Od XVII wieku istnieje tradycja koronacji wizerunków maryjnych (pierwsze miało miejsce w SMM w 732 roku). W roku 1636 wizerunek w kościele w SMM w Rzymie jest koronowany po raz kolejny, (na przestrzeni lat pomiędzy tymi dwiema koronacjami nie interesowano się nimi).

1717 roku - Częstochowa, pierwszy koronowany wizerunek poza granicami Włoch (w drugiej poł. XVII były koronacje albo w Rzymie albo względnie na terenie Włoch). Wizerunki te miały starodawną tradycję kultu i słynęły z cudowności (Polska ok. 140) - stąd też rozwój sanktuariów maryjnych, zwłaszcza tam gdzie te cudowne obrazy były.

W chrześcijaństwie istnieje ok. 7500 miejsc pielgrzymkowych (Polska ok. 500), z czego 80% wszystkich stanowią miejsca kultu MB (Polska ok. 430).

Wizerunki, które były czczone charakterystyczne dla Europy Wsch. i Środ. (także i Polski) przede wszystkim są to obrazy, natomiast dla Europy Zach. są to rzeźby. Najwięcej cudownych wizerunków posiadają np.:

Włochy - ok. 330

Niemcy - ok. 300

Hiszpania i Portugalia - ok. 200

Polska - ok. 30

Ciekawostka: ostatnio koronowanym w Polsce wizerunkiem maryjnym jest fresk w kościele św. Katarzyny.

Do najważniejszych miejsc kultu należą:

Polska: Częstochowa, Licheń, Piekary Śląskie

Litwa: Wilno - MB Ostrobramska

Czechy: Święta Góra

Niemcy: Altöttig, Wurzburg

Hiszpania: Cavadonga, Montserrat, Saragossa, Sewilla - Dziewica Królewska i Macarena

Francja: Le Puy en velay, Rocamadour

Austra: Mariazell

Szwajcaria: Einsiedeln

Meksyk: Gwadelupa

Figurki MB:

Holandia: Maastricht (kraj protestancki ale jednak w tej tradycji pierwotnie chrześcijańskiej zachował się kult wizerunku maryjnego).

Hiszpania: Saragossa, Sewilla - MB de la Macarena (pokazywała się jako dziewczyna andaluzyjska)

Od koronacji MB ubierana jest w Ryzy.

RYZA - sukienki, które zakłada się figurkom, tak samo uroczysty moment jak przy koronacjach obrazów (XVIIw.), suknie MB zdobione cekinami, perłami (np. MB Częstochowska), bardziej to się rozwinęło przy wizerunkach na zachodzie niż na wschodzie.

Bardzo mocny jest kult MB w Piekarach Śląskich tak samo też MB Ostrobramskiej. W ostatnim czasie jest to łączone - rzadziej się zdarza, że są dwa wizerunki MB na figurkach (?) - Ludźmierska bardzo piękna jest, figurka reformowana (?).

Św. Anna i Kalwaria - to połączenie dwóch kultów: Męki Pańskiej i kultu maryjnego. W przypadki Góry św. Anny najwcześniejszym był kult św. Anny, który został zdominowany przez kult maryjny a potem przez kalwarię.

MB Licheńska - monumentalne sanktuarium.

Najbardziej czczone są ikony:

MB Włodzimierska - najstarsza, od niej rozpoczął się kult Maryi na Rusi

MB Orantka w soborze św. Zofii w Kijowie

Zaśnięcie MB z Ławry Peczarskiej w Kijowie

MB Kazańska - niedawno oddana przez papieża cerkwi prawosławnej (element polityczny) wcześniej przebywała w apartamentach papieskich

MB Smoleńska

MB Poczajowska na Ukrainie - ma obecnie największe znaczenie

Wyspa Tinos w Grecji (ogłoszona w 1972 roku świętą wyspą) - św.ikona „Zwiastowanie” odnaleziona w cudowny sposób 13.stycznia.

HISTORIA NARODU ŻYDOWSKIEGO

Judaizm jest najstarszą z monoteistycznych religii świata, źródłem zarówno chrześcijaństwa, jak i islamu. Istotę judaizmu stanowi wiara w jedynego, transcendentnego, wszechwiedzącego i wiecznego Boga - stwórcę i pana świata.

Bóg dokonał wyboru w momencie, gdy praojciec narodu żydowskiego Abraham wyruszył z chaldejskiego Ur da Kanaanu.

Żydzi mieli stać się „królestwem kapłanów”, służących tylko prawdziwemu Bogu, i „ludem świętym”, którego życie miało być odbiciem tegoż Boga.

Dziś na świecie żyje ok. 13 mln Żydów:

• 6 mln w USA

• 3 mln w Izraelu

• reszta rozproszona po całym świecie głównie w Rosji i Europie Wschodniej.

Ich zwyczaje, liturgia, styl życia a nawet wymowa hebrajska mogą się znacznie różnić, zawsze jednak pozostają jednym ludem, mającym wspólnych przodków - Abrahama, Izaaka i Jakuba.

Historia judaizmu dzieli się na dwa okresy:

1. Okres biblijny - główne źródło stanowi Biblia. Okres ten kończy się w momencie zburzenia świątyni jerozolimskiej w 70 rne, kiedy to Rzymianie zdobywają Jerozolimę (moment ten jest uwieczniony na Łuku Tytusa na Forum Romanum w Rzymie).

2. Okres pobiblijny (talmudyczny) - głównym źródłem informacji staje się drugie najważniejsze dzieło judaizmu - Talmud.

Okres biblijny

Główne źródło informacji stanowi Biblia. Prolog do Biblii zawiera wiele istotnych informacji. W prologu następuje przekazanie, pokazany jest moment przymierza Boga z człowiekiem - kiedy kończy się potop na niebie ukazuje się tęcza, która łączy Niebo z Ziemią → łuk tęczy wyznacza pewien porządek świata, a więc prawo, które przekazuje Bóg na ziemię człowiekowi. Tym głównym porządkiem/prawem jest wzajemne szanowanie i kochanie się ludzi. A więc w prologu mamy zapowiedź przymierza Boga z człowiekiem i przekazanie pewnego prawa bożego pod symbolem tęczy.

Po zakończeniu potopu Noe wraz z rodzina wychodzi z arki i zaczyna uprawiać ziemię, między innymi winną latorośl →upij się. Jego trzej synowie różnie na to reagują:

SEM - przykrywa ojca płaszczem. Wywodzą się od niego ludy, które zamieszkiwały pustynię syryjsko - arabską (semickie rysy Chrystusa).

CHAM - śmieje się z ojca. Za jego potomków uważa się: Egipcjan, Asyryjczyków, Babilończyków - ludy zepsute.

JAFET - pozostałe narody

W/w to geneza powstawania narodów tak jak Wieża Babel to geneza powstawania języków.

Określenia Żydów:

1. HEBRAJCZYCY - nazwa pochodzi od przodków Abrahama: Eber albo Heber i stąd nazwa hebrajczycy jako potomkowie Abrahama.

2. IZRAELICI - nazwa pochodzi od imienia Izaak

3. JUDEJCZYCY - czyli Żydzi, nazwa pochodzi od prowincji Judea (nazwa rzymska) lub prowincja Jehud - nazwa z okresu panowania perskiego.

Abraham pochodził od Sama, jego przodkiem był Eber lub Heber - do ziemi Kanaan udaje się wraz z plemionami hebrajskimi.

2000 r p.n.e. opuszcza Ur (w poszukiwaniu terenów do wypasu?), bo Bóg karze mu zabrać plemiona i udać się do ziemi obiecanej.

Abraham ma żonę Sarę, Bóg Jahwe obiecuje im syna (nie mogli doczekać się potomka). Nadają mu imię Izaak.

Ikony Rublowa - Święta Trójca - 3 aniołów siedzących przy stole. To jest właśnie moment, kiedy Bóg zsyła do Abrahama 3 aniołów, on przyjmuje ich w swoim namiocie (zwyczaj żydowski - dom żydowski jest otwarty jak namiot Abrahama na przyjęcie każdego gościa). Aniołowie informują, że będą mieli potomka.

Od Judaizmu wywodzi się także islam, gdyż Abraham z niewolnicą miał syna o imieniu Izmail (dlatego islam uważa Abrahama za swojego proroka).

Gdy Izaak osiąga dojrzałość, Bóg postanawia sprawdzić miłość Abrahama do siebie - wymaga złożenia ofiary z syna , gdy ten już miał tego dokonać pojawia się anioł i Izaak zostaje ocalony a w ofierze zostaje złożony baranek. Izaak zostaje jednak obrzezany - od tej chwili wszyscy Żydzi zostają poddani rytuałowi obrzezania).

Izaak zaczyna rządzić plemionami hebrajskimi, pojmuje za żonę Rebekę, z ich związku rodzą się: Ezaw i Jakub. Wg Biblii jest to małżeństwo idealne, dlatego Żydzi (zwłaszcza ortodoksyjni) nadają swoim dzieciom imiona Izaak i Rebeka.

Wg prawa władzę (opiekę) nad plemionami powinien przejąć pierworodny syn - Ezaw lecz Jakub podstępem zdobywa błogosławieństwo Izaaka (na starość oślepł), zdobywa pierworództwo (czyli ta władzę) poprzez oszustwo. Stąd tez pojawia się drugie imię Jakuba- Izrael (hebr. - ten który nie bał się Boga i oszukał). Po jakimś czasie Jakub czuje się winny, że oszukał i udaje się na pustynię, na wygnanie. Ma sen, w którym ukazuje mu się drabina łącząca Niebo z Ziemią, a po tej drabinie ludzie zanoszą modlitwy do Boga (sen Jakuba stanowi częsty motyw w ikonografii). Po przebudzeniu Jakub nazwał to miejsce BETEL czyli Dom Boga.

Na wygnaniu Jakub poznaje Rachelę i pragnie ją poślubić. Jednak wg zwyczaju młodsza siostra nie może wyjść za mąż przed starszą więc Jakub musi najpierw poślubić Leę.

Jakub + Lea = 6 synów

Jakub + Rachela = 2 synów (Beniamin i Józef)

Jakub + niewolnice = 2 x po 2 synów = 4

Łączni Jakub miał 12 synów = 12 plemion Izraela

Najmłodszy syn Józef był ukochanym synem Racheli. Zazdrośni bracia sprzedali karawanie kupieckiej podążającej do Egiptu. Wracają do domu i oznajmiają, że zginął tragicznie - utonął w studni. Na dworze faraona Józef ma pozycję wezyra. Pozycję te zdobył poprzez swoje prorocze sny, którym pomagał faraonowi. Faraon w uznaniu żeni Józefa z córką najwyższego kapłana egipskiego Helipolis.

Po kilkunastu latach do Egiptu docierają bracia Józefa, gdyż poszukiwali nowych pastwisk. Józef, w nowoprzybyłych rozpoznaje swoich braci i przebacza im ich postępek sprzed lat. Osiadają oni w Egipcie.

Niewola egipska

Dopóki w Egipcie żył Józef plemionom żydowskim żyło się bardzo dobrze. Po jego śmierci potomkowie Józefa i innych zaczynają cierpieć ucisk ze strony faraona, najbardziej za Ramzesa II. Są wykorzystywani do różnorodnych prac (znajduje to odzwierciedlenie w posiłkach żydowskich), traktowani jak niewolnicy. Żydzi mieszkają na terenie Egiptu w niewoli przez okres 430 lat. Na przeciągu tych lat naród żydowski znacznie się rozrasta, faraon czuje się zagrożony, wydaje dekret, w którym nakazuje zabicie każdego nowonarodzonego chłopca żydowskiego. W tym okresie rodzi się Mojżesz. Matka chcąc go uratować, wkłada dziecko do koszyczka i puszczana Nil. Koszyk z dzieckiem znalazła córka faraona i bierze go na wychowanie (również częsty motyw w malarstwie). Dorosły Mojżesz zdaje sobie sprawę, że nie jest Egipcjaninem, ponieważ jest obrzezany i czuje więź z niewolnikami Żydami. Pewnego razu spostrzega ja Egipcjanin bije Żyda i staje w jego obronie. Nieszczęśliwie zabija Egipcjanina. Po tym zdarzeniu musi uciekać z Egiptu. Na wygnaniu ma widzenie (sen). Bóg nakazuje mu wrócić do Egiptu i wyprowadzić swoich braci z niewoli egipskiej. Mojżesz wraca i prosi faraona (prawdopodobnie Ramzes II) o zezwolenie na wyprowadzenie Żydów - faraon się nie zgadza, gdyż to pozbawi go robotników do budowy. Wówczas Bóg nasyła na Egipt plagi. 9 można było wytłumaczyć jako zjawiska przyrodnicze (zaćmienie, szarańcze, burza piaskowa, muchy, padające bydło, krew w wodzie) natomiast 10 to śmierć wszystkich pierworodnych dzieci w Egipcie (akurat faraonowi narodził się syn).Bóg przed zesłaniem Anioła Śmierci nakazuje naznaczyć drzwi domów żydowskich krwią baranka - wtedy Plaga je ominie. Syn faraona umiera, wówczas przyznaje, że Bóg Żydów jest potężniejszy niż egipski i pozwala na odejście ich z Egiptu.

Najkrótsza droga z Egiptu do ziemi Kanaan wiodła wzdłuż wybrzeża M. Śródziemnego, lecz Żydzi nie wybierają tej drogi z dwóch względów:

1. Żydzi czuli, że faraon knuje jakiś podstęp

2. wzdłuż wybrzeża zlokalizowane były twierdze egipskie

Żydzi udają się zatem na południe (tak jak kazał im Jahwe, dłuższa droga była też forma sprawdzenia narodu przez Boga). Trasa wiedzie przez Morze Trzcin (obecnie Morze Czerwone) i biegnie przez Płw. Synajski. Wędrówka ta (exodus) trwa 40 lat i w jej trakcie Bóg daje trzy wyraźne znaki swej obecności.

1. Morze Trzcin - ocalenie. Rozstąpienie się wód, Żydzi przechodzą a Egipcjanie giną.

2. Pustynia - zsyłanie codziennie o poranku manny, przez 40 lat. Jednego dnia było jej 2 razy więcej aby następnego dnia był odpoczynek.

3. Góra Synaj - kamienne tablice ze spisanym prawem (10 przykazań), które otrzymał Mojżesz. Trzymane w Arce Przymierza - drewnianej skrzyni.

Wreszcie Żydzi dochodzą do ziemi Kanaan, lecz jest ona już zamieszkana przez plemiona kananejczyków. Przed samym wejściem do ziemi obiecanej umiera Mojżesz, który zostaje pochowany podobnie jak Abraham pochowany na Hebronie (stąd było to miejsce pielgrzymek). Umierając Mojżesz przekazuje władzę swojemu przyjacielowi - Jozuemu. On to właśnie wprowadza plemiona do Kanaan. Kananejczycy byli plemionami rolniczymi, którzy byli nieprzychylnie nastawieni do ludów napływowych.

Jozue postanowił umieścić te 12 plemion na trzech obszarach:

1. Betel (Sychem) - nawiązanie do Jakuba

2. Okolice Hebronu

3. Okolice Jez. Genezaret

Pomiędzy tymi obszarami mieszkali kananejczycy, byli porozdzielani.

Konflikt między Żydami a Kananejczykami dotyczył także religii, Żydzi mieli Boga Jahwe a ci drudzy boga Baal. w pewnym momencie jednak obydwa ludy się jednoczą przeciwko wspólnemu najeźdźcy - Filistynom (lud zamieszkujący prawdopodobnie Kretę). Około XIII w p.n.e. Filistyni postanawiają poszukać nowych terenów na południu i przepływają M. Śródziemne, dostają się do Egiptu lecz tam zostają pokonani, stąd też część Filistynów postanawia osiedlić się na terenie dziś określanym jako Bliski Wschód; znana do dziś osada filistyńska wraz z twierdza to GAZA. Filistyni po hebrajsku to Palestini. Palestyńczycy to potomkowie dawnych Filistynów. Najbardziej znanym z Filistynów był Goliat.

Wojny prowadzone przez zjednoczone plemiona hebrajskie i kananejskie z Filistynami trwały przez długi okres. w trakcie tych wojen Filistyni zdobywają Arkę Przymierza ale Jahwe zsyła na nich karę w postaci plag podobnych do egipskich - jest ich 7 (8). Przestraszeni Filistyni oddają tę Arkę.

Plemiona żydowskie stworzyły pewien rodzaj federacji, na której czele stoją sędziowie jako główni przedstawiciele. Najbardziej znanym jest Samuel, który namaszcza na króla Saula (ma to miejsce ok. 1000 r p.n.e.). Żydzi zapragnęli króla, gdyż trwał konflikt pomiędzy synami (?).

Samuel ↓

Saul ↓

Dawid ↓

Salomon

Okres panowania Dawida i Salomona określany jest w Biblii jako Królestwo (bo faktycznie ok. 1000r z federacji powstaje królestwo). Stolica staje się Jerozolima - najważniejsze miasto.

Najważniejsze elementy związane z istnieniem królestwa:

Dawid dla Arki Przymierza pragnie wybudować świątynię. Zaczyna ją budować na wzgórzu Moria, kontynuuje to dzieło Salomon (często nazywa się ją świątynią Salomona). Świątynia powstaje w 936 r p.n.e.. Obecnie na wzgórzu stoi meczet arabski - Oomara - Kopuła Skały.

Królestwo pomimo wielkich chęci nie przetrwało długo. Gdzieś ok. 926 r p.n.e. zostaje podzielone na dwa odrębne:

1. Królestwo Izrael - 10 plemion, stolica Samaria, kult Baala, Eliasz, Elizeusz

2. Królestwo Judy - 2 plemiona, stolica Jerozolima (dynastia Dawida - Lewi, Juda, Z okolic Jez. Genezaret)

Królestwo Izraela obejmowało północne tereny Bliskiego Wschodu. Na tych terenach jeszcze z czasów kananejskich, głównym bogiem był Baal, natomiast na południu był Jahwe. Za czasów gdy istniała i Federacja i Królestwo dochodziło do konfliktów, który z bogów jest ważniejszy. To było m. in. powodem rozbicia Królestwa na dwa odrębne.

Historia Królestwa Izraela jest krótka, ponieważ przetrwało ono gdzieś do roku 721 - zostało najechane i zdobyte przez Asyryjczyków i historia jego się kończy. Uważa się, że jest to tzw. „10 plemion zaginionych” - ponieważ zostały zniszczone przez tychże Asyryjczyków.

Asyryjczycy w tych latach VIII wieku tez próbowali zdobyć Królestwo Judy, ale im się to nie udało. Dalsza historia związana jest już tylko z tymi 2 plemionami, które przetrwały.

Po upadku K. Izrael istniała już świątynia założona przez Salomona, a w VIII/VII w p.n.e. stworzona zostaje Księga Powtórzonego Prawa - pierwsza próba spisania prawa narodu Żydowskiego, a przede wszystkim prawa Judy. Jednym z głównych proroków, którzy wtedy działali był Izajasz.

K. Judy istniało do 586 r p.n.e., do momentu podbicia przez Babilończyków pod władzą Nabuchodonozora, jednocześnie niszczy on Świątynię Salomona.

Królestwo Izrael - ok.926r p.n.e. do 721r p.n.e.

Królestwo Judy - ok. 926r p.n.e. do 586r p.n.e.

I świątynia istnieje w latach 970r p.n.e. - 586r p.n.e.

Podbicie Judy spowodowało, że naród żydowski dostaje się do drugiej niewoli (pierwsza egipska), tzw. niewoli babilońskiej (trwającej kilkadziesiąt lat), podczas której dochodzi do bardzo wielu ważnych wydarzeń związanych z narodem żydowskim.

Niewola babilońska 586 - 536r p.n.e.

Podczas niewoli (Żydzi są uprowadzeni w niewolę do Babilonu) nie ma osoby, która sprawowałaby władzę nad uprowadzonym narodem, stąd też na czoło wysuwają się kapłani (w zasadzie ta grupa rządzi do dziś). Judaizm staje się religią społeczności, niezależna od miejsca zamieszkania (wtedy w taką religie się przekształca).

Kapłani czytają hebrajska Księgę Powtórzonego Prawa, odwołują się do życia Abrahama, kiedy Bóg karze obrzezać Izaaka a potem kapłani karzą obrzezać Żydów, aby się wyróżnili od innych.

Jeden dzień należało także poświęcać Bogu - Szabat.

Niewola to kara za to, że nie przestrzega się praw ustanowionych przez Boga Jahwe. Skoro są winni muszą się oczyścić i ustanawiają święto Jom Kipur.

Kapłani podejmują się napisania drugiej wielkiej księgi i powstaje - Kodeks Kapłański, zapisane są w niej wszelkie zwyczaje i święta, które ludzie maja obchodzić, m. in. ustala się w sposób formalny trzy elementy:

• szabat - dzień, w którym należy czytać dwie księgi (KPP i KK), dzień poświęcony Bogu

• obrzezanie - powtórne podkreślenie znaku wyróżniającego Hebrajczyków spośród innych narodów podbitych przez Babilończyków

• święto Jom Kipur - święto pojednania (zostaje wówczas ustanowione)

Epoka perska 536 - 336r p.n.e.

Babilon pada pod naporem Persji. Persowie zezwalają Hebrajczykom na powrót około 536r p.n.e. - po powrocie odbudowują świątynię za pozwoleniem Cyrusa - władcy perskiego.

II świątynia - 516r p.n.e. - 70(1)r n.e.

Pojęcie świątyni odnosi się tylko do tych dwóch obiektów.

Żydzi pod panowaniem perskim mają autonomię i ustanawiają na Bliskim Wschodzie, w okolicach Jerozolimy prowincję Jehut.

Ezdrasz postanawia spisać dzieje narodu żydowskiego i do istniejących dwóch pierwszych Ksiąg postanawia napisać trzy kolejne.

Księga Powtórzonego Prawa

Kodeks Kapłański

Księga Rodzaju

Księga Wyjścia

Księga Liczb

Księga Proroków

Pisma (psalmy, księgi dydaktyczne)

Pomimo istnienia Tory postanowiono nadal spisywać dzieje narodu i powstają:

• Księga Proroków - jako druga wielka księga, która jest pozycją o charakterze historycznym - opisuje losy zaginionego Księstw Izraela i Księstwa Judy.

• tzw. Pisma - jako trzecie wielkie dzieło składające się z mnóstwa części, w których są psalmy, księgi apokaliptyczne, księgi dydaktyczne, przypowieści

TORA, KSIĘGA PROROKÓW, PISMA = STARY TESTAMENT

St. Testament: 46 ksiąg (uznawane przez katolików i prawosławnych)

39 ksiąg (uznają protestanci i Żydzi)

Różnica wynika z istnienia ksiąg mądrościowych w zespole Pism, które nie są uznawane.

Biblia powstała około 458r p.n.e. z trzech dużych pozycji: Tora, Księga Proroków i Pism.

Gdy tylko kapłani wrócili do Jerozolimy w mieście zapanowały rządy teokratyczne. W Judei wprowadzono ścisły rozdział między Izraelitami i nie-Izraelitami. Wyrazem tego rozdziału było poddawanie się obrzezaniu, przestrzeganie szabatu i roku rytualnego uznawanie Prawa (Tory).

Epoka grecka 336 - 160r p.n.e.

W IVw p.n.e. w latach 330, na tereny Bliskiego Wschodu dociera Aleksander Wielki (stworzona Aleksandria). Jerozolima i Żydzi dostają się pod wpływ kultury greckiej. Imperium Aleksandra W. nie przetrwało długo a po jego śmierci rozpadło się na kilka mniejszych państewek. Do jednego z najważniejszych należało królestwo Selucydów. Panowanie to można rozpatrywać w dwóch aspektach:

- korzystne - wpływ wysoko rozwiniętej kultury hellenistycznej, która ukształtowała znaczną część ówczesnego świata

- niekorzystne - Selucydzi próbują narzucić kulturę hellenistyczna Żydom, czego elementem jest zabranianie uprawiania kultu świątynnego, próbują ograniczać pewne zwyczaje żydowskie, na co Żydzi się nie zgadzają. Szalę przelała postanowienie wprowadzenia do świątyni jerozolimskiej posągu Zeusa - boga greckiego.

333r p.n.e. - wydzielenie dwóch prowincji: Judea i Samaria

około 165r p.n.e. wybucha powstanie przeciwko Selucydom, powstanie Judy Machabeusza, które znajdzie odzwierciedlenie w ustanowionym przez Żydów święcie - Chanuka. Żydzi wygrywają to powstanie, posąg zostaje wyrzucony a Selucydzi zepchnięci z terenów Jerozolimy.

Próba narzucenia kultury hellenistycznej Żydom powoduje, że kapłani (którzy w dalszym ciągu są grupą dominującą) postanawiają mocniej zaakcentować żydowskie prawo. „Zmuszają” społeczność, aby bardzo dokładnie poznawała St. Testament, a zwłaszcza Torę (w niej spisane było główne prawo). Ponieważ egzemplarzy Tory było niewiele - pojawia się grupa osób świeckich - Soferzy (przepisywacze), przepisują ją w celu zwiększenia ilości egzemplarzy. Soferzy przepisując prawo bardzo dobrze jez poznali i w pewnym momencie zaczęli je po swojemu interpretować - tłumaczyli je na swój sposób osobom niepotrafiącym czytać ani pisać. w pewnym sensie stali się więc interpretorami prawa - stali się RABBI czyli „uczonymi w piśmie” (nauczyciele) z czego później wyłoni się niższa warstwa kapłańska. Z czasem ich funkcja interpretacji prawa staje się dominującą i zaczęli głosić pogląd, iż Mojżesz na Górze Synaj nie dostał tylko prawa pisanego, ale także ustne, które oni teraz przekładają i rozwijają.

SANHEDRYN - powołano dla właściwej interpretacji, złożony z arcykapłanów.

Zwycięstwo Żydów nad Selucydami powołuje podział na trzy grupy (na kanwie tego rozdźwięku pomiędzy prawem pisanym i ustnym< a ten konflikt narastał po powstaniu):

Sadyceusze - wyższa warstwa kapłańska, którą stanowił m.in. Sanhedryn, powołany do pilnowania interpretacji, którą stworzyli Soferzy (rabbi); głosili pogląd, że należy opierać się tylko na prawie pisanym.

Faryzeusze - rozwinęła się z grupy soferów - rabbi - faryzeusze, niższa warstwa kapłańska. Oni głosili pogląd, że istnieje nie tylko pisane prawo Mojżesza, ale i również prawo ustne mające znaczenie.

Eseńczycy - grupa tępiona przez w/w grupy, podważająca kult świątynny. Pozbywa się majątku, żyje w ascezie (z tego wywodzi się monastycyzm). Miejscem gdzie m. in. działali był Qumran - słynne zwoje znad M. Martwego, które pokazują działalność tej grupy. Tworzyli własne obrzędy.

Czasy rzymskie 63r p.n.e. - 200r n.e.

Z biegiem czasu cywilizacja grecka zostaje podbita przez Rzym. W kolejnych latach na tereny żydowskie dochodzi cywilizacja rzymska i podbija te tereny - Bliski Wschód i Jerozolima dostaje się pod panowanie rzymskie). Rzymianie tworzą tu prowincję - Judeę, następuje wielki ucisk społeczny i wyzysk. Pojawiają się hasła mesjanistyczne mówiące o przyjściu Mesjasza, który stworzy Królestwo Niebieski czy też Królestwo Szczęścia. Żydzi zaczynają także dostrzegać konflikt pomiędzy sadyceuszami a faryzeuszami. To rozluźnienie doprowadza do powstania bardzo wielu sekt judaizmu - m. in. jedną z sekt chrześcijańska, (która dopiero w późniejszym czasie zaczyna nabierać na znaczeniu i oderwie się jako odrębna religia z łona religii judaistycznych).

Ucisk rzymski doprowadza do wybuchu powstania żydowskiego przeciwko Rzymianom w 71-70r n.e. W celu zaspokojenia narody żydowskiego oraz podporządkowania sobie prowincji Judei z Rzymu wyrusza cesarz Tytus. Zdobywa faktycznie Jerozolimę i doprowadza do zniszczenia II świątyni jerozolimskiej.

Żaden Żyd nie przejdzie pod Łukiem Tytusa, ponieważ uważa go za symbol upadku swojego narodu.

71r n.e. - rok kończący judaizm biblijny

Zniszczenie świątyni uważane jest za tragiczne dla Żydów i nie ponawiano już jej odbudowy. Obecnie Żydzi modlą się w synagodze.

Diaspora

70 - 135r n.e. - powstanie Żydów przeciwko Rzymianom

135r n.e. - akt cesarki nakazujący wyrzucenie Żydów z Palestyny. Następuje diaspora (rozproszenie) Żydów. Przenoszą się do:

* Europy - Płw. Iberyjski - Hiszpania - Francja - Niemcy - Polska XIV wiek, rządy Kazimierza Wielkiego, uzyskali bardzo wiele praw, bo król miała kochankę żydowską Esterę. W XVI wieku Polska wydaje akt , ustawa sejmowa nadającą wolność religijną wszystkim wyznaniom - jedyny kraj w ówczesnym świecie.

* Azja - tereny dawnego Babilonu, potem zaczęli iść w kierunku Północno - zachodnim i doszli do Rosji.

Zostaje stworzona druga księga żydowska - TALMUD

Miszna - prawo ustne

Gemara - dużo rzeczy mimo miszny było niezrozumiane dla prostych ludzi, więc uzupełniono je o Gemarę. Składa się ona z hallahy i agady.

TALMUD

MISZNA GEMARA

HALLAHA AGADA

1 Talmud powstaje w Palestynie - Jerozolima, szkołę zamknięto w 313r , kiedy Konstantyn uznał chrześcijaństwo.

2 Talmud tzw. babiloński obejmuje:

613 nakazów i zakazów, czyli:

- 248 nakazów, ilość członków z ilu składa się człowiek

- 365 zakazów, ilość dni w roku

Tałes jest to chusta a na niej 613 węzełków.

W trakcie trwania Diaspory Żydzi zostali podzieleni na dwa kierunki (nastąpiło to w Europie):

Sefardyjski - rozwinął się głównie na terenie Hiszpani.

Aszkenazyjski - głównie na terenie Niemiec, kiedy doszli do polski to najwięcej Żydów było tego pochodzenia. Ich językiem jest jidysz - mieszanina niemieckiego, polskiego i hebrajskiego.

Pięcioksiąg, czyli Tora

u nas Testament

---