Kryminologia

Rozdział I

1.Geneza

-pochodzi od greckich słów crimen i logos, czyli przestępstwo i nauka,

-za twórce uważany jest francuski antropolog Paull Topinard

Kryminologia jako osobna dziedzina nauki powstała w Xixw, powstanie szkoły pozytywnej prawa karnego.

2.Pojęcie

Kryminologia- jest to nauka społeczna zajmująca siębadaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na teemat przestępswa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społeczenego, a takżę osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a takżę instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestepczości.

Fenomenologia (symptomatologia)- badanie kryminologiczne, polegające na ilościowym opisie zjawiska przestępczości (rozmiar, nasilenie, dynamika i struktura przestępczości.

Pytania queteletowskiego (Adolfe Queteleta)- na temat problemu społecznej dystrybucji przestępczości.

Lombroso-uważany jest za jednego z twórców kryminologii jako odrębnej nauki.

Pytanie lombrozińskiego -”Dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa a inni nie?”

Etiologia przestępczości- dział kryminologi zajmujący się poszukiwaniem przyczyn zachowań przestępczych i przestępczości jako zjawiska społecznego

Wiktymologia (wictim-ofiara)- zajmuje sięcałym kompleksem zagadnień związanych z faktem pokrzywdzonego kogoś przestępstwem. Bada także społeczną percepcje zjawiska przestępczości oraz fenomen lęku przed przestępczością.

Kryminologia :

a)pozytywistyczna- zajmuje sięsprawcą przestępstw

b)empiryczna- zajmuje siębadaniem praktyki funkcjonowania instytucji wymiaru sprawiedliwości.

Pytanie reaktywne- „Dlaczego pewne zachowania uznawane są za przestępstwa i pewni ludzi za przestępców, a inne zachowania i inni ludzie nie ”.

3.Kryminologia a inne dyscypliny nauki

Ma charakter interdyscyplinarny- dlatego że jest to osobna dziedzina nauki to nie posiada ona żadnej własnej metodologi badawczej i w tym celu wykorzystuje inne działy nauki.

Nauki które wywarły wpływ na kryminologie to :

a)Nauki medyczne i biologiczne(Psychiatria i Psychopatologia i Psychiatria Sądowa).

Psychopatologia- choroby psychiczne i inne zaburzenia psychologiczne o niechorobowym charakterze. Rozpatrująone wrodzone i ine czynniki powodujące powstanie przestepstwa

b)Psychologia-zajmuje się przede wszystkim problemem związków zachodzących pomiedzy pewnymi czynnikami (zmiennymi) o charakterze psychologicznym, takie jak osobowość, temperament, emocje, procesy uczenia się i poziom rozwoju umysłowego,a zachowaniami przestępczymi

Osobowość przestępcza- istnienie w kimś takich cech (układów cech) który możę sprzyjać popełnieniu przestępstw.

Kryminologia kliniczna- zajmuje się przede wyszkim kompleksowym psychiatryczno-psychologicznym diagnozowaniem sprawców przestępstw dla potrzeb praktyki wymiaru sprawiedliwości.

c)Pedagogika(łączy się z karą pozbawienia wolności wobec sprawców.

Pedagogika resocjalizacyjna- polega na ponownym wychowaniu sprawcy do normalnego życia w społeczeństwie, naprawienia błędów,

d)statystyka jest to bardzo ważńy element dla kryminologi. Występują statystyki np.:policyjne,prokuratorskie, sądowe, czy penitencjarne.

Statystyka kryminalna- jest to cały dział statystyk zajmujący się problematyką statystyk przestępczości i ich interpetacji.

Matematyczne metody statystyczne- stanowią dziasiaj fundamentalny element metodologi empirycznych badań kryminologicznych.

e)Socjologia- Istnieje wiele sybdyscyplin socjologi.

-Patologia społeczna-jest to nauka zajmująca sięzjawiskami społecznymi określonymi mianem przejawów patologi społecznej. Chodzi tu o zjawiska społeczne które są traktowane jako szkodliwe, zakłócające w jakiś sposób prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa. Można do niej zaliczyć:alkoholizm, narkomania, prostytucja,samobójstwo, rozwody i inne przejawy dezorganizacji rodziny, przestępczość i inne zachowania dewiacyjne dzieci i młodzieży. Zajmuje siętakżę problematyką nieprawidłowości i zakłóceń działań instytucji

-Socjologia zachowań dewiacyjnych

Socjologia ta miałaby być więc dyscypliną zajmującą się społecznymi i psychospołecznymi mechanizmami zachowań stanowiących naruszenie jakichś norm społęcznych (oraz innych norm np., zwyczajowych, obyczajowych, moralnych, religijnych itd.).

-Socjologia problemów społecznych

Problemami społecznymi okresla się najczęściej zjawiska, które w percepcji społecznej uznanwane sąza stwarzające konieczność podjęcia jakichś działań, zmierzających do ich rozwiązywania, a czasami do przeciwdziałania ich powstawaniu.

-Socjologia Prawa

Zajmuje się między innymi zagadnieniami genezy i mechanizmów funcjonowania i przestrzeganai norm prawnych (oraz norm prawa karnego), a takzę zagadnieniami ich społecznej percepcji.

Konsekwencje powiązań Kryminologi z Socjologią:

-pod jej wpływem kryminologia przestała ograniczać się wyłącznie do osoby sprawcy przestępstwa i jego ewentualnych defektach, jako przyczyna przestępczości.Zaczeła się interesować społecznymi uwarunkowaniami przestępczości znajdującymi się poza jednostką w jej środowisku społecznym (tj.w I i II stopniu).:

a)I stopień -to grupy pierwotne i inne małe grupy społeczne(rodzina i grupa rówieśników)

b)II stopień- to sąsiedzi, zbiorowość lokalna, klasy

c)III stopnia to społęczeństwo globalne (państwo i jego struktury władzy i panowania

-wpływy socjologi doprowadziły również także do wzrostu zainteresowania społecznymi mechanizmami kontroli przestępczości jako zjawiska społecznego,

-powstanie Kontroli Społecznej- czyli tych wszytkich instytucji i mechanizmów o charakterze nieformalnym i formalnym, wytwarzanych przez każde społeczeństwo, które mają na celu wymuszenie na jego członkach zgodności ich zachowań z pewnymi ustalonymi wzorcami, tj Konformizmu

f)Ekonomia

Ekonomiczna teoria przestępczości- próby przeniesienia w róznej postaci pewnych metod i pojęć wykształconych przez ekonomię do badań zjawisk przestępczych oraz oparcia ich na modelu człowieka, wypracowanym przez ekonomię.

g)Historia

Analizę tego typu stanowią próby analizy tych zjawisk w szerszym kontekscie społecznym, dającej asumpt do szerszej refleksji na temat przestępczości i jej zwalczania we współczesnych społeczeństwach

4.Kryminologia a nauka prawa karnego

I.Kryminologia jako nauka empiryczna

a)Nauki empiryczne (zajmujące się sferą bytu).

Kryminologia w takim ujęciu zajmowałąby się przestępstwem, przestępczością, przestępcą i społeczną reakcją na te zjawiska, jako faktami indywidualnymi i społecznymi. Udzielałaby więc odowiedzi na pytanie „Jak jest ?”

b)Nauki normatywne(zajmujące się sferą powinności)

Nauka prawa karnego i inne penalne dyscypliny prawne, zajmowałyby siętym samym fragmentem rzeczywistości społęcznej, aczkolwiek czyniły by to z zupełnie innej perspektywy. Interesowałyby się odpowiedzią na pytanie „Jak być powinno ”.

Metoda prawno-dogmatyczna- polegająca na konstruowaniu zasad kryminalizacji i odpowiedzialności karnej, określaniu metod interpetacji przepisów prawnych i zasad stosowania owych zasad i przepisów do konkretnych przypadków.

II.Problem wartości ocen w Kryminologii.

Powstaje on z powodu traktowania szeroko pojętej nauki prawa karnego jako nauki normatywnej i kryminologi jako nauki empirycznej.

Problem wartościowania w naukach społecznych rozpatruje się najcześciej w trzech aspektach :

a)Akpekt ontologiczny- oznacza, iż wartościujący charakter przedmiotu znajdować musi szczególne odbicie w wartościującym charakterze badań i ich rezultatów,

b)Aspekt epistemologiczny-sprowadza się do problemu specyficznej relacji zachodzącej w naukach spoęłcznych, pomiędzy badającym podmiotem a badanym przedmiotem. Oznacza to, że badacz przystępuje do badania rzeczywistości społecznej opciążony bagażem indywidualnego doświadczenia, procesów socjalizacji i ich efektów ,pochodzenia społecznego, przekonań światopoglądowych, religijnych i politycznych.

c)Aspekt Aksjologiczny- sprowadza sięon do pytania o naturę standardu, według którego dokonuje się wartościowania.

Naturalizm-pozytywistyczna koncepcja metodologicznej jedności nauki ,

Koncepcja nauki wolnej od wartościowania (Wertfreiheit) Max Webbera.

-jego zdaniem działalność naukowa powinna być działalnością całkowicie neutralną i niezaangażowaną, wolną od wartościowania. Uczonemu więc wolno wypowiadać się w sposób wartościujący i oceniający, nie powinien on jednak robićtego jako uczony i w imieniu nauki.

Ambicją kryminologii jako empirycznej nauki społecznej było ograniczenie się do wypowiedzi o faktach i tylko o faktach i całkowitej neutralności wobec wartości, a więc unikania ferowania ocen badanej rzeczywistości i ustalonych faktów. Tylko bowiem obiektywna i neutralna wobec wartości wiedza o faktach, spełnia surowe pozytywistyczne kryteria naukowości, a wypowiedzi ocenne nie mogą mieć charakteru naukowego.

Tymczasem istotą rozważań o charakterze normatywnym i prawnym jest właśnie nieustanne wartościowanie i operowanie ocenami. Cały system prawa karnego opiera sięna systemie społecznych wartości i ocen określających pewne rodzaje zachowań jako szkodliwe, niepożądane i naganne oraz również na opartym o określone założenia aksjologiczne, systemie przypisywania odpowiedzialności za takie zachowania i reagowania na nie.

Bezwzglęnda (absolutna) koncepcja kary kryminalnej -stanowi poprostu odpłatę za popełniony czyn.

Kara celowa-to taka która ma realizować konkretne, wymierne cele społeczne

5.Status Kryminologi jako nauki

Na początku traktowana była jako nauka stosowana, o jednoznacznie praktycznych funkcjach. Wiedza naukowa miała być wykorzystana do reformowanai i ulepszania rzeczywistości społecznej. Naukowa i empiryczna wiedza na temat przestępcy i przestępczości, miała stanowić podstawę reformy prawa karnego i racjonalizacji praktyki fukcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.

Zasady odpowiedzialności karnej oraz system środkó reakcji wobec sprawców przestępstw miały zostać oparte na racjonalnych, naukowych i empirycznych przesłankach, aby w konsekwencji uczynić walęze zjawiskiem przestępczości bardziej efektywną .

Przez wielu kryminologów, kryminologia traktowana jest jako „nauka pomocnicza prawa karnego”, mająca dostarczyć naukowych, empirycznych podstaw działalności wymiaru sprawiedliwości .Tak pojmowana uzyskałą istotny wpływ na kształtowanie procesu legislacyjnego na obszarze ustawodastwa karnego, jak i na kształtowanie polityki kryminalnej oraz podejmowanie indywidualnych decyzji, w stosunku do poszczególnych sprawców przestępstw.

Inaczej się mają poglądy z ostatnich 30 lat tzw „Kryminologów krytycznych”, radykalnych bądź antynaturalistycznych , którzy mieli antypozytywtyczny charakter. Ich zdaiem problem polegał na tym iż kryminologia jest nauką zbyt podporządkowaną prawu karnemu, instytucjom wymiaru sprawiedliwości. Ma to dwa aspekty:

-Pierwszy to bezkrytyczna akceptacjia przez dotychczasową kryminologię prawnokarnej definicji przestępstwa, która wyznacza pole badań kryminologicznych. Nurt ten opiera sięna konfliktowej wizji prawa karnego, która traktuje prawo jako instrument sprawowania władzy przez grupy społeczne aktualnie ją posiadające.

Zdaniem przedstawicieli tego nurtu taka akceptacja oznacza równoczesną akceptację pewnego systemu wartości leżącego u podstaw aktualnie obowiązującego systemu prawa karnego, wartości, które nie musząbyć jedynym systemem funkcjonyjącym w danym społeczeństwie .

-Drugi , równocześnie kryminologia staje się nauką pomocniczą prawa karnego, traci wszelkąsamodzielność i niezależność , staje się nauką pozostającą na usługach państwowego aparatu przymusu i odeń uzależnioną.

Nauka pałacowa (Jasiński)- której funkcja sprowadza siędo naukowego uzasadniania decyzji podejmowanych poza środowiskiem naukowym

Niezależna nauka społeczna- przedmiotem jej ma byćkrytyczna analiza instytucji prawa karnego i kontroli społecznej.

Główne nurty (Paradygmaty kryminologii

Paradygmaty- pojęcie to zostało wprowadzone do nauki przez Thomasa Kuhna, dla opisu fenomenu określanego mianem „rewolucji naukowej ”. W ramach tej koncepcji rozwój nauki ma charakter rewolucyjny, następuje w drodze zastępowanie jednych paradygmató drugimi.

Nurty kryminologii i ich podział

• Występowanie na gruncie kryminologii określonych wzorców pracy badawczej opartych na odrębnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych, zwanych nurtami lub paradygmatami. Obecnie, na podstawie zasad postępowania badawczego, poglądów dotyczących uwarunkowań ludzkiego zachowania i zakładanych wizji społeczeństwa wyszczególniane są cztery występujące równolegle (co przeczy teorii rewolucji naukowej Kuhna, czyli zastępowania jednych paradygmatów przez drugie, propagowanej przez przedstawicieli nurtu antynaturalistycznego) takie nurty:

• kryminologia klasyczna: dominowała w XVIII i na początku XIX wieku; stosuje w zależności od ukierunkowania metodologię nauk przyrodni­czych lub humanistycznych, silnie eksponuje potrzebę warto­ściowania zjawisk społecznych, zakłada istnienie wolnej woli, ale i pewną sterowalność jednostki oraz konsensualną wizję społeczeństwa

• kryminologia pozytywistyczna: dominowała w w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku; posługuje się metodologią naturalistyczna, zakłada deterministycz­ne uwarunkowanie ludzkiego zachowania oraz konsensualną wizję społe­czeństwa

• kryminologia antynaturalistyczna: pojawiła się w latach 60-tych XX wieku; opowiada się za metodologią nauk humanistycznych, zakłada ko­nieczność odwoływania się do ocen i wartości, przyjmuje indeterministyczną wizję jednostki i konfliktową teorię społeczeństwa

• kryminologia neoklasyczna: czasowo jest rówieśniczką nurtu antynaturalistycznego; powtarza założenia nurtu klasycznego

• Kryminologia klasyczna: jej początki związane są z wykształceniem się szkoły klasycznej prawa karnego i działalności postaci takich jak Beccaria (twórca pracy „O przestęp­stwach i karach”, kładącej podwaliny pod zasady nowoczesnego proce­su karnego), Bentham, Kant, Hegel oraz Feuerbach. Koncepcje prawne i polityczne szkoły klasycznej opie­rają się na:

• przeświadczeniu, że każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa, jest przede wszystkim jednostką racjonalną, świadomie wybierającą pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, a jednocześnie jednostką wyposażoną w wolną wolę, a więc wybierającą w nieskrępowany spo­sób pomiędzy alternatywami; jest to zatem indeterministyczna koncepcja człowieka oznaczająca, że przestępca to zupełnie normalna jednostka, która w świa­domy i racjonalny sposób wybiera zachowanie przestępne, przez co jest również odpowiedzialna za swe postępowanie, co prowadzi do absolutnej koncepcji kary, któ­ra ma wymiar i sens przede wszystkim etyczny i stanowi przede wszystkim sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło

• pesymistycznej wizji natury ludzkiej, czyli przekonanu, że każdy człowiek jest nie tylko zdolny ale i skłonny do czynienia zła, bez groźby ukarania zaś niemożliwe byłoby istnienie społeczeń­stwa; człowiek jest istotą, której zachowania mogą być manipulowane za pomocą obawy przed karą; kara ma pewien wymiar pragmatyczny, gdyż ma powstrzymywać ukaranego i innych przed popełnianiem przestępstw (zalążek celowej koncepcji kary mającej służyć prewencji ogólnej i odstraszaniu)

• Kryminologia pozytywistyczna: jej pojaiwenie się łączy się z wykształceniem się w drugiej połowie XIX wieku szkoły pozytywnej pra­wa karnego, reprezentowanej przede wszystkim przez Lombroso, Ferriego i Garofalo. Pozytywizm kryminologiczny jest konsekwencją scjentyzmu, kultu nauki i naukowości oraz wiary w nieograniczone możliwości poznania i wykorzystania jego wyników dla dobra ludzkości, związanych z gwałtownym rozwojem nauk przyrodniczych oraz panującego wśród przedstawicieli rodzących się wówczas nauk społecznych poczuciem ich zacofania w porównaniu z przyrodniczymi, co w myśl teorii Comte i Spencera miało być przezwyciężone poprzez dokonanie maksymalnego zbliżenia nauk społecznych do przyrodoznawstwa i miało umożliwić uzyskanie przez nie wiedzy równie pewnej i ścisłej na temat człowieka i społeczeństwa, co wiedza uzyskana przez fizykę czy chemię na temat świata przyrody. Ponadto, nurt pozytywistyczny opiera się na:

• deterministycznej koncepcji człowieka i sprawcy przestępstwa, zakładającej przyczynowość zachowań człowieka, w tym zachowań przestępczych; zachowaniami ludzi rządzą czynniki, nad którymi nie mają oni kontroli, zaś zadaniem kryminologii jest poszukiwanie tych przyczyn; z powyższych powodów kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim etiologia przestępczości, czyli nauka o jej przyczynach; takie ujęcie doprowadziło do sporu ze szkołą klasyczną pra­wa karnego

• koncentracji na osobie sprawcy przestępstwa jako podstawowym przedmiocie badań, sprowadzającej się do poszaukiwania odpowiedzi na pytanie dlaczego jedni lu­dzie popełniają przestępstwa, a inni nie - w myśl koncepcji pozytywistycznej przestępca wyróżnia się szczególnymi cechami spośród ogółu społeczeństwa i to w nich właśnie trzeba szukać przyczyn zachowań przestępnych - ustalając zatem czym różni się sprawca przestępstwa od wszystkich pozostałych ludzi ustalimy przyczyny przestępczości; prowadzi to do optymi­stycznej wizji natury człowieka (wyjątkiem są teorie kontroli); indywidualizm ten dzieli się na dwa nurty:

• indywidualistyczny: wywodzi się bezpośrednio od Lombroso i upatruje przyczyn odmienności przestępcy w nim samym, jego uwarunkowaniach biologiczno-antropologicznych lub psychologicznych

• socjologiczny: pojawił się wraz z wywieraniem wpływu na kryminologię przez nauki socjologiczne i zakłada, że przyczyny odmienności sprawcy tkwią poza nim, w jego otoczeniu, środowisku, społeczeństwie; przestępca został ukształtowany przez oddziaływanie określonych, niekorzystnych czynników środowiskowych; do teorii tych najczęściej zalicza się koncepcje upatrujące przyczyn przestęp­czości w środowisku społecznym, co jest podważane przez niektórych socjologów, twierdzących, że teorie te wyjaśniają jedynie indywidualne zachowania jednostek, zaś prawdziwie socjologiczna teoria kryminologiczna powinna być teorią prze­stępczości jako zjawiska społecznego, wyjaśniającą dystrybucję przestępczości (przykładem teorii bliskiej tym wymogom jest teoria anomii Mertona); trzecim podejściem w teoriach socjologicznych jest podejście wieloczynnikowe, negujące sens i możliwość tworzenia uogólnień teoretycznych w zakresie przyczyn przestępczości oraz przyznawania prymatu jakiemuś pojedynczemu czynnikowi czy nawet ich grupie ze względu na wielość i różnorodność

• korekcjonaliźmie, czyli przekonaniu, że najprostszym sposobem zlikwidowania zachowań przestępnych będących skutkiem odmienności jest likwidacja odmienno­ści; oznacza to że środki stosowane wobec przestępcy nie mogą służyć odwetowi, lecz muszą sięgnąć do przyczyn prze­stępczości, zaś wpływ na rozmiary przestępczości uzyskamy gdy nauczymy się redukować jej przyczyny - w koncepcjach biologiczno-antropologicznych i psychologicznych chodzi o poprawę osoby sprawcy, w socjologicznych zaś o oddziaływanie na śro­dowisko potencjalnych sprawców instrumentami polityki społecznej

• konsensualiźmie społecznym, opartym na traktowaniu przestępcy jako odmieńca stojącego na społecznym marginesie, zaś przestępstwa jako zachowania właściwego pewnej szczególnej, niewielkiej mniejszości, w gruncie rzeczy bardzo rzadkiego w społeczeństwie; prawo karne w tym ujęciu reprezentuje interesy olbrzymiej większości społeczeństwa i jest objęte powszechnym społecznym konsensem

• Kryminologia antynaturalistyczna: powstała ona w latach 60-tych XX wieku jako prąd negujący pozytywizm kryminologiczny. Obejmuje ona, poza teorią naznaczania społecznego, także rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykal­nej, krytycznej i fenomenologicznej. Nurt ten nie obalił pozytywizmu, zasadniczo wpłynął jednak na oblicze kryminologii i doprowadził do przewartościowa­nia całego szeregu jej tez i sposobu patrzenia na zjawisko przestępczości. Nurt antynaturalistyczny nie ogranicza się do kryminologii, lecz ogarnia całość nauk społecznych, przez co kryminologia antynaturalistyczna jest fragmentem szerszego fermentu we współczesnej socjologii. Podstawowe cechy tego paradygmatu to:

• odrzucenie naturalizmu metodologicz­nego i przekonania o jedności nauk oraz przejście na stanowisko, stwierdzające iż specyficzny przedmiot badań nauk społecznych uniemożliwia uprawianie ich na wzór nauk przyrodni­czych; oznacza to odwołanie się do metod badawczych socjologii humanistycznej i rozumiejącej

• konfliktowa wizji społeczeństwa i prawa karnego, co oznacza, że prawo karne jest postrzegane jako instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony owych konfliktów; powoduje to że przestępczość przestaje być traktowana jako produkt indywi­dualnej patologii i staje się konsekwencją przebiegu procesów konfliktu społecznego, zaś procesy kryminalizacji wiązane są ze strukturami władzy i panowania w spo­łeczeństwie

• interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa, co oznacza, że żaden przedmiot czy zachowanie nie jest tym, czym jest tylko ze względu na swe obiektywne właściwości, lecz tym, czym jest ze względu na znaczenie jakie jest mu nadawane w pro­cesie interakcji społecznych

• teza iż podstawowym przed­miotem badań kryminologicznych nie powinien być sprawca przestępstwa, lecz „au­dytorium społeczne", dokonujące obserwacji, oceny i naznaczania określonych rodzajów zachowań oraz czynów kon­kretnych ludzi jako przestępstw czy patologii, a zatem mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępne; antynaturalizm zadaje pytanie, dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są uznawani za przestępców, a inne nie; przedmiotem zainteresowania są zatem mechanizmy społecznych proce­sów kryminalizacji, funkcjonowanie instytucji kontroli społecz­nej oraz jego selektywność

• zmiana sposobu patrzenia na prawo karne i wymiar sprawiedliwości oraz po­staw wobec tych instytucji oparta na krytycyzmie wobec instytucji kontroli społecznej, a zwłaszcza wobec in­stytucji kontroli formalnej aż do ich odrzucenia; postawa ta wynika z tezy, iż instytucje te same wywołują szereg nega­tywnych konsekwencji ubocznych i w wielu wypadkach mogą być szkodliwe, a poza tym w znacz­nym stopniu służą interesom partykularnych grup mających wpływ na ich funkcjono­wanie; jeżeli chodzi o stosunek kryminologii do prawa karnego, to widoczne jest dążenie do uczynienia z kryminologii niezależnej nauki społecznej poprzez zerwanie z koncepcją służebności kryminologii wobec prawa karnego i uczynienie go przedmiotem, a nie punktem wyjścia badań kryminologicznych

• optymistyczna wizja człowieka, według któ­rej zło nie tkwi w samym człowieku, lecz w konflikcie społecznym we współczesnych społeczeństwach; rozwiązaniem tego problemu należy zatem szukać w ich radykalnym przekształceniu i budowie nowego społeczeństwa pozbawionego represyjnych form kontroli spo­łecznej

• Kryminologia neoklasyczna: pojawiła się w latach sie­demdziesiątych w Stanach Zjednoczonych jakop reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczo­ści i ich konsekwencje kryminalnopolityczne, w postaci prymatu idei resocja­lizacji sprawcy przestępstwa i akcentowania roli polityki społecznej w polity­ce kryminalnej. Stanowiący wyraz odradzającego się podejścia konserwatywnego nurt neoklasyczny zakłada, że:

• polityka kryminalna oparta na pozytywiźmie nie nie sprawdza się, gdyż nie prowadzi do redukcji nasilenia przestępczości mimo znacznego nakładu środków

• zagrożenie karą i jego realizacja są jedynymi czynnikami, które ma do dyspozy­cji państwo w walce z przestępczością, albowiem możliwości wywierania wpły­wu na indywidualne i społeczne przyczyny przestępczości są w gruncie rzeczy minimalne; widoczny jest powrót do koncepcji sprawiedliwej odpłaty i odstraszania

• przestępca jest wolną jednostką wybierającą racjonalnie pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, podatną na bodźce, jakie stanowią zagrożenia karne

• kluczowym problemem jest kwestia instytucji kontroli spo­łecznej i możliwości zwiększenia ich efektywności tak, aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć

• możliwie największe efekty w postaci redukcji nasi­lenia przestępczości

Rozdział II

Człowiek i społeczeństwo

I.Rzeczywistość społeczna i jej organizacja.

1.Przestępczość jako zjawisko społeczne.

Przestępczość należy traktować jako zjawisko społeczne, dlatego że związana jest ona zawsze z występowaniem norm społecznych i to właśnie występowanie norm regulujących zachowania członków zbiorowości jest charakterystyczną cechą społeczeńśtwa.

Wszelakie rozważania o przestępczości oraz związanych z nią zjawiskach poprzedzić trzeba przedstawieniem założeń odnoście struktury i organizacji społeczeńśtwa.

Dwa aspekty:

a)Aspekt Statyczny- gdy mówimy o strukturze

b)Aspekt Dynamiczny- gdy przedstawiamy elementy z których zbudowane jest społeczeństwo, pozostawia się poza zakresem kwestie połączeń między nimi oraz zagadnienie ich wzajemnego oddziaływania i współdziałania.

Są one ze sobą ściśle powiązane. Od tego, ile i jakie elementy wyróżni się, zależą możliwości ich współdziałania i na odwrót: zasady współdziałania muszą się zmienić w zależności od liczby i rodzaju wyróżnionych elementów.

2.Model rzeczywistości społecznej

Założenia:

a)Społeczeństwo jest układem w którym wyróżniamy poszczególne płaszczyzny:

-działających jednostek

-małych grup społecznych (struktur I stopnia)

-dużych struktur społecznych (struktur II stopnia)

b)Płaszczyzny te nie są ułożone warstwowo, lecz splecione w ten sposób że płaszczyzna „szersza” zawiera w sobie płaszczyzny „węższe” przy czym elementy należące do różnych płaszczyzn mogą zachodzić na siebie i się zacinać ,jednostka może pozostawać na zewnątrz jednych elementó płaszczyzny szerszej a wchodzić w skład innych.

c)Płaszczyzny te są emergentne w tym sensie żę żadnej z nich nie można zredukować do jej poszczególnych elementów (I i II struktura mają cechy, których nie mają składające sięna nie elementy)

d)Spoiwem łączącym płaszczyzny są „ogniwa pośredniczące”

-Pierwsze ogniwo to Role Społeczne- tworzą pomost między jednostką a małą grupą

-Drugim są grupy pierwotne- łączą jednostki z strukturą wielkiej płaszczyzny.

Obie wymienione płaszczyzny pośredniczo tworzą społeczeństwo globalne

e)Bezpośredni związek między jednostką a społeczeństwem występuje wyłącznie w małych grupach poprzez wzajemne kształtowanie roli społecznej.

3.Płaszczyzny rzeczywistości społecznej

Pojęcie płaszczyzna ma pozwolić na jednolite potraktowanie elementów posiadających bardzo podobne, bądź nawet tożsame cechy, w które nie są wyposażone ani elementy przyporządkowane do innych płaszczyzn ani częsci, z których te elementy są złożone

Ważne jest uczynienie wyraźniejszym emergentnego charakteru elementów każdej płaszczyzny, stanowiącego o jej odrębności. Odrębność ta zaś powoduje, żę działanie elementów należących do innych płaszczyzn jest inne, żę nie mogą one sięwzajemnie zastępować i wywierają różny wpływ na procesy i zjawiska zachodzące w społeczeńśtwie (chodzi o odróżnienie działania pewnych ludzi od działania grupy utworzonej z tych ludzi)

4.Role społeczna jako pierwsze ogniwo pośredniczące.

Grupa społeczna- zbiorowość licząca co najmniej trzy jednostki, mająca wspólne wartości oraz świadomość własnej odrębności.

Rola społeczna-względnie stały i zwarty zespół oczekiwań odośnie zachowania członka grupy zajmującego w niej określoną pozycję.

Rola społeczna zależy zatem od trzech czynników

-pozycji w grupie

-norm akceptowanych przez grupę

-cech jednostki

Rola społeczna( cechy)

-Jest elementem wyznaczającym przebieg interakcji

-tworzą w grupie wewnętrznie powiązany zespół

Aspekty:

-Pierwszy, zapewnia gładki przebieg interakcji i tym samym lepszych możliwości osiągania celów czy realizacji zadań w grupie

-Drugi, tworzy możliwości wzajemnego oddziaływania na siebie członków grupy. Występuje tu trojaki rodzaj oczekiwań (te które muszą, powinny i mogą zostać spełnione) Dostosowanie reakcji włąsnych do odmiennych zachowań innego członka grupy może prowadzić do trwałych zmian przebiegu interakcji w grupie, a w dalszej kolejności do przeobrażenia grupy.

Bezpośredni wpływ jednostki na grupę oraz grupy na jednostk, dokonuję sięzatem za pośrednictwem roli społecznej, która stanowi łącznik między jednostką a grupą.

5.Mała grupa społeczna jako element struktury społeczeństwa (struktura I stopnia)

Grupa mała- to taka w której nie można wyróżnić podgrup.

Człowiek należy do wielu małych grup, a każda małą grupa wchodzi w skład jakiegoś większego segmentu społeczeństwa. Stwierdzenie to ma podstawowe znaczenie, gdyżoznacza ono, żę do szerszych struktur społecznych (II stopnia) wchodzi sięza pośrednictwem małej grupy, a nie jako jednostka nie stanowiąca części mniejszej zbiorowości.

Czyli mała grupa to taka która jest elementem większych struktur społecznych.

Grupy formalne- to najczęściej grupy celowe, powoływane do realizacji określonego zadania, którego wykonaniu podporządkowany jest rozkład pozycji w grupie oraz jej skład.

Grupa nieformalna (krąg przyjaciół)- ma on określone zadania, ale nie z zewnątrz ( nie ma nażuconego i obowiązkowego wykonania) , działania ppodejmowane są dobrowolnie. Mogą one stanowić części większych całości, lecz niekiedy pojawia sięw ramach tych struktur jako element nie zaplanowany lub nawet niepożądany.

Układ wewnętrzny małych grup może przedstawiać się różnie, zwłaszcza z punktu widzenia rozkładu i znaczenia instumentalnych i ekspresyjnych ról społecznych.

Role instrumentalne- przeznaczone są do rozwiązywania stosunków grup z otoczeniem, czyli związane są z realizacjązadań lub celów grupy i dopasowaniem jej działania do zewnętrznych wymagań

Role ekspresyjne- pozwalają rozwiązać problemy wewnętrzne grupy, czyli ich wykonywanie nastawione jest na redukcjęnapięć w grupie, na wewnętrzne integrowanie grupy i osiąganie zgody.

6.Grupa pierwotna jako drugie ogniwo pośredniczące

Zgodnie z Charlsem Codeyem grupy pierwotne- to te które sąpierwsze w społecznym doświadczeniu człowieka( rodzina).

Cechy grup pierwotnych:

-niewielka liczba członków, względna trwałość, intymność i intensywaność interakcji oraz identyfikacja z grupą,

-mają wielkie znaczenie dla przekazywania i internalizacji poglądów i przekonań związanych z uznaniem wartości i przestrzeganiem norm zachowania,

Ich przeciwieństwem sągrupy „wtórne”, które są grupami o liczbie członków, wykluczającej relacje „twarzą w twarz”, nastawione na realizację postaw postawionych przed nimi zadań i cechuje się rzeczowością oraz brakiem intymności interakcji. Tak więc sąto grupy wydzielone na podstawie sformułowanych kryteriów, działające w ramach wielkich struktur, jak np., armia, zakłądy karne.

Grupa pierwotna przyjmuje z otoczenia i conajmniej w pewnym stopniu przetwarza informacje napływające z zewnątrz, a takżę przekazuje informację od siebie innym grupom. Intensywność i częstotliwość kontaktów pozwala w grupie pierwotnej sprawować jednostkom nad sobąbardzo silnąkontrolę. Grupa pierwotna musi zadowalająco rozwijać problem stosunkó zewnętrznych oraz wewnętrznych, jeśli ma trwać i działać. W związku z tym grupa pierwotna musi uwzględniać wymagania otoczenia oraz potrzeby i żądania swych członków a jej ostateczny kształt i sposób działania wynikają z kompromisu między tym co dyktują warunki zewnętrzne oraz tym co dyktują warunki wewnętrzne.

Między grupą pierwotną a środowiskiem istnieje stały wpływ, polegający na istnieniu swoistego procesu wymiany, w trakcie którego dochodzi do uwzględniania wzajemnych wymagań. Ten wzajemny wpływ jest pośredni tj, przechodzi przez filtr postaw, poglądów, wyobrażeń oraz norm i wartości występujących w grupie.

Dwa aspekty działań tego filtru:

a)Aspekt Selekcyjny- polega na tym żę grupa ogranicza dopływ informacji z zewnątrz do swoich członków, co jest związane przede wszystkim z jej działalnością i preferowanymi wartościami.

b)Aspekt Przetwarzający- polega na tym, żę informacjom nadaje się zupełnie inne znaaczenie, a nwet zmienia sięich treść, co związane jest z grupowymi wartościami, normami lub przekonaniami.

Wzajemne związki jednostek struktur I i II nigdy nie polegają na bezrefleksyjnej akceptacji lub biernym przyjmowaniu wrtości, orm lub postaw lecz zawsze prowadzą do zmian i przeobrażeń. Rzeczywistość społeczna nie jest bowiem statyczna, lecz dynamiczna, nawet jeśli zachodzące w niej zmiany są powolne i na pozór niewidoczne.

7.Zasady organizacji społeczeństwa

Współcześnie dominują dwa przeciwstawne ujęcia organizacji społeczeństwa określane jako:

a)Ujęcie Funkcjonalne (Konsesualne)- zgodnie z nimi społeczeństwo zorganizowane jest na zasadzie ugody (konsesu). Teorita przjmuje nastpujące założenia:

-każde społeczeńśtwo ma względnie trwałą i stabilną strukturę

-każde społeczeńśtwo jest strukturą dobrze zintegrowaną

-każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, tj. Przyczynia siędo utrzymywania społeczeństwa jako systemu,

-każda struktura społęczna opiera swoje istnienie na podzielaniu przez jej człoków określonej wartości

W tak zorganizowanym społeczeńśtwie zmiany są na ogół powolne, a wynikać mogą bądź z potrzeby dostosowania społecznych struktur do zmieniających się warunków bytowania, bądź z ulepszeń we współdiałaniu elementów społecznej struktury.

b)Ujęcie Koercyjne (Konfliktowe)-spoiwem łączącym poszczególne elementy społecznej struktury jest przymus , w drodze którego usiłuje sięnorzucić innym i utrzymać układ sprzyjający realizacji własnych interesów, a takżę zahamować proces dezintegracji prowadzący do nieustanyych przeobrażeń społeczeńśtwa.

Przyjmuje następujące założenia:

-każde społeczeńśtwo podlega nieustannym procesom zmiany -zmiana jest wszechobecna

-w każdym społeczeństwie stale występują niezgoda i konflikt : konflikt jest wszechobecny

-każdy element społeczeńśtwa przyczynia siędo jego dezintegracji i zmiany,

-każde społeczeńśtwo opeira sięnaprzymusie stosowanych przez jednych jego członków wobec drugich.

Rzeczywistość społeczna nie kształtuje sięnigdy ngodnie ze wzorem wyznaczonym przez typ idealny, lecz plasuje sięw pewnym oddaleniu od każdego z krańców kontinum. W realnie istniejącym społeczeńśtwie możę przeważać konflikt albo konsens, ale elementy jednego i drugiego można znaleźć w każdym społeczeństwie, zarówno w okresie najgwałtowniejszych przemian jak i w czasach pozornej martwoty i zastoju.

II.CZłowiek w społeczeństwie

1.Człowiek jako istota biopsychologiczna.

Ugoda i przymus- Z jednej strony są metodami rozwiązywania problemów wynikających z egzystencji w zbiorowości, a z drugiej strony są ludzkimi zachowaniami, których uwarunkowania są nie tylko społecznej natury.

Człowiek jest takżę organizmem należącym do przyrody ożywionej oraz jest systemem kierowanym procesami psychicznymi.

Wszystkie te aspekty(biologiczny, społeczny, psychiczny)tworzą pomost między społeczeństwem a organizmem z gatunku homo sapiens, podkreśla się równą ważność każdego z tych zespołów dla powstania jednostki wykorzystującej tkwiące w niej możliwości rozwoju. są ze sobątak ściśle powiązane że za każdym razem przedstawiamy jakby inną twarz tej samej postaci. Problemy pojawiające się wynikają z odmienności metodologii, sposobó podejsćia i nazwenictwa stosowanych przez zajmujące się człowiekiem dyscypliny naukowe.

2.Biologiczne podstawy zachowania człowieka a czynniki społeczne.

Człowiek jest istotą której potrzeby kształtująsię zawsze pod wpływem społeczeństwa albo są wręcz społecznego pochodzenia. Pierwszym warunkiem zachowywania się jest zaspokajenie potrzeb umorzliwiających organizm przy życiu. Choć biologicznie potrzeby gatunku homo sapiens sąpotężnym czynnikiem skłaniającym do podejmowania, nieraz trudnych i skomplikowanych , zadań uwarunkowania społecznie rozstrzygają o sposobach, a takzę o możliwościach ich zaspokajania.

Istnieje szereg właściwości organizmu ludzkiego, których wytworzenie w procesie ewolucji było warunkiem podejmowania zachowań tworzących społeczeństwo. (np, budowa ciała, właściwości systemu nerwowego, budowa narządów głosowych, wsystkie te cechy pozwalają na uczenie się społeczeństwa. Zespół tych cech a nie każda z osobna, tworzy podstawę ludzkiego zachowania.

3.Problematyka wartości społecznych.

Człowiek jest wytworem społeczeństwa w tym sensie, żę poza społeczeństwem nie możę rozwijać predyspozycji właściwościwych gatunkowi homo sapiens. Doświadczenie społeczne człowieka w powiązaniu z indywidualnymi właściwościami jego organizmu mają zasadnicze znaczenie dla tego, jakie będą jego potrzeby i czym będzie się on kierował w dążeniu do ich zaspokajania. Ważnym tu elementem jest system wartości.

Wartość można rozpatrywać z trojakiego punktu widzenia, Przy każdym z tych pojęć zainteresowanie kieruje się na inne problemy i inaczej rozumie siępojęcie wartości:

a)jednostki-wartość traktuje sięjako jej przekonania lub przeżycia psychiczne lub też jako przedmiot naszych pragnie. TA wizja zakłada zmienność i płynność wartości zależnie od obecnej potrzeby, nacisku sytuacyjnego oraz jednostkowych preferencji.(Drogowskazy postępowania )

b)struktur społecznych I i II stopnia - pojmuje się ją jako stan rzeczy, przedmioty materialne lub niematerialne oraz symbole uznawane za pożyteczne czy też pożądane,przy czym uznanie może być udziałem większości, wszystkich, albo jedynie nieznacznej częsci członkó zbiorowości. Takzę hierarhia jest różna w ramach każdej innej struktury i systemu wartości przyjętej w danej grupie.(normy określające zachowanei w grupie)

c)społeczeńśtwa globalnego- wartośćto przedmiot twierdzeń dostarczające kryteriów wyboru określonego zachowania, uznawanych przez większość lub adresowanych do większości społeczeństwa globalnego.. Zwraca się uwagę na wartości charakterystyczne dla danej wielkiej zbiorowości, dominujące w niej określające w jej kulturę .( Normy ogólne okreslające zasady organizacji i funkcjonowanai społeczeństwa)

Niezależnie od ujęcia wartości , z wartościami związane są wskazówki postępowania określające, co należy czynić, aby daną wartość zrealizować, osiągnąć czy ochronić.

Normy społeczne sązatem pochodne od wartości w tym sensie, żę czerpiąz nich swoje uzasadnienie.

4.Zakaz naruszania wartości (płaszczyzna społeczeństwa globalnego)

Dlaczego naruszenie wartości pojawiających sięna płaszczyźnie społeczeństwa globalnego oceniane jest jako działanie społecznie niepożądane. Problem ten możę być rozwiązany dwojako:

a)ze społecznego punktu widzenia- zane.

b)z jednostkowego punktu widzenia

Źródeł pierwsecho z nich należy upatrywaćw poglądach przyjmujących priorytet jednostki wobec społeczeńśtwa. Zgodnie z nim jednostka ma swoje przyrodzone, naturalne prawa, które są wartościa samą w sobie i z tego względu nie mogą byćnarus

Konkurujące z tymi problemami wyjaśnienie problemu jest nie idealistyczne lecz realizstyczne. Zgodnie z nim, człowiek tylko wtedy może rozwijać w pełni swoje predyspozycje, gdy ma swobodę działania i możliwość przewidywania, jakie konsekwencje wynikną z podejmowanych przezeń działań, a co więcej, gdy wie, że ani jego życiu lub zdrowiu, ani wynikom jego pracy nie zagraża niebezpieczeńśtwo, jeżeli trzyma się ustalonych społecznych reguł postępowania. Granice jego wolności ogranicza jedynie wolność innych jednostek , granice t zaśnie są dane z góry. Tak więc ochrona ludzkiego życia i zdrowia, wolności i mienia jest konieczna aby ludzie mogli efektywnie działać, a społeczeńśtwo mogło korzystać z owoców ich działania. Leży to w interesie nie tylko jednotki ale takżę społeczeństwa. Oczywsite jest żę jednostki wykorzystują swobodę działania na ogół dla realizacji własnych potrzeb i interesów, co może kolidować z interesami innych jednostek, ale dopóki ich dziłania nie narusza norm służących ochronie wartości powszechnie akceptowanych, dopóty nie są one w zasadzie narażone na sankcję wymierzane przez agendy społeczńęstwa globalnego ujętego w ramy organizacji pańśtwowej.

Oprócz wartości związanych z dobrem jednostek istnieją też wartości związane z dobrem zbiorowym. Tu również możliwe jest dwojakie wyjaśnienie, odwołujące się do argumentacji idealistycznej albo argumentacji realistycznej ( naród jako wybrany lbo jako wspólnota dziejów i kultury)

5.Kolizja wartości

Kolicje te występują w trzech typowych układach

a)Pierwszy z nich zachodzi wówczas, gdy prowadzenie działalności, korzystnej z ogólnospołecznego punktu widzenia, doprowadzić musi do pokrzywdzenia niektórych jednostek, lecz nie wiadomo z góry, kogo to będzie dotyczyć.(np ruch drogowy, wydobywanie kopalin) Tym ujemnym skutkom zapobiega się poprzez ustanawianie reguł ostrożności, których przestrzeganie ma zapobiegać naruszaniu dóbr ale tą drogą osiągnąć można jedynie zmniejszenie strat, a nie ich wyeliminowanie.

b)Drugi układ występuje w razie kolizji interesów między jednotkami albo między jednostką a zbiorowościa. Pojawia sięon na tle nidostatku dóbr, może miećteżzwiązek z przyjętymi zasadami podziału dóbr. Taka kolizja może przebiegać stosunkowo łagodnie( np przymusowy wykup ziemi pod budowę drogi) albo przybierać postać drastyczną (napad rabunkowy)

c)Ostatni układ wynika z reakzji na chowania naruszające wartości uznawane w danej zbiorowości, przy czym chodzić tu możę zarówno o czyny pociągające za sobą konsekwencje określane prawnie, jak i o czyny naruszające normy należące do innych systemów normatywnych i wywołujące sankcje pozaprawne, najczęściej niesformalizowane.

Nieruchome kolozje wartości wymagają wprowadzenia reguł ich rozwiązywania, czyli norm regulujących zachowanie w takich systuacjach. W zależności od zbiorowości, która je wytwarza, mogą one zostać ukształtowane w sposób bardzo zróżnicowany, sięgający od uzgodnień po prawo silniejszego.

Normy prawne- zespół powszechnie obowiązujących norm społecznych, których przestrzeganie jest obwarowane przymusem pańśtwowym.

Państwo- jest polityczną organizacją społeczeństwa globalnego.Niezbędnym atrybutem państwa jest m.in władza, a środkiem sprawowania władzy (obok przekonywania i informowania) jest przymus fizyczny, łączy się z tym potrzeba określenia, kiedy jak i wobec kogo przymus możę być zastosowany.

6.Zadania prawa w społeczeństwie.

Prawo należy zaliczyć do środków kontroli społecznej. Jest to środek pozwalający władzy pańśtwowej na kontrolowanie podległych jej podmiotów oraz narzuca organom władzy pańśtwowej określone standardy postępowania.

Rola prawa w społeczeńśtwie obejmuje.

a)ustanowienie standardów zachowania dla wszystkich adresatów i to zarówno w stosunkach między organami władzy pańśtwowej a podporządkowanymi jej podmiotami, jak też w stosunkach między jednostkami, grupami i instytucjami społecznymi

b)Informowanie, jakie wartości organy tworzące prawo uznają za istotne i wymagające ochrony,

c)motywowanie do podejmowania określonych działań a powstrzymywanie od podejmowania innych,

d)kreowanie rzeczywistości społecznej przez ustalonie wzajemnych relacji między poszczególnymi grupami czy też innymi częsciami społeczeństwa

e)instytucjonalizację konfliktów społecznych,

Powiązanie między prawem a przestępczością występuje nie tylko dlatego, żę prawo utrwala zróżnicowanie społeczne, prowadzące do napięć między ludźmi, co wywoływać możę z kolei zachowania uznawane za niepożądanie. Prawo nie tylko utwierdza stan przyczyniające siedo powstania niepożądanych zachowań, ale nadto określa, które z tych zachowań mają być traktowane jako przestępstwa.

Zdarza się, żę wartości chronione przez prawo nie przez wszystkich członków społeczeństwa sąuznawane za godne ochrony, a regulacja prawna też możę budzić inne zastrzeżenia np, natury moralnej. W takich sytuacjach do społeczeńśtwa transportowana jest wiedza, że władza i przymus pozwalają zdobywać i utrzymywać pozycję społeczną zapewniającą lepsze możliwości zabezpieczenia własnych interesów i zaspokojenia potrzeb. Zwłaszcza wtedy gry regulacje prawne uznawane są za nietrafne lub dyskryminujące, a mimo to są one bezwzględnie egzekwowane, mogą stać sięźródłem poważnych napięć społecznych.

Ważnym czynnikiem jest nastawienie małych grup a takżę szerszych struktur, w których działają małe grupy, wobec ośrodków władzy. Nastawienie pozytywne sprzyja akceptowaniu informacji związanych z treścią i egzekwowaniem norm prawnych, a negatywne zaś może osłabić lub niweczyć ten przekaz, gdy w małej grupie występuje presja na jednostkę w kierunku odrzucenia i ujemniej oceny działalności agend pańśtwowych, a więc i przezywanych przez nie informacji. W takich systuacjach szczególnie istotne znaczenie mają inne niż prawo systemy normatywne, a więc morlane, regilijne czy obyczajowe.

Jeżeli ich normy zostały przez jednostkę zinternalizowane lub też ich poszanowanie jest wymagane w grupie odniesienia jednostki, a normy te wymagajązachowania innego niż normy prawa, jednostka możę byćwyposażona w sui generis wewnętrzny (internalizacja) lub zewnętrzny "pancerz ochronny" wobec wymagań prawa.

7.Psychologiczne koncepcje człowieka

Człowiek jako organizm biologiczny zaopatrzony jest w instrumentarium (receptory i efektory itd.) pozwalające na odbieranie bodźców płynących ze środowiska i reagowanie na nie. Pozwala to jednostce na dostosowanie się do warunków środowiska, środowisku (społecznemu) zaś pozwala wpływać na zachowanie jednostki i kształtować jej nawyki, postawy itd.

Psychologiczny portret człowieka (jest wiele koncepcji)

-Raz czbyłto człowiek czysto reaktywny, działający pod gradem płynących ze środowiska bodźców, pozostający poza wolnością i godnością,

-innym razem byłą to istota miotana nierozpoznawalnymi lękami, rodzącymi sięw mrocznych głębiach ludzkiej podświadomości.

Najlepsza koncepcja twierdzi iż:

Człowiek pojmowany jest tu jako organizm odbierający i przetwarzający płynące ze środowiska informacje (tzw, poznawcza koncepcja człowieka). Oznacza to żę człowiek pozostaje pod wpływem bodźców płynących ze środowiska, ale dzięki mechanizmowi pamięci jest w stanie magazynować bdźce znaczące i posługiwać się nimi w swojej dalszej działalności. Tak więc człowiek kieruje się dwojakim rodzajem bodźców:

a)zewnętrznym

b)wewnętrznym

8.Podstawowe cechy poznawczej koncepcji człowieka

Charakteryzując człowieka jako istotę kierowaną informacjiami zewnętrznymi i wewnętrznymi posłużono się skrótem wymagającym następujących uzupełnień.

a)Regulacja wewnętrzna dokonuje się na podstawie struktur poznawczych które powstają w wyniku uczenia się, jakie jest środowisko i co należy uczynić, aby osiągnąć w nim określone cele

Struktury poznawcze- tworzą system informacji o środowisku i o własnej osobie, są organizacją uprzednich doświadczeń jednostki, która pozwala jej na określeniem jaki świat i jakie jej miejsce w tym świecie.

b)Struktury poznawcze pozwalają na formułowanie oczekiwań, co możę się zdażyć, jeżeli jednostkę lub inne jednostki podejmą okreslone działalnie. Pozwalają one zatem kierować się nie tylko aktualnymi bodźcami napływającymi ze środowiska, ale również antycypacja przyszłych bodźców. Wreszczie w strukturach poznawczych zawarte są programy działania, czyli informacje, jakie działania i w jakiej kolejności należy podejmować aby osiągnąć określony cel.

c)Struktury poznawcze poszczególnych ludzi wykazują istotne zróżnicowanie, które można scharakteryzować według następujących kryteriów:

-stopień złożoności- zdolność do wielostronnej albo jednostronnej oceny zjawisk (im więcej aspektów danego zjawiska może człowiek wziąć pod uwagę, tym bogatsze jego dościwiadczenie i wiedza o świecie, tym większe ma możliwości rozwiązywania problemów i podejmowania zróżnicowanych decyzji)

-stopień abstrakcyjności-zdolność uogólniania dostrzeżonych zjawisk, możliwość oderwania sięod konkretnch przedmiotów,( im wyższy stopień abstrakcyjności, tym wyższy poziom ogólności rozwiązywanych zagadnień, tym lepsza ogólna orientacja jednostki w świecie)

-stopień otwartości- zdolność przekształcania struktur poznwczych pod wpływem nowych informacji (elastyczność czyli otwartość struktur poznawczych pozwala je lepiej dopasować do zmieniających się okoliczności)

-stopień aktywności- zdolność czynienia użytku z wiedzy zakodowanej w pamięci( im lepsze możliwości odtwarzania i przetwarzania uzyskanych informacji, tym lepsze możliwości ich wykorzystania, tym większa ich użyteczność, wiedza, która nie zostaje wykorzystana, jest bezużyteczna.

d)Regulacja zachowania człowieka dokonuje się poprzez dwa rodzodzaje bodźców: wewnętrzne (struktury poznawcze) oraz zwenętrzne. Bez udziału bodźców wewnętrznych człowiek byłby jedynie bezwolną maszyną, automatem poruszanym odbieranymi z wewnątrz sygnałami. Natomiast brak bodźców zewnętrznych (deprywacja sensoryczna) prowadzi do zasadniczych trudności w wykorzystaniu struktur poznawczych, a następnie do zaburzeńpercepcji i zachowań nieadekwatnych do wymagań środowiska. Oba rodzaje bodźców odgrywają więc równie ważną rolę i żadnemu z nich nie można przyczyć, żę w konkretnych przypadkach mogą uzyskać przewagę bodźce zewnętrzne czy też bodźce wewnętrzne, a niektórzy ludzie są szczególnie podatni na jeden z rodzajów bodźców.

9.Obraz samego siebie jako element zbiorowości.

Osobowość człowieka - jest organizacją struktur poznawczych, która powoduje względnie trwałą tendencję do zachowywania sięw podobnych sytuacjach w podobny sposób. Struktury poznawcze jako zorganizowane i zakodowane w pamięci trwałej zespoły informacji są m.in źródłem wiedzy jednostki na temat jej samej, czyli odnoszą siędo własnego ja.

Dwa aspekty ( czy też dwa odbicia włąsnego ja):

a)Jaźn subiektywna -tworzy ją zespół wyobrażeń o sobie, czyli o swoich możliwościach, zdolnościach, dokonaniach itd, powstający pod wpływem doświadczeń społęcznych jednostki i jej kontaktó z innymi ludźmi. Jest to zespół wyobrażeń pozytywnych.Brak akcepracji tych wyobrażen prze jednostkę, prowadzi do zahamowań i zaburzeń w zachowaniu ( w kontaktach z innymi). Jaźn ta tworzy swojego rodzaju tarczę ochronną , w której panuje zawsze dobre samopoczucie i jednotka możę tu znaleść schornienie.

b)Jaźn odzwiercielnona-tworzy zespół wyobrażeń o sobie powstały z odtwarzania przez jednostkę tego, co o niej sądzą inni ludzie. Obraz taki powstaje w związku z interakcjami, w które wchodzi jednosta i kształtuje się na podstawie wyobrażeń, jakim sięjest w oczach partneró interakcji. Wpływ na ukształtowanie tego obrazu mają oczekiwania jednostki co do sposobu posrzegania jej prze innych ludzi niżto jak jest ona rzeczywiście postrzegana( innego obrazu oczekuje sięw oczach wroga a innego w przyjaciela). Jeźn ta jest istotnym czynnikiem wpływającym na podjawienie sięzachowań konformistycznych, gdyż jednostki na ogł dążą do sprawienia dobrego wrażenia na partnerach interakcji i podporządkowują temu zadaniu swoje zachowanie.

OBIE te jaźnie mająogromne znaczenie dla zachowania jednostki, zwłaszcza w wypadku zachowania w sytuacjach konfliktowych, wymagających dokonania wyboru między sprzecznymi zachowaniami.

Wyobrażenie o samym sobie kształtują model zachowania Ale dodać nalezy że nie każda jednostka przykłąda wagę do ocen innych, czyli jednostka działa dokonując ocen swego zachowania z różnych punktów widzenia, przy czym jaźn subiektywna i jaźn odzwierciedona stanowią istotne punkty oparcia przy ocenie i wyborze określonego zachowania.

Podział psychologiczny:

a)JA Realne- zespół wyobrażeń o sobie określający jakim się jest rzeczywiści

b)Ja Idealne- zespół wyobrażeń o tym, jakim się być powinno.

Rozbieżności pomiędzy nimi mogą prowadzić do zaburzeń w społecznym funkcjonowaniu jednostki.

10.Indywidualny system wartości.

Na przebieg rozumowania człowieka mogą silnie wpływać emocje, niezwykle ważny jest też indywidualny system wartości, który nie zawsze ukierunkowuje zachowania jednostki na osiąganie celów dla niej najkorzystniejszych.

Jednostkowy system wartości- jest to to co jawi się jej jako zasługujące na wysiłek, ochronę lub godne pożądania. Nie kształtuje się ona dowolnie, lecz zostaje wytworzony w toku interakcji oraz obcowania z kulturą społeczeństwa, którego członkiem jest dany człowiek. Systemy wartości jednostkowej są bardzo zróżnicowane, zarówno pod względem treści (co jest uznawane za wartości) jak i hierarchi (preferencja wartości).

Indywidualny system wartości oraz jaźn subiektywna tworzą zespół decydujący o celach stawianych sobie przez jednostkę, gdyż odpowiadają na pytania : co jest warte osiągania i co ja mogę osiągnąć.

Wartości są pomocne przy dokonywaniu selekcji informacji.

11.Selekcja informacji napływających ze środowiska.

Badania dowiodły żę ciągły dopływ informacji ze środowiska jest człowiekowi równie potrzebny do normalnego funkcjonowania jak sole mineralne i witaminy. Lecz jest to jedna stroan medalu, drugątworzy bariera biologiczna, pozwalająca człowiekowi odbierać i przetworzyć jedynie malutką cząstkę napływających ze środiwksa infromacji . A zaten z masy informacji człowiek musi wyselekcjonować te najbardziej przydatne, pozwalające na możliwie najlepsze uwzględnienie wymagań środowiska oraz własnego organizmu. Brak ważnych informacji lub niewłaściwy dobór informacji może bowiem wywoływać dla jednostki zdecydowanie niekorzystne konsekwencje.

Mechanizm selekcji informacji jest bardzo złożony, lecz można powiedzieć żę jest on warunkowany trojako przez :

a)grupę, której członkiem jest jednostka

b)struktury poznawcze jednostki

c)system wartości jednostki

W rzeczywistości te trzy czynniki są ze sobą nierozerwalnie zrośnięte. Zadanie, które stoi przed grupą, jak też systemem wartości grupy , ukierunkowujądziałania wchodzących w jej skład jednostek. Im wyższe miejsce w hierarchi wartości grupowych zajmuje staranność wykonywania zadania , tym większe znaczenie mieć będą inormacje dotyczące wykonywania zadania, a tym samym mniejsze znaczenie będą mieć informacje dotyczące innych kwesti.

System wartości kształtuje się poprzez struktury poznawcze, które formują sięw wyniku interakcji, a takżę obcowania ze środowiskiem geograficznym i kulturowym. W tych kontaktach poznaje co jest dla niej istotne, a co nie,. Presja ze strony grupy na odegranie wyznaczonej jednostce roli powoduje, żę człowiek musi spełniać adresowane do niego oczekiwania ( o ile chce pozostać w grupie). Grupa stosuje też metody perrsfazyjne w celu przekonania jednostki do uznawanych w grupie wartości. Udział w grupie zawsze wpływa na ukształtowanie struktur poznwczych jednostki, a przez to na jej system wartości.

12.RElatywność oceny zachowania jednostki

Wynikająca z budowy ludzkiego organizmu możliwość , odbierania i przetwarzania tylko niewielkiej liczby informacji powoduje, żę względem większości napływających ze środwiska informacji człowiek pozostaje głuchy i ślepy. Jeżeli zatem w zestawie informacji branych pod uwagę przy podejmowaniu działania nie znajdą się (nie dobrą lub zostanąpominięte) informacjie pozwalające jednostce podejmować optymalne decyzje, nieuchronne są działania przynoszące straty jej samem lub innym ludziom. Nie tylko brak informacji jest przyczyną podejmowaia nietrafnych decyzji.Ocena zachowania jednostki w zbiorowości jest relatywna w tym sensie, żę zależy od poglądów i wartości przyjmowanych przez daną zbiorowość.

13.CZłowiek w sytuacji

Zgodnie z koncepcją T.Tomaszowskiego, człowiek działa zawsze w określonej sytuacji, wyznaczonej przez dwa elementy :jako samego i śrowodisko . Syttuację człowieka określają nie tylko czynniki zewnętrzne ale również on sam, jego cechy i właściwości.

Działąnie człowieka dokonuje sięw wyniku dynamicznefo współdziałania między nim a środowiskiem i to , jakie cechy charakteryzują daną jednostkę oraz to jakie cechy wykazuje środowisko, określają przebieg ludzkiego zachowani.

III.Podsumowanie

Reasumując, trzeba stwierdzić :

a)człowiek jest istotąposzukującą informacji i przetwarzającą informacje, pczy czym kieruje się zarówno informacjami napływającymi z zewnątrz jak i uzyskanymi poprzednio i zmagazynowanymi oraz przetworzonymi. Te drugie prowadządo powstania struktur poznawczych, które określają stosunek jednestki do otaczającej ją rzeczywistości i wpływają na sposób rozwiązywania sytuacji i przebieg kontaktów ze środowiskiem.

b)Człowiek jest istotą aktywną, a nie tylko reaktywną, lecz jego możliwości poznania są ograniczone dwojako :

-biologicznie i społecznie.

Ograniczone konstrukcją organizmu możliwości przyjmowania, przepracowywania i odtwarzania informacji powodują, żę szczególnego znaczenia nabierają procesy selekcji w wyniku których do człowieka docierają informacje określające jego stosunek do rzeczywistości oraz możliwości i sposób działania. Procesy selekcji zostają zapoczątkowane przez grupę, w której jednostka przechodzi wstępne etapy socjalizacji, gdyżwówczas zostają utworzone zręby struktur poznawczych oraz indywidualnych systemu wartości. Niedoskonałość biologicznych oraz społecznych podstaw uzyskiwania i przetwarzania informacji możę prowadzić do zabużeń między jednostką a środowiskiem, czyli do zachwań nie uwzględniających wymagań środowiska.

c)Terenem na którym dokonuje się wpływ społeczeństwa na jednostkę, są małe grupy społeczne. W nich jednostka internalizuje wartości grupowe, poznaje normy społęczne, uczy się przewidywać interakcje i wpływać na ich przebieg. W tym sensie oddziaływanie społeczeństwa na jednostkę ma charakter mikrostrukturalny

d)Wejście jednostki do społeczeństwa dokonuje siępoprzez ogniwa pośredniczące. Stąd też siła związku między jednostką a społeczeństwem zależy od tego jaką rolę społeczną i w jakim stopniu zaakceptowałą jednostka, oraz od tego jak silnie są jej związki z grupą lub grupami pierwotnymi i jakie są to grupy. Innymi słowy, jednostka działą w makrostrukturach w imię wartości przekazanych jej i wpojonych przez grupę pierwotną czy też grupy pierwotne, jak też w imię swoich związkó z tą grupą czy też z tymi grupami.

e)Ani jednostka, ani grupy nie są pasywnym odbiorcą przekazów informacyjnych pochodzących od struktur plasujących się na wyższych czy też obszerniejszych płaszczyznach rzeczywistości społęcznej. Zarówno jednostki jak i grupy mają swój własny aparat percepcyjny, powodujący, żę każda z nich nieco inaczej odbiera przekazywane informacje. Jednostki i grupy uczestniczą tym samym w procesie przekazywania norm, nacisków, nakazów itd., jako modyfikatorzy czy nawet współtwórcy relacji między elementami społecznej struktury.

f)Łącznikiem między jednostką a strukturami społecznymi II stopnia oraz społeczeństwem globalnym są grupy pierwotne. Założenie takiej struktury rzeczywistości społecznej pozwala lepiej wyjaśnić niektóre istotne zjawiska, jak np., rozbieżności między wartościami z poziomu społeczeństwa globalnegop a indywidualnymi systemami wartości. Jeżeli bowiem jednostka nie przejmuje bezpośrednio wartości społeczeństwa globalnego, lecz docierają one do niej za pomocą ogniw pośredniczących, to oczywiście jest, żę owe łącza mogą zatrzymywać lub przetwarzać informacje z innej płaszczyzny i bądź ich wcale nie przekazywać jednostce, bądź w bardzo zmienionej postaci. Takie ujęcie wydaje sięlepiej niż jakiekolwiek inne wyjaśniać, dlaczego np., rodzina alkoholików lub przestępców nie jest dobrym przekaźnikiem wartości z innych płaszczyzn rzeczywistości społecznej.

g)Przyjęta tu wizja społeczeństwa nie jest wizją ani funkcjonalną, ani konfliktową, lecz pośrednią. Zgodnie z tak pojętą wizją społeczeństwa zarówno ugoda jak i przymus są sposobami organizowania społeczeństwa. Zauważyć też wypada, żę ugoda i przymus mają sens tylko wtedy gdy chodzi o uzyskanie określonego stanu rzeczy, co do którego istnieje rozbieżność między podmiotami zainteresowania w jego ukształtowaniu. Stąd na ugodę patrzeć można jako na sposób usuwania rozbieżności (konfliktów) przymus zaś ma służyć utrzymaniu stanu rzeczy korzystnego dla jednej (silniejszej) strony konfliktu.

ROZDZIAŁ III

Wprowadzenie do kryminologii pozytywistycznej

• Nurt kryminologii pozytywistycznej dzielony jest na dwa kierunki: biopsychologiczny i socjologiczny. Jest to wynikiem poszukiwania czynników wywołujących zachowania przestępne w ce­chach somatycznych człowieka, jego cechach psychicznych lub środo­wisku społecznym jednostki, przy czym przyczyny somatyczne i psychologiczne są rozpatrywane w obrębie jednego kierunku z uwagi na ich ścisły związek. Kierunki nurtu kryminologii pozytywistycznej zakładają:

• kierunek biopsychologiczny: decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy określające jego indywidualność; niektóre z nich, tak dziedziczone, wrodzone czy nabyte, tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych; możliwe jest ustalenie, jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecz­nych oraz związku przy­czynowego między określoną cechą a zacho­waniem - ustalenie takiego związku zaś jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn prze­stępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawi­sku

• kierunek socjologiczny: eksponuje rolę społeczeństwa w genezie zachowań jednostkowych i decydujący wpływ czynników społecznych na zachowanie człowieka; zachowania przestępne i tendencje do tychże u jednostki są generowane przez niekorzystne warunki społeczne; możliwe jest ustalenie, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne, zaś ich usunięcie lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości

• Klasyfikacja teorii pozytywistycznych:

• teorie somatyczne: antropologiczne, genetyczne (dziedziczenie cech, aberracje chromosomalne), zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego i inne

• teorie psychologiczne: konstytucjonalno-typologiczne, nieprawidłowej osobowości i pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia)

• teorie socjologiczne: ekologiczne, strukturalne, zróżnicowania kulturowego, uczenia się i kontroli

Teorie biopsychologiczne

• Teorie antropologiczne: chodzi przede wszystkim o teorię „przestępcy z urodzenia" Lombroso oraz jego następców (Garofalo, Ferri), sformułowaną w 1876 roku. Posiłkując się poglądami poszukującymi związków pomiędzy ukształtowaniem twarzy (fizjonomiści) bądź czaszki (frenolodzy) a właści­wościami psychiki, Lombroso doszedł do wniosku, że niektórzy ludzie wykazują trwałą tendencję do popełniania prze­stępstw, którą można rozpoznać po cechach budowy ciała - „przestępca z urodzenia” musiał mieć co najmniej sześć charakterystycznych cech (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształ­cenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha, ale także odmienności budowy organów wewnętrznych lub płcio­wych czy leworęczności). W zależności od konfiguracji takich cech można określić, na popełnianie jakich kategorii przestępstw jest nastawiony dany osobnik. Początkowo Lombroso uważał wrodzoną skłonność do popełniania przestępstw za atawistyczną, później jednakże zmienił poglądy, wskazując na obciążenie dziedziczne, wynikające z chorób psychicznych lub alkoholizmu, a także uwzględnił wpływ czynników środowiskowych jako kształtujących tendencję do popełniania przestępstw. W myśl koncepcji Lombroso, przestępczość jest dziełem nie tylko przestępców z uro­dzenia, lecz także przestępców nałogowych, z namiętności oraz przypadko­wych, jak również tzw. kryminoidów, czyli osób nieodpornych na czyn­niki zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania. Poglądy Lombroso zostały odrzucone jako obciążone błędami metodologicznymi, udowodniono także, że nie nie występuje „typ przestępcy", który charakteryzuje się stałym zespołem cech, a takie same przestępstwa popełniają osoby o odmiennych charakterystykach antropologicznych. Z koncepcji Lombroso wywodzi się uznanie potrzeby odmiennego trakto­wania osób popełniających czyny karalne, lecz niezdolnych do ponoszenia odpowiedzialności karnej, zwłaszcza osób psychicznie chorych i zagrażających otoczeniu, co obecnie przekłada się na stosowanie środków zabezpiecza­jących.

• Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych: zakłada ona, że mechanizm dziedziczenia obejmuje nie tylko cechy soma­tyczne, ale również tendencje do określonego zachowania, co starano się udowodnić w trojaki sposób:

• badania genealogiczne: prowadzone były na początku XX wieku i były nastawione na uchwycenie roli dziedziczenia w powstawaniu zachowań aspo­łecznych; przedmiotem badań były rodziny wielopokoleniowe, opierano się zaś na założeniu, że po­chodzenie od przodka o określonych cechach powinno rzutować na społeczne funkcjonowanie jego zstępnych; badania takie, prowadzone na przykład przez Goddarda wykazały jedynie, że na ich podstawie nie można ustalić, jaki wpływ na postępowanie człowieka wywie­rają cechy dziedziczone, gdyż nie można go oddzielić od wpływu czynników społecznych

• badania bliźniąt: datują się one od okresu międzywojennego; w ich wyniku znajdowano tendencję do zgodności zachowań u bliźniąt monozygotycznych, u bliźniąt dwuzygotycznych natomiast nie była ona widoczna lub wykrywano ją w stopniu nieznacznym; badania te nie doprowadziły do uzyskania dowodów wpływu cech dzie­dzicznych na zachowania oceniane ujemnie czy prze­stępne, zarzucano im natomiast błędy metodologiczne, a przede wszystkim brak możliwości oddzielenia wpływu cech dziedziczonych od wpływu warunków środowiskowych

• badania dzieci adoptowanych: na ich podstawie wskazywano na zwią­zek między przestępczością rodziców naturalnych i ich dzieci, podczas gdy takich związków nie wykrywano w relacji rodziców przybranych z dziećmi adoptowanymi; podobne wyniki uzyskano w badaniach adopcyjnych poświęconych dziedziczeniu skłonności do nadużywania alko­holu; także w tych badaniach nie zdołano ustalić, czy o związkach ilustrujących wnioski z badań decydują czynniki dziedziczne czy środowiskowe

• Koncepcje zaburzeń struktury chromosomów: niektóre badania prowadzone wśród przestępców wy­kazujących nieprawidłowość w sferze psychiki wykazały, że zamiast standardowego obrazu struktury chromosomów (kariotypu) zapisywanego u mężczyzn jako 46XY, a u kobiet jako 46XX występuje kariotyp o zwiększonej liczbie chromosomów Y, czyli np. 47XYY czy 48XXYY, co miało wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym. Pomimo faktu że znaczna część naukowców odrzuca teorię wpływu dodatkowych chromosomów Y na agresywność, z badań wynika że występowanie tej aberracji jest wśród przestępców znacznie częstsze niż w ogólnej populacji, istnieje zaś ogólna możliwość, że że u osób posiadających zbędny chromosom płciowy wystąpić mogą pewne zaburzenia w zachowaniu. Odsetek ten jest jednak nadal tak minimalny, że nie jest możliwe objaśnianie tym czynnikiem przestępczości, zaś same zmiany zachowania mogą przybrać różnorakie formy (np. zespół Downa, zwany mongolizmem) i zazwyczaj powinny być traktowane jako przypadki chorobowe.

• Koncepcje zaburzeń ośrodkowego układu ner­wowego: wpływ uszkodzenia lub schorzenia ośrodkowego układu ner­wowego na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zwłaszcza na zachowa­nia kryminalne, nie jest wyjaśniony. W Polsce zaproponowano określanie ujem­nych tendencji w zachowaniu związanych z uszkodzeniem mózgu jako charakteropatii, co przesuwa cały problem w sferę osobowości. Nie jest pewne czy tendencje do aspołecznego zachowania pojawiają się zawsze w razie uszkodzenia układu nerwowego, i jaki jest ewentualny związek między miejscem uszkodzenia a sposobem zachowania. Psychiatrzy szczególnie podkreślają znaczenie mikrouszkodzeń układu nerwowego prowadzących do za­burzeń w funkcjonowaniu mózgu jako trudniej wykrywalnych (mogą one powstać w okresie życia płodowego, porodu, niegroźnych urazów mechnicznych głowy lub chorób), wśród dzieci cierpiących na takie schorzenia obserwowano zakłócenia rozwoju psychicznego.

• Inne koncepcje kładące nacisk na cechy somatyczne:

• poglądy łączące zaburzenia endokrynologiczne z zachowa­niem przestępnym: zapoczątkowane zostały w latach 20-tych XX wieku jako wynik odkrycia znaczenia hormonów w funkcjonowaniu organizmu ludzkiego; w myśl tych koncepcji rocesy biochemiczne mają co najmniej zasadniczy wpływ na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zaburzenia tych procesów wyzwalają tendencję do zachowań antyspołecznych, w tym także przestępnych; wskazywano zwłaszcza na niedobór witamin, nieprawidłowy poziom cukru we krwi, reakcje alergiczne i rozchwianie hormonalne, zwłaszcza jeśli chodzi o hormony płciowe

• poglądy dotyczące związku zachowań przestępczych z obniżeniem sprawności intelektualnej: próby powiązania tych dwóch czynników zakończyły się niepowodzeniem, aczkolwiek jest oczywistym fakt, że niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie wymagań społecznych, co jednak może być niwelowane przez odpowiedni wpływ środkowiska (np. rehabilitację), aczkolwiek przy negatywnym wpływie społecznym biopsychiczne trudności przystosowawcze moga ulec pogłębieniu; poziom inteligencji mierzony jest ilorazem inteligencji (IQ), dolną granicą dla inteligencji w normie jest IQ równy 90, poniżej zaś rozróżniane są zazwyczaj: ociężałość umysłową (IQ-89-80), ograni­czenie umysłowe (debilizm — 79-50), imbecylizm (49-26), idiotyzm (od 25)

• Koncepcje typów psychosomatycznych: są to typologie ludzi łączące właściwości psychiczne z cechami somatycznymi. Najstarszą taką klasyfikację stworzył Hipokrates, wyróżniając sanguiników (silnie reagujących i niewytrwałych w działaniu), choleryków (silnie reagujących i wytrwałych w działaniu), melancholików (słabo reagujących i wytrwałych w działaniu) oraz flegmatyków (słabo reagujących i niewytrwałych w działaniu). Inna znana typologia tego rodzaju opracowana została przez Kretschnera i opiera się na podziale typów ludzi na: asteniczny (wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona), atletyczny (średniego albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w ramionach), pykniczny (średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy, słabo umięśniony, duży brzuch) i dysplastyczny (o nieregularnej budowie ciała, często otłuszczony i pozbawiony dymorfizmu płciowego) oraz połączeniu ze wskazanymi typami skłonności do zapa­dania na choroby psychiczne (np. typem schizofrenicznym mieli być astenicy) oraz właściwości temperamentalnych.

• Teoria konstytucjonalna Eysencka: próbuje ona wy­jaśniać uwarunkowania przestępcze za pomocą wyszczególnienia dwóch ty­pów układu nerwowego, różniących się od siebie przebiegiem procesów po­budzania i hamowania i wyróznienia w konsekwencji dwóch typów ludzi: ekstrawertyków (łatwych do pobudzenia i wygaszenia, poszukujących sty­mulacji, aktywnych, impulsywnych, towarzyskich, optymistycznych aż do braku krytycyzmu, spontanicznych, nieopanowanych, co prowadzi często do agresji) oraz introwertyków (trudnych tak do pobudzenia jak i wyhamowania, powściągliwych, nieśmiałych, systematycznyh, sumiennych, pesymistycznych i skoncentrowanych na życiu wewnętrznym). Według Eysencka, socjalizacja to proces na­bywania i utrwalania odruchów warunkowych odpowiadających wymaganiom społecznym, w którym zasadnicze znaczenie odgrywa podatność na warunkowanie - u ekstrawertyków proces warunkowania jest trudniejszy i wy­maga większych nakładów niż u introwertyków. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na socjalizację jest neurotyzm, czyli wrażliwość emocjonalna - niski poziom wrażliwości oznacza zrównoważenie emo­cjonalne, wysoki - rozchwianie; wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu. W konkluzji można zauważyć, że ekstrawertycy o wysokim stopniu neurotyzmu będą najtrud­niej utrwalać odruchy zapobiegające zachowaniom antyspołecznym. Teoria ta jest nieweryfikowalna ze względu na różnorodność bodźców społecznych działających na jednostkę.

• Koncepcje nieprawidłowej osobowości: za istotną nieprawidłowość osobowości uznawane są zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie, zwłaszcza zaś niezgodność między jaźnią su­biektywną a odzwierciedloną. Może być to związane z przekonaniem o zmniejszonej lub nadmiernej wartości własnej osoby oraz skłonnością do posługiwania się mechanizmami obronnymi, zdejmującymi z osoby odpowiedzialność za własne postępowa­nie; możliwe są także stany depresji oraz mała odporność na frustrację. Istotnym mankamentem jest także nieprawidłowe ukształtowanie indywidualnego systemu wartości, a zwłaszcza nie mieszczenie się w nim dobra innych ludzi. Badania przestępców wykazują także zespoły cech nazywane „zespołami ogólnego niepowodzenia", tworzone zazwyczaj przez nikłą odporność na stres, niewielką zdolność kon­centracji i brak wytrwałości w realizowaniu celów i połączone z takimi cechami pochodnymi jak niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu.

• Psychopatia: pojęcie to nie jest jednolite, najczęściej jest pojmowana jako nie­prawidłowe ukształtowanie osobowości. Jej najczęstsze cechy to: niezdolność do trwałych związków uczuciowych, związana z tym przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania prowadzące do zachowań impulsywnych wybikłych z eliminacji mechanizmów regulacji zachowań pozwalających uwzględniać wymagania społecz­ne. Powyższym cechom nie musi temu towarzyszyć obniżenie inteligencji, co pozwala niektórym psychopatom na kalkulację opłacalności określonego postępowania. Zjawisko to jest szczególnie częste wśród przestępców wielokrotnych i powinno być traktowane jako swego rodzaju pogranicze choroby psychicz­nej, które może mieć wpływ na ocenę poczytalności przestępcy.

Teorie socjologiczne

• Koncepcje ekologiczne: opierają się one na poszukiwaniu związków między zachowaniem przestępnym a środowiskiem. Szczególną teorię pod tym względem stworzyła szkoła chicagowska i badacze tacy jak Burgess, Park i McKenzie, badający zachowania przestępcze w mieście. Wyróżnili oni następujące strefy powstające w wy­niku rozwoju miasta: centralną, w której skoncentrowane są instytucje handlowe, finansowe ad­ministracyjne, przez co pojawiają się w niej każdego dnia tysiące interesantów; przejściową, do której wdzierają się instytucje ze strefy centralnej oraz przemysł lekki; mieszkań pracowniczych, zajmowanych przez ludzi opuszczających strefę II, lecz pragnących mieszkać blisko miejsca pracy; willową, zasiedloną przez osoby należące do klasy średniej i wyższej i wreszcie podmiejską, obejmującą tereny leżące poza granicami miasta oraz osie­dla satelitarne. W tej konfiguracji, rozwój miasta jest procesem odśrodkowym, w którym każda ze stref napiera na zewnętrzną przejmuje jej tereny. Procesowi temu towarzyszy dezorganizacja organizacji społecznej spowodowana faktem, że aby stwo­rzyć nową organizację w nowej strefie należy naruszyć poprzednią. Podobne badania, dotyczące przestępczości nieletnich w Chicago przeprowadzali Shaw i McKay, wyróżniając pięć stref odpowiadających w zasadzie strefom scharakteryzowanym przez Bur­gessa i, w wyniku porównania danych sądowych z okresu 30 lat rozwoju miasta, dochodząc do wniosku, że o nasileniu przestępczości nieletnich decyduje charakter środo­wiska odmienny w każdej strefie oraz stan­dardy i formy zachowania. Badania Shawa i McKaya znalazły naśladowców, spośród których najważniejszymi okazały się badania Landera w Baltimore, które uwzględniły wielość czynników kulturowych skorelowanych z nasileniem przestępczości (m.in. wykształcenie, zamieszkanie we własnym domu, przeludnienie oraz wyposa­żenie mieszkania, rasa). Lander uważał za uproszczenie pogląd o tworzeniu się terenów o nasilonej przestępczości w wyniku rozrastania się stref miejskich, gdyż jego zdaniem w każdej strefie działają czynniki wpły­wające na nasilenie przestępczości, zaś ro­dzaj i siła ich oddziaływania zależy od cech środowiska (zauważali to już Shaw i McKay). Kierunek ekologiczny poddano krytyce, zarzucając mu błędy meto­dologiczne powodujące nieprzystawanie wyników badań do rzeczywistości, brak przekonywającego wyjaśnienia wskazywanych prawidłowości oraz zakładanie na wstępie że obszary nasilonej przestępczości cechuje stan dezor­ganizacji społecznej. Kierunek ten, wykazując że istnieją rejony, które mimo upływu cza­su i zmian w składzie zamieszkującej je ludności wy­kazują wysoki stopień kryminalizacji lub nasilenia prze­stępczości otworzył drogę do wyjaśnienia tego zjawiska, formułując zaczątki teorii zróż­nicowania kulturowego w etiologii przestępczości oraz podkreślając znaczenie kontroli społecznej jako czynnika wpływającego na przestępczość.

• Teorie strukturalne: opierają się na tezie, że zróżnicowanie społeczne daje ludziom umiejscowionym na różnych poziomach struktury społecznej różne możliwości działania. Teoria opracowana przez Mertona, zwana teorią anomii, połączyła to z tezą, że wszyscy członkowie społeczeństwa podlegają naciskowi przez nie wywieranemu celem skłonienia ich do osiągania uznanych w nim wartości, co wynika z faktu wytworzenia przez nie określonej struktury kulturowej, zaszczepianej jednostkom w toku socjalizacji i określającej cele, do których należy dążyć, a których osiągnięcie jest społecznie uważane za miernik sukcesu lub wartości jednostki. Dodatkowo, Merton stwierdził, że społeczeństwo nie tylko wskazuje cele pożądane kulturowo, ale rónież środki, za pomocą których można do tych celów dążyć, a które, nie będąc dostępnymi dla każdego z racji zróżnicowania społecznego mogą powodować pojawienie się problemu przystosowania się jed­nostki do stawianych przez otoczenie wymagań, którego rozwiązanie zależy nie tylko od spektrum działania jednostki, ale również od stopnia internalizacji wartości oraz od przekonania co do niedo­puszczalności osiągania celów w sposób nie aprobowany w kulturze danego społeczeństwa. Podążając tym śladem, Merton wyróżnił pięć sposobów przystosowania:

• konformizm: występuje gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele i środki oraz ma dostęp do akceptowanych sposobów ich osiągania i potrafi je wykorzystać

• innowacja: pojawia się, gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele, lecz zignorowała lub odrzuciła konieczność sięgania do akceptowalnych środków; jednostka taka będzie skłonna do podejmowania innych działań, zdatnych do realizowania zinternalizowanych celów, np. popełniać przestępstwa

• rytualizm: — pojawia się przy odrzuceniu przekonania o po­trzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę przy internalizacji aprobowanych sposobów osiągania tychże; jednostka redukuje lub rezygnuje z aspiracji osiągnięcia sukcesu, zadowalając się ścisłym przestrzeganiem uznawa­nych norm postępowania

• wycofanie: występuje, gdy co najmniej niektóre cele i środki ich osiągania zostały zinternalizowane, lecz środki te zawiodły, co powoduje niemożność osiągnięcia celów; jednostka porzuca wysiłek związany z osiąganiem akceptowanych ce­lów i podejmuje działalność zastępczą, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków

• bunt: pojawia się przy odrzuceniu kulturowo określo­nych celów i środków ich osiągania, przy jednoczesnym podjęciu próby określenia odmiennych celów i norm; dochodzi do niego, gdy istniejący system postrzegany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących się w tym systemie, a uznawanych za pożadane

Sposób przystosowania jednostki zależy nie tylko od niej samej, ale także od otoczenia jednostki i wywierane­go przezeń nacisku - przez to w warstwach, w których podkreślanie ważności środków jest słabsze niż waż­ności celów częściej mogą się pojawiać zachowania innowacyjne (widoczne w warstwach niższych). Teoria Mertona zyskała wielu naśladowców, aczkolwiek została tylko częściowo potwierdzona, szczególnie zaś w obrębie przestępstw przeciwko mieniu i pokrewnych; ponadto w teorii tej nie zostały uwzględnione takie uwarunkowania jak niejednolitość celów i środków w określonych warstwach społeczeństwa.

• Teorie zróżnicowania kulturowego: oderzuca on pogląd o jednolitości struktury kulturowej w społeczeństwie. W ramach tej grupy wyróznić można trzy teorie:

• teoria przestępczej podkultury Cohena: przyjęcie dominacji społecznej warstwy średniej i narzucania przez nią swoich standardów warstwie niższej, co wynika z faktu że przedstawiciele warstwy średniej piastują w społeczeństwie pozycje związane ze sprawowaniem zinstytucjonalizowanej kontroli społecznej (nauczyciel, sędzia, policjant); Cohen wymienia cechy wysoko cenione w hierarchii wartości warstwy średniej, warunkujące jednocześnie osiągnięcie wyższego statusu:

• ambicja, czyli wysoki poziom aspiracji, co wymaga nastawienia na realizację odległych celów

• osobista odpowiedzialność, czyli poleganie wyłącznie na sobie i wspo­maganie innych tylko wtedy, gdy nie koliduje to z osiąganiem własnych celów

• szacunek dla osiągnięć, traktowanych jako miernik umiejętności; najwyżej cenione są osią­gnięcia w zakresie wykształcenia oraz zawodowe i gospodarcze

• świecki ascetyzm, polegający na zdol­ności do odparcia pokusy natychmiastowego zaspokojenia swych życzeń i pragnień w imię osiągania odległych celów

• racjonalność, czyli zdolność przewidywania i pla­nowania wydarzeń oraz właściwe gospodarowanie czasem i środkami, także odrzucenie przypadkowości

• dbałość o wygląd i maniery, wyrażająca się w przestrzeganiu przyjętych konwencji w ubio­rze i zachowaniu, co jest warunkiem sukcesu, tłumienie spontaniczności

• eliminacja agresji fizycznej i przemocy, bez której konkurowanie czy wyrabianie układów nie byłoby możliwe, a korzystanie ze zdolności znacznie utrudnione

• rozsądny wypoczynek, w trak­cie którego konstruktywnie wykorzystuje się czas poprzez zabawę lub zajęcia przynoszące korzyści intelektualne

• szacunek dla własności, polegający na doce­nianiu ważności prawa własności i niedopuszczalności uży­cia cudzej rzeczy bez zgody właściciela

Cohen twierdzi, że w warstwach niższych do kształtowania tych cech nie przy­wiązuje się z reguły dużej wagi, przez co osoby z warstwy niższej, przechodzące w niej wczesne etapy socjalizacji i obcujące z jej kulturą mają trudności w spełnianiu wymagań niezbędnych do uzyskania społecznego awansu, będąc pod wpływem warstwy średniej zaś są świadome znaczenia suk­cesu i społecznego awansu, nie mając jednocześnie możliwości zaspokojenia wynikłych stąd potrzeb w akceptowany sposób; prowadzi to do odrzucenia norm i war­tości klasy średniej i wytworzenia norm i wartości zastępczych, pozwalają­cych uzyskać zaspokojenie potrzeby społecznego uznania i akceptacji w spo­sób odmienny od wskazywanego przez warstwę średnią i wytwarzania środowisk rozwijających postawy wrogie wobec jej norm, oparte na:

• nieutylitarności, czyli działaniu nie dla osiągnięcia określonej korzyści, lecz dla samego działania

• złośliwości, czyli chęci szkodzenia innym, czerpa­niu zadowolenia z przykrości wyrządzanych innym ludziom

• wielostronności, czyli dokonywaniu wszelkiego rodzaju czynów społecznie nieakceptowalnych

• doraźnym hedonizmie, wyrażającym się w uleganiu impulsom, przypadkowości działania i nastawieniu na uzyskiwanie chwilowego pobudze­nia

• podkreślaniu autonomii grupy, czyli odrzuceniu zewnętrznych nacisków przy jednoczesnym nacisku na podporządkowanie i solidarność członków

• teoria Millera dotycząca samodzielnego wytworzenia subkultury przez warstwę niższą przeciwstawnej do kultury innych warstw: określa subkulturę warstwy niższej jako zbiór punktów skupienia, czyli wartości grupowych, kształtujących zachowania pozwalające uzyskać prestiż w grupie; są nimi:

• trudności, czyli chęć niepopadania w trudne sytuacje, przy czym nie chodzi tu o dążenie do zachowania zgodnego z prawem, lecz o uchylenie się od ujemnych następstw działania, które przysparza kłopotów; umie­jętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach jest wysoko ceniona

• twardość, polegająca na specyficznie pojmowanej męskości, braku skrupułów, odwadze, sprawności fizycznej i odporności psychicznej, a także połączonym z nimi brakiem za­interesowania dla spraw intelektualnych, a nawet ich lekceważeniem

• cwaniactwo, czyli sprawność umysłowa polegająca na umiejętności podejścia czy na­wet oszukania innych oraz obrony przed takimi manipulacjami

• podniecenie, skierowane na szukanie flirtu z niebezpieczeń­stwem w formie zachowań skoncentrowanych na alkoholu, muzyce i przygodnych kontaktach seksualnych; działania te są często przeplatane okresami wyczekiwania, przeważnie na na­stępny weekend i pójście w miasto; także skłonność do hazardu

• los, czyli przekonanie o rozstrzygającym zna­czeniu szczęścia dla powodzenia przedsięwziętych działań

• niezależność, wyrażająca się w silnym podkreślaniu sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli i ulegania autorytetom

Miller uważa, że cechą charakterystyczną struktury niskich warstw społecznych jest także tworzenie się w nich podziałów według kryterium płci, wyrażających się w dominacji kobiet w rodzinach, co nie tworzy dla chłopców wzorców identyfikacyjnych i przyczynia się do tworzenia grup pozwalających na zaspokajanie potrzeb niemożliwych do zaspokojenia przez rodzinę; przynależność do grupy ma więc istotne znaczenie i powoduje konformistyczne nastawienie wobec jej wymagań

• teoria zróżnicowanych okazji Clowarda i Ohlina: zakłada, że na wybór zacho­wania zgodnego albo sprzecznego z prawem wpływa nie tylko dostęp do środ­ków skłaniających do zachowań proprawnych, lecz tak­że dostępność do środków koniecznych do podjęcia zachowań antyprawnych, przy czym chodzi o środki kulturowe - wzorce zachowań, postawy, motywacje, syste­my wartości i tym podobne oraz o możliwości postępowania zgodnie z tymi wzorcami i motywacjami i możliwości nabycia umiejętności potrzebnych do prowadze­nia działalności niezgodnej z prawem; zgodnie z tymi założeniami Cloward i Ohlin wskazali na grupowanie się nieletnich w określone zbiorowości: przestępcze, konfliktowe i wycofania, różniące się doświadczeniami społecznymi ich członków:

• środowiska przestępcze są z reguły dobrze zintegrowane, a normy podkultury przestęp­czej są ich stałym elementem, przez co udział w młodzieżowych gangach stanowi przygotowanie do kariery dorosłego przestępcy

• zbiorowości konfliktowe formują się w środowiskach zdezorganizowanych, w których nie­letni nie stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych; charakteryzują się zmiennym składem ludnościowym; członkowie mają ograniczone możliwości dostępu do dróg do sukcesu, copowoduje, że zbiorowość nastawia się na rozwiązywanie problemów we własnym gronie i wstosunku do innych grup poprzez stosowanie przemocy; jako że dorośli nie aprobują tego sposobu, po przekroczeniu granicy wieku dojrzałego jednostka musi wybrać między konformizmem, działaniem przestępnym i wycofaniem

• zbiorowość wycofania powstaje gdy dane osoby nie są w stanie zaspokoić aspi­racji przy pomocy środków legalnych lub nielegalnych, a ma­ją dostęp do środków odurzających, które według Clowarda i Ohlina są środkiem ucieczki w subkulturę; wejście do niej może nastąpić także wskutek indywidualnych zaburzeń stosunków z naj­bliższym otoczeniem

Teorie zróżnicowania kulturowego rozwinęły poglądy na uwarunkowania przestępczości w drodze twórczej polemiki, zwracając szczególną uwagę na mozaikę czynników mogących wpływać na powstawanie zróżnicowanych zachowań przestępnych i mechanizmy ich powstawania. Słabością tych teorii jest natomiast ograniczanie się do przestępczości generowanej przez tylko jedną warstwę społeczną w sytuacji, gdy jest ona udziałem wszystkich warstw/

• Teorie uczenia się zachowań przestępnych: oparte na założeniu przyswajania zachowań dominujących w środowisku jednostki:

• teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda: opisuje ona mechanizm wyboru określonego zachowania i obejmuje dziewięć podstawowych tez:

• zachowanie przestępne jest wyuczone, nie jest więc wrodzone, lecz wy­maga stosownego wyszkolenia

• zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi oso­bami w procesie komunikowania się

• zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach; oznacza to, że środki masowego przekazu odgrywają stosunkowo niezna­czną rolę w genezie przestępnego zacho­wania

• gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje tech­niki popełniania przestępstw oraz ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw

• specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powią­zaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących, co łączy się z przebywaniem wśród osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania albo dopuszczających naruszanie takich norm

• jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad nie sprzyjającymi narusza­niu przepisów prawa; ludzie zachowują się w sposób przestępny wskutek zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych

• zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością; pierwotność wynika z siły od­działywania określonych wzorców we wczesnym dzieciństwie, intensywność zaś z prestiżem źródła, z którego pochodzą wzorce zachowania oraz z emocjonalną re­akcją z nim związaną

• w procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kry­minalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują takie same mecha­nizmy jak przy każdym uczeniu się, a więc nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo

• zachowanie przestępne wyraża ogólne potrzeby i war­tości i nie można go wyjaśniać odwołując się do nich, gdyż jest zachowanie nieprzestępne wyraża to samo

teoria ta nie jest czysto socjologiczna i zawiera wyraźne akcenty psychologiczne, tłumaczone psychospołecznym charakterem procesu uczenia; zastrzeżenia pod jej adresem wynikają z niejasności i ogólnikowości jej twierdzeń; ponadto teoria ta zakłada pasywny ob­raz człowieka, który nie wybiera określonego zachowania, kierując się takimi czy innymi względami, lecz zostaje wepchnięty w przestępne zachowanie przez przeważające w nim elementy kultury antyprawnej

• teoria społecznego uczenia się Bandury: uzupełnia tezy Sutherlanda twier­dzeniami ukazującymi psychospołeczny mechanizm leżący u podstaw zacho­wań przestępnych; w myśl tej teorii, jednostka musi zetknąć się z określonym przestępnym zachowaniemi je zapamiętać, nabywając potrzebne umiejętności; informacji dostarczają: rodzina, zbiorowości rówieśników i sąsiedzkie oraz media; wyuczone zachowania mogą jednak nigdy nie btć podjęte, gdyż do ich katywacji potrzebne są odpowiednie bodźce: awersyjne (wywołujące emocje o zabarwieniu ujemnym), instrumentalne (związane z dążeniem do uzyskania określonej korzyści), modelujące (związane z wpływem otoczenia), instrukcyjne (wynikające z posłuchu wobec osób znaczących lub autorytetów), czy związane z zaburzonym stanem psychi­ki; zachowanie może być wzmocnione i utrwalone, ale wzmocnienia nie pochodzą wyłącznie z zewnątrz, gdyż jednostka może sprawo­wać aktywną samokontrolę nad własnym zachowaniem, a jej system wartości może stanowić źródło wzmocnień wewnętrznych

• teoria tech­nik neutralizacji Sykesa i Matza: kwestionuje pogląd o tworzeniu się subkultur przestępnych jako głównej przyczynie zachowań kryminalnych, gdyż ich istnienie wymagałoby odrzucenia wartości i norm ogólnie przyjętych w społeczeństwie; osoby popełniające przestępstwa przyswajają sobie proprawny system wartości i norm, lecz wynajdują sposoby usprawiedliwiania niezgodnego z nim postępowa­nia - przyznają zatem że ich czyny są w zasadzie naganne, ale wskazują na okoliczności ekskulpacyjne, wyłączające działanie normy przyswojonej; techniki neutralizacji według Sykesa i Matza to:

• zaprzeczenie odpowiedzialności: sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie zbiegu okoliczności lub okre­śla się jako człowiek w sytuacji nie dającej szans na inne zachowanie

• zaprzeczenie bezprawia: sprawca uważa, że jego działanie nie wyrządziło nikomu krzywdy, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym

• zaprzeczenie ofiary: sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na takie potrakto­wanie

• potępienie potępiających: sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej

• powołanie się na wyższe racje: sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagającą poświęcenia dobra niższej wartości

• powołanie się na nieuchronność zdarzenia: sprawca uważa, że zdarzenie zdarzyłoby się niezależnie od jego za­chowania

• techniki specyficzne dla przestępczości gospodarczej: bezsensowność prawa (prawo krępujące przedsiębiorczość jest zbędne lub niesprawie­dliwe, , jest wyrazem uprzedzeń i biurokratycznej ignorancji organów państwa, krępujących możliwości gospodarczego rozwoju), odebranie należnego (uznanie, że zasłużyło się na coś więcej niż się otrzymuje za swoją pracę, a niele­galnie uzyskane pieniądze są rekompensatą za rzetelny wy­siłek) i wszyscy to robią (naruszenie prawa nie jest złamaniem powszechnie respektowanych norm)

techniki neutralizacji opierają się na pojęciowej ma­nipulacji odbierającej w oczach sprawcy możliwość obciążenia go negatywnym zachowaniem; dezaprobata innych nie ma znaczenia, gdyż wca chroni obraz własnej osoby, który inni usiłują zaczernić; sprawca musi mieć o sobie wyobrażenie, które jego czyn naraża na szwank; do zastosowania techniki neutralizacji dochodzi wtedy, gdy naruszane normy są przez sprawcę zinternalizowane, ich zakres działania nie jest ograniczony, a wartość naruszana jego zdaniem podlega ochronie; teoria ta nie jest ogólną teorią przestępczości, lecz prezentuje mechanizm procesu psychospołecznego, który może ułatwiać popełnianie przestępstw

• Teorie kontroli: ich podstawę stanowią prace Durkheima dotyczące powiązania przestępczości z innymi zjawiskami społecznymi. Durkheim twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie, gdyż zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo, zmuszającym je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych; ponadto, człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi (konwergencja z teorią stanu natury Hobbesa). Z twierdzeń tych nie wynika jednak teza, że przestępczość jest zja­wiskiem, którego nie należy ograniczać, gdyż jego nadmierny wzrost jest szko­dliwy - społeczeństwo musi wytwarzać środki powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach. Dlatego właśnie pytanie Durkheima brzmi: co powstrzymuje ludzi przed popełnianiem przestępstw i kiedy te czynniki stają się nieskuteczne. W odpowiedzi, Durkheim odwołuje się do więzi społecznej, wy­tworzonej poprzez kształtowanie sposobu myślenia i postępowania jednostek, co prowadzi do uznawania potrzeby przestrzegania norm społecznych, regu­lujących przebieg interakcji i koordynujących działanie poszczególnych seg­mentów społeczeństwa - to właśnie ona pozwala społeczeń­stwu na kontrolowanie zachowania jednostek, przy czym kontrola ta polega głównie na przekonywaniu i na autorytecie instytucji wytworzonych przez spo­łeczeństwo; stan ładu społecznego to nomia. Jego przeciwieństwem jest anomia, występująca przede wszystkim w okresach wstrząsów lub gwałtownych zmian społecznych, w czasie których następuje przewartościowanie wartości, upadek autorytetów i rozchwianie struktury normatywnej w skali całego społeczeństwa. Ta teoria Durkheima została przełożona na grunt kryminologii przez Hirschiego, centralną tezą rozważań którego jest założenie, że przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi społecz­nej, zmniejszające gotowość jednostki do przestrzegania norm społecznych. W myśl tej tezy, więź społeczna składa się z:

• przywiązania, polegającego na pozytywnym związku emocjonalnym z osobami z bli­skiego otoczenia oraz ynikającym stąd wyczuleniem na ich zalecenia, dostarczane przez nich wzorce postępowa­nia, co jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na internalizowanie norm i wartości

• zaangażowania, wynikającego z uczestnictwa w działalności, którą uznaje się za ważną i faktu, że popełnienie przestępstwa mogłoby to uczest­nictwo postawić pod znakiem zapytania albo przekreślić; chodzi tu wyważenie korzyści i strat wynikających z działań przestępnych, możliwe gdy jednostka dba o jakieś dobra, które mogłaby stracić w wyniku popełnie­nia przestępstwa

• zaabsorbowania, wynikającego z udziału w działalności zgod­nej z prawem nie zostawiającej miejsca na dzia­łalność przestępczą i nie stwarzającej do takowej okazji

• przekonania, związanego z gotowością do przestrzegania norm prawnych, co wynika z akceptacji tych norm

Słabością teorii kontroli jest założenie istnienia w społeczeństwie jednego systemu wartości i norm, co jest konse­kwencją założenia egoistycznej natury człowieka. Ponadto, podkreślanie słabości kontroli społecznej może prowadzić do jej nadmiernego nasilania, a nawet za­stępowania nią przymusu moralnego, który według Durkheima jest podstawowym instrumentem powściągania przez społeczeństwo egoistycznych tendencji człowieka.

Wprowadzenie do kryminologii antynaturalistycznej

• Nurt kryminologii antynaturalistycznej dzielony jest na trzy podstawowe kierunki: naznaczania społecznego, konfliktu społecznego i fenomenologiczny. Wynika to z róźnego podejścia badaczy do problemu przestępczości i odrzucenia poglądów pozytywistycznych. Kierunki nurtu kryminologii antynaturalistycznej zakładają:

• kierunek naznaczania społecznego: zapoczątkowany został w latach 50-tych XX wieku przez teorie naznaczania społecznego, zwane także teoriami stygmatyzacji lub etykietowania; związany jest także z socjologiczną teorią symbolicznego interakcjonizmu, przez co jest określany mianem podejścia interakcjonistycznego; centrum uwagi tej refleksji na temat zjawisk dewiacji i przestępczości stanowi nie tyle samo zachowanie dewiacyjne czy prze­stępcze, co społeczna reakcja na te zachowania

• kierunek konfliktu społecznego: dotyczy sporu między konsensualną a konfliktową wizją społeczeństwa i naturę ładu społecznego; zagadnienia te mają szereg istotnych implikacji dla sposobu ujmowania problemów z zakresu kry­minologii i socjologii prawa karnego - chodzi o założenia dotyczące pytania o naturę zja­wisk przestępczych oraz miejsca, roli i funkcji prawa w społeczeństwie; kierunek ten koncentruje się na procesach społecznej reakcji na zachowania dewiacyjne i prze­stępne, lecz ogranicza się do psychospołecznych i mikrostrukturalnych aspektów tych procesów, w początkowej fazie nie zadając nawet pytań o aspekty makrostrukturalne i globalne, o społeczne źródła przebiegu procesów stygmatyzacji oraz dystrybucji zja­wisk dewiacyjnych i przestępczych; dla przedstawicieli kryminologii konfliktowej najważniejszym problemem jest wyjaśnienie nierównomierności dystrybucji zjawisk dewiacyjnych i przestępnych w strukturze społecz­nej, a konkretniej ich koncentracji w obrębie niższych warstw społecznych - źródłem tego problemu było w ich mniemaniu to, że procesy naznaczania w makroskali wyznaczane są zjawisko konfliktu społecznego, co oznacza, iż procesy tworzenia i egzekwowania prawa karnego związane są z instytucją władzy i nierównym do niej dostępem; w kierunku tym można wyróżnić dwa nurty analizy konfliktowej: kry­minologię konfliktową oraz kryminologię radykalną

• kierunek fenomenologiczny: opiera się na kon­fliktowej wizji społeczeństwa, zaś podstawowym przedmiotem swego zaintereso­wania czyni pytanie o społeczne funkcje prawa karnego; dla odpowiedzi na nie konieczne jest odrzucenie pozytywizmu, przede wszystkim kategorii i definicji prawa karnego; zajmuje się także pytaniem, czy oficjalne cele wymiaru sprawiedliwości i prawa karnego w postaci zwalcza­nia przestępczości i innych negatywnych zjawisk pokrywają się z celami realizowanymi przez te instytucje - zdaniem przedstawicieli tego kierunku tak nie jest, przez co kryminologia pozytywistyczna jest jedynie rodzajem ideologii opierającej się na założeniu, że powyższe cele pokrywają się, przez co akceptującej oficjalny punkt widzenia i grupy kształtujące instytucje prawne, de facto mające władzę

• Klasyfikacja teorii antynaturalistycznych

• teorie naznaczania społecznego: koncepcja dewiacji wtórnej Lemerta, koncepcja outsiderów Beckera, koncepcja naznaczania społecznego Schura, koncepcja dewiacji Matzy oraz koncepcja wartościowania Sacka

• teorie konfliktu społecznego: teoria analizy konfliktowej Bernarda, teoria konfliktu grupowego Volda, teoria kryminalizacji Turka, koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa Quinneya, nurt kryminologii radykalnej Bernarda, nowa kryminologia Taylora, Waltona i Younga oraz nurt abolicjonistyczny Christiego

• teorie fenomenologiczne: teoria społecznych funkcji przestępczości Eriksona, koncepcja społecznych funkcji kryminalizacji włóczęgostwa Chamblissa oraz teoria społecznych funkcji kontroli społecznej Focaulta

Teorie naznaczenia społecznego

• Koncepcja dewiacji wtórnej Lemerta: inspirowana pojęciem jaźni odzwierciedlonej Cooleya, czyli tezą, że każda jednostka ma jakieś zdanie na temat samej siebie, które wywiera istotny wpływ na jej zachowania, a które jest kształtowane przez jej wyobrażenia na temat tego, co sądzą o niej inni, zwłaszcza zaś autorytety, czyli osoby i grupy odniesienia. Oznacza to, iż kształtowanie obrazu samego sie­bie jest wynikiem procesu interakcji zachodzących pomiędzy jednostką a jej otoczeniem. Posiłkując się tym założeniem, Lamert sformułował dwa pojęcia: dewiacji pierwot­nej i dewiacji wtórnej, rozróżnianych na podstawie rozdzielenia zjawisk społecznych i procesów psychicznych na fazy przed i po dopusz­czeniu się przez jednostkę zachowania naruszającego normę. Dewiacją pierwotną był dla Lamerta fakt naruszenia nor­my - nie interesował y go jednak jego przyczyny, ale społeczna reakcja pojawiająca się w mo­mencie uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, zwłaszcza problem konsekwencji tej reakcji dla jednostki - te konsekwencje właśnie, które określić można mianem reakcji jed­nostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania to dewiacja wtórna. Konsekwencjami uznania przez grupę, że miało miejsce naruszenie norm jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja, czyli proces nadawania jednostkom oznak moralnej niższo­ści, etykiet dewiantów czy przestępców i zmiany podejścia otoczenia do nich; z chwilą nadania etykiety zaczynają działać mechanizmy jaźni odzwierciedlo­nej i rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia czy dziedzicznie. Dalsze zachowania dewiacyjne jednostki powinny być traktowane jako wynik wykształcenia się dewiacyjnej identyfikacji - na­znaczenie jednostki jako dewianta i traktowanie jej w ten sposób prowadzi do przyswojenia przez nią przekonania, że jest nim w istocie. Dewiacja jest zatem statusem przypisanym jednostce. Koncepcji tej zarzuca się, że opiera się na jednostronnej wersji symbolicznego interakcjonizmu, operu­jącej przesocjalizowaną koncepcją człowieka jako bezwolnego odbiorcy pochodzących z otoczenia bodźców.

• Koncepcja outsiderów Beckera: zwraca ona uwagę na czysto socjologiczne aspek­ty problemu dewiacji, próbując wytworzyć socjologiczną koncepcję społeczną. Jej punktem wyjścia jest teoria symbolicznego interakcjonizmu Meada, zakładająca, że świat społeczny jest konstruktem o społecznym rodowodzie, powstającym w procesie interakcji, w jakie wchodzą jednostki i grupy społecz­ne. W ich trakcie ludzie nadają przedmiotom, zjawiskom i zachowaniom okre­ślone znaczenia, o których decyduje właśnie interakcja. W ten sam sposób określana jest także dewiacyjność - jest ona konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji zachowania i nadania mu określonego znaczenia. W myśl teorii Beckera, grupy społeczne kreują dewiację przez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie zastosowanie owych norm do poszczególnych osób i naznaczenie ich jako outsiderów; w konsekwencji kryterium dewiacyjności staje się społeczna reakcja na zachowanie. Postrzeganie i zachowanie krzyżują się, co powoduje cztery sytuacje: w wypadku postrzegania zachowania jako dewiacyjne i zachowania posłusznego normie osoba jest naznaczona jako fałszywie oskarżona, zaś przy postrzeganiu zachowania jako niedewiacyjne osoba jest naznaczona jako konformista; w wypadku postrzegania zachowania jako dewiacyjne i zachowania naruszającego normę osoba jest naznaczona jako dewiant, zaś przy postrzeganiu zachowania jako niedewiacyjne osoba jest naznaczona jako ukryty dewiant. Koncepcji tej zarzucano niekonsekwencję, której świadectwem mia­ła być przede wszystkim kategoria ukrytego dewianta jako nie obarczona reakcją społeczną. Nie jest także jasnym, jaki dokładnie rodzaj reakcji definiuje dewiację: czy chodzi tu o każdą reakcję negatywną, czy tylko o sankcje. Innym zarzutem jest zaprzeczenie przez tą teorię realności i obiektywności zachowań dewiacyjnych - Becker nie twierdzi jednak, że zabójstwo czy narkomania nie istniałyby, gdyby nie były nazwane, a jedynie że bez owych znaczeń nie byłyby tym, czym są - zjawiska społeczne istnieją niezależnie od ocen, ale dopiero one pozwalają się w nich rozeznać. Becker rozwinął także koncepcje so­cjologicznych mechanizmów kształtowania się karier dewiacyjnych, czyli utrwalania się u osób określonych społecznie jako dewianci zachowań sprzecznych z normami i oczekiwaniami społecznymi, odwołując się do pojęć statusu podporządkowanego i do­minującego. W tym ujęciu istotą mechanizmu powstawania kariery dewia­cyjnej jest dominacja statusu dewianta nad innymi statusami jednostki w percepcji społecznej; konsekwencjami takiego stanu rzeczy są trudności w pełnieniu konwencjonalnych ról społecznych i funkcjonowaniu w grupach społecznych przez jednostkę oraz baczna obserwacja tej jednostki przez otoczenie - to powoduje upadek jednostki i coraz silniejsze potępienie społeczne. Ostateczną konsekwencją rozpoczęcia kariery dewiacyjnej jest zepchnięcie jednost­ki na margines społeczny, gdzie outsider znajduje się w towa­rzystwie jemu podobnych i tworzenie subkultur.

• Koncepcja naznaczania społecznego Schura: ujmuje opi­sane przez Beckera mechanizmy kształtowania się kariery dewiacyjnej jako proces składający się z czterech elementów: stereotypizacji (postrzegania jednostki uznanej za dewianta przez pryzmat określonego negatywnego stereotypu, funkcjonującego niezależnie od tego, kim w rzeczywistości jest dana jednostka), retrospektywnej interpretacji (interpretowania przeszłych zachowań jednostki przez pryzmat negatywnego stereotypu), negocjacji (przejawu woli jednostki postrzeganej jako dewianta, dążącego do redukcji lub pozbycia się negatywnego stygmatu poprzez pertraktacje z otoczeniem, stawiania oporu stygmatyzacji) i pochłaniania ról (nabieranie przez rolę dewianta charakteru roli dominującej i zepchnięcia innych ról w percepcji społecznej na dalszy plan). Konsekwencją tego nurtu była zmiana podejścia do instytucji kon­troli społecznej na bardziej sceptyczne, wskazanie faktu, że mogą one mieć dysfunkcjonalny charakter, wywoływać szereg nega­tywnych konsekwencji ubocznych, co w skrajnych wypadkach oznacza postulat całkowitego odrzucenia represyjnej kontroli społecznej. Teorie te wypromowały także instytucje służące załatwianiu spraw poza wymiarem sprawiedliwości takie jak mediacja jako zapobiegające powstaniu karier przestępczych.

• Koncepcja dewiacji Matzy: opiera się na roz­różnieniu pomiędzy pojęciami patologii i zróżnicowania oraz wynikającym stąd przeciwstawieniu pozytywistycznej postawie korekcjonalizmu wobec zjawisk dewiacyjnych postawy, określanej jako docenianie. Odrzuca ona pozytywistyczne dzielenie społeczeństwa z pozycji kultury dominującej na warstwy lepsze i gorsze, zdrowe i patologiczne z powodu braku obiektywnych kryteriów zdrowia i patologiczności. Konsekwencją takiego stanowiska jest przyję­cie obrazu świata społecznego jako stanowiącego wielość autonomicznych i równouprawnionych grup. Rzeczy­wistość społeczna jest serią alternatywnych rzeczywistości, z których każ­da ma własne znaczenie nie jest z definicji zdro­wa lub patologiczna, gorsza lub lepsza; w ujęciu Pearsona oznacza to odrzucenie postawy korekcyjnej, zmierzającej do przywrócenia dewianta na łono społeczeństwa - wprost przeciwnie, dewiacja i dewiant powinni zostać docenieni, to zna­czy zaakceptowani takimi, jakimi są. Postulat ten miał dwa aspekty: tezę o prawie do bycia odmiennym i rady­kalnej nieinterwencji; dewiację traktowano jako jedną z możliwych adaptacji do rzeczywistości odrzucanych społecznie i brutalnie wykorzenianych. Matza odrzucał także jedność metodologiczną nauki promowaną przez pozytywizm, uważając, że nie opis i pomiar zachowań jest potrzebny, lecz spojrzenie na świat oczyma podmiotu badanego. Teorii Matzy zarzucano nieobiektywność i re­latywizm aksjologiczny wynikające z solidaryzowania się z dewiantami jako ofiarami represyjnej kontroli spo­łecznej, wykazała ona jednak potrzebę stosowania metodologii humanistycznej i rozumiejącej.

• Koncepcja wartościowania Sacka: wynika z tezy o tym, iż przedmiotem zainteresowania kryminologii jako nauki nie powinny być zachowania, ale mechanizmy społecznej reakcji na nie. Teoria ta krytykuje stanowisko pozytywistyczne, zgodnie z którym przedmiotem badań kryminologii ma być przestępca i jego zachowanie, co czyni z niej naukę behawioralną o szczególnym rodzaju zachowania, jakim jest zachowanie przestępcze, w której jednostka przestępna jest obiektywnym faktem badanym za pomocą naturalistycznych technik badawczych, zaś przestępstwo zostaje zaliczone do kategorii behawioralnej wyjaśnialnej przy zastosowaniu dorobku teorii zachowania. To według Sacka jest problemem kryminologii, gdyż opiera się ona na kategoriach prawnych dla odróżnienia przestępców od innych ludzi - przestępstwo zaś może być badane w naturalistyczny sposób tylko wówczas, gdy stanowi obiektywny fakt, a nie ocenę, a zatem gdy kryminalizacja jest aktem o dekla­ratoryjnym, nie konstytutywnym charakterze - w innym wypadku następuje reifikacja czyynu i sprawcy. Dodatkowym czynnikiem niepokojącym jest przeświadczenie o braku naturalnego przedmiotu badań w kryminologii, jego zależności od definicji ustawodawcy. Pozytywizm, zdaniem Sacka, dokonał pomieszania pojęć, gdyż, za­kładając że status dewianta jest statusem nabytym, zakładał równo­cześnie że wypowiedzi ocenne o nim mają charakter deskryptywny i deklaratoryjny, gdy tymczasem mają cha­rakter askryptywny i konstytutywny, albowiem przypisując danej jednostce określoną odpowiedzialność i status tworzą nową rzeczywistość. Przestępność była traktowana przez pozytywizm jako cecha obiektywna, poddająca się kryteriom prawdy i fałszu, gdy tymczasem wypowiedzi o niej, jako askryptywne, czyli przypisujące pew­ne właściwości, mogą być słuszne lub niesłuszne, lecz nie prawdziwe lub fałszywe. W konsekwencji, Sack przyjmuje, że wobec faktu, iż podsta­wowym kryterium dewiacyjności jest reakcja i kontrola społeczna, to ona powinna stanowić przedmiot zaintere­sowania kryminologii. Uwolnienie kryminologii od zależności prawnokarnej ma dodatkowo rozwiązać problem ocen i wartościowania, uwolnić ją od konieczności ich ferowania oraz nadać kryminologowi status niezależnego i neu­tralnego eksperta, posiadającego obiektywną wiedzę o tym, czym jest przestępstwo i kim jest przestępca oraz wykorzystującego ją w procesie two­rzenia prawa i szczególnie jego stosowania (stoi to w sprzeczności ze stanowiskiem antynaturalistów, uważających że pozytywistyczny model nauk społecznych wolnych od wartościowania nie jest możliwy do realizacji, gdyż opiera się na wyizolowaniu roli uczonego z jej kontekstu społecznego). Sack stwierdza, że podstawowa sprzeczność wewnętrzna kryminologii pozytywistycznej, wynikająca stąd, iż nauka ta dopuszcza do odgórnego nadania jej przedmiotu badań może być przezwyciężona przez uczynienie prawnokarnej defninicji przestępstwa przedmiotem badań zamiast traktowanie jej jako danej i niezmiennej - uczynienie prawa karnego, nie zaś sprawcy przedmio­tem badań rozwiązuje nie tylko problem przedmiotu kryminologii, ale także wartościowania. Akceptacja prawnej definicji przestępstwa narzucała kryminologii sys­tem wartości i ocen, czyniąc go przedmiotem badań krymi­nologia uwalnia się od patrzenia przez pryzmat prawa karnego, co umożliwia jej spojrzenie na ów system w nieza­leżny sposób. Sack twierdzi, że o ile kryminologia pozytywistyczna starała się stworzyć teorię przestępczości, to kryminologia antynaturalistyczna stara się stworzyć teorię kryminalizacji.

Teorie konfliktu społecznego

• Teoria analizy konfliktowej Bernarda: w myśl jego teorii kryminologia kon­fliktowa opiera się na założeniu, iż warunki, w jakich żyją jednostki decydują o ich interesach i kształtują ich systemy wartości. Współ­czesne społeczeństwa posiadają pod tym względem bardzo skomplikowaną strukturę i składają się z grup społecznych o bardzo zróżnicowanych warun­kach życiowych, pozostających przez to w konflikcie interesów i wartości. Tworzenie prawa w myśl tej teorii prawa traktowane jest jako rezultat szeregu konfliktów i kompromisów, gdzie rożne grupy usiłują eksponować swoje własne wartości i interesy, przay czym reprezentacja danych interesów zależy od politycznej i ekonomicznej pozycji danej grupy - przez to prawdopodobieństwo, iż wzory zachowania charakterystyczne dla silnej pod tymi względami grupy oraz możliwość poddania członka tej grupy kontroli społecznej jeśli jej zachowanie naruszyło prawo, jest odwrotnie proporcjonalne do jej siły. Ta druga zależność jest powodowana tym, że członek silnej grupy ma większe możliwości ukrycia swoich czynów, wykorzysta­nia legalnych możliwości obrony, a także wywierania po­zaprawnego wpływu na proces egzekwowania prawa, zaś agendy kontroli społecznej mają tendencję do zaj­mowania się raczej sprawami łatwymi niż trudnymi - przez to będą się zajmować raczej dopuszczającymi się przestępstw pospolitych osobami grup niższych. Wynikiem powyższych uwarunkowań jest to, że nasilenie przestępczości ujawnionej w ramach poszczególnych grup społecznych będzie odwrotnie proporcjonalne do poli­tycznej i ekonomicznej pozycji danej grupy, niezależnie od wpływu innych czynników. Bernard uważa, że koncepcje konfliktowe mają wyjaśniać pro­blem dystrybucji nasilenia przestępczości w ramach różnych grup społecznych i fakt koncentracji przestępczości ujawnionej w ramach niższych warstw spo­łecznych. Równocześnie konflikt społeczny i przestępczość sta­nowią właściwość każdego społeczeństwa, mogą zmieniać się tylko jego objawy, zaś konsens społeczny jest nieosiągalny.

• Teoria konfliktu grupowego Volda: opiera się na ujęciu zjawi­ska konfliktu grupowego dokonanego przez Simmla, w myśl którego człowiek jest istotą grupową, któ­rej życie jest częścią i produktem związków grupowych, społeczeństwo zaś tozbiór grup utrzymywanych w dynamicznej równowadze przeciwstawnych interesów. Grupy powstają, gdy jednostki posiadają wspólne interesy i potrzeby, któ­re w najlepszy sposób mogą być zaspokojone w drodze wspólnych działań. Do konfliktu między grupami dochodzi wówczas, gdy ich interesy i cele stają się konkurencyjne. Grupa musi być zawsze przygotowana, aby bronić swych interesów wobec innych grup, promując lojalność członków w stosunku do niej. Vold rozwija koncepcję me­chanizmów kryminalizacji, twierdząc, że w przypadku zaistnienia konfliktu wartości i interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobili­zacji jednej grupy przeciwko drugiej i poszukiwania przez strony konfliktu pomocy ze strony państwa celem obrony swych praw (zazwyczaj przez domaganie się stosow­nego ustawodawstwa, które miałoby zabezpieczyć te i interesy). Ta grupa, która zdoła zapewnić sobie większe poparcie uzyskuje korzystny dla siebie kształt prawa, włącznie z decyzjami dotyczącymi kryminalizacji określonych zachowań. Przegrana mniejszość może jednak odrzucać dane prawo, co doprowadza Volda do konstatacji, że przestępstwo to zachowanie członków grupy mniejszościowej, wypływające z silnej lojalności grupowej, a pozosta­jące w niezgodzie z poglądami większości i przez ową większość kryminalizowane. Koncepcja Volda miała w intencji jej autora ograniczony cha­rakter, dotyczyła bowiem tylko pewnych specyficznych kategorii przestępstw.

• Teoria kryminalizacji Turka: jest ona pierwszą we współczesnej kryminologii próbą stworzenia generalnej teorii kryminologicznej, opartej na so­cjologicznej koncepcji konfliktu społecznego. Wychodzi ona z założenia, iż przestępstwo i bycie przestępcą stanowią cechy definiowane i nadawane przez innych, twierdząc jednocześnie, że każde społeczeństwo dzieli się na dwie kategorie: grupę dominującą, podejmującą decyzje i tworzącą prawo - władzę, oraz grupę podporządkowaną, czyli tych, któ­rych prawo dotyczy, a którzy nie mają na nie wpływu - poddanych. To władza czyni z pewnych kategorii poddanych przestępców, prawo jest bowiem tworem zbiorowości posiadającej struktury władzy - nie istnieje przestępstwo bez państwa. Badanie prze­stępczości polega zatem na badaniu stosunków zachodzących pomiędzy statusem i rolami władzy, a statusem i rolami poddanych i opiera się na pytaniu, w jaki sposób grupy posiada­jące władzę i tworzące prawo legitymizują w społeczeństwie ten fakt. Odpowiedź opiera się na rozumieniu instytucji władzy opartym na koncepcji uczenia się, a polegającej na tym, że władza i poddani nieustannie uczą się na nowo interakcji między sobą, dominacji i podporządkowania. Stabilność władzy zależy przede wszystkim od tego, w ja­kim stopniu podporządkowani akceptują władzę - władza akceptowana jako nieuchronna jest bezpieczna, powinna zatem utrzymywać poddanych w tym przeświadczeniu. Łamanie prawa należy traktować jako wskaźnik załamania się lub braku władzy, pojawienia się konfliktogennych różnic kulturowych między władzą i poddanymi. Turk, chcąc określić warunki generujące konflikt do­konuje rozróżnienia norm kulturowych (werbalne sformułowa­nia wartości, związane z treścią prawa) oraz norm społecznych (behawioralne realizacje wartości, związane ze sposobem funkcjo­nowania prawa w praktyce); jeżeli tak władza jak promują zgodność obu norm, które są różne po obu stronach, wówczas powstaje wysokie prawdopodobieństwo konfliktu, bo żadna ze stron nie jest gotowa ustąpić. Na prawdopodobieństwo to wpływa także poziom organizacji obu stron - władza zawsze jest zorganizowana, konflikt pojawia się gdy organizacją dysponują także poddani - oraz stopień wyrafinowania obu stron, czyli znajomości wzorów zachowania drugiej strony, używany do ce­lów manipulacji - jego zanik zmniejsza zdolność pod­danych do używania innej taktyki niż otwarty konflikt dla osiągnięcia swych celów oraz zwiększa skłonność władzy do posługiwania się przymusem. Turk próbuje także sprecyzować warunki, w jakich konflikt może skutkować kryminalizacją - konieczne są tu trzy czynniki: znaczenie danego zachowania dla władzy, relatywna siła egzekutorów i broniących się (kryminalizacja jest wprost proporcjonalna do siły egzekutorów i odwrotnie do siły broniących się) oraz realizm posunięć konfliktowych (chodzi o konsekwencje podejmowanych działań dla zminay szans osiągnięcia zamierzonych celów - nierealistyczne posunięcia każdej ze stron będą skutkowały wzrostem rozmiarów kryminalizacji jako miary otwartości konfliktu między dwiema grupami).

• Koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa Quinneya: odwołuje się do nurtu interakcjonistycznego w kryminologii, koncentrując się na społecznych mechanizmach tworzenia problemu przestępczości, konstruktu, określanego mianem społecznej rzeczywi­ści przestępstwa. Według Quinneya, przestępstwo to definicja zachowania kreowana przez upoważnione do tego agen­dy w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa; w wyniku tego stanu rozmiary przestępczości są wprost proporcjonalne do liczby definicji kryminalnych sformułowanych i stosowanych w prak­tyce. Definicje kryminalne opisują za­chowania pozostające w konflikcie z interesami tych segmentów społe­czeństwa (grup osób o podobnym wieku, płci, przynależności klasowej, statusie społecznym, podzielających te same wartości, norm i wzorców zachowań, różniących się stopniem zorganizowania swych interesów; spotykane są interesy for­malne (gdy brak jest elementów wewnętrznej organizacji segmentu) i aktywne (gdy występuje organizacja celem świadomego ar­tykułowania swych interesów); nawet przestępców należy traktować jako segment społeczeństwa), które posiadają władzę. Quinney twierdzi także, że definicje kryminalne stosowane są przez segmenty społeczeństwa, które mają władzę kształtowania i egzekwo­wania prawa karnego, zaś prawdopodobieństwo ich stosowania zależy od stopnia, w jakim zachowania osób władzy pozbawio­nych pozostają w konflikcie z interesami segmentów znajdujących się u wła­dzy oraz czynników dodatkowych, takich jak społeczna widoczność danego rodzaju zachowań i gotowość zgłaszania władzom o ich zaistnieniu, organizacja zawodowa czy metody działania egzekutorów; w gruncie rzeczy defnicje kryminalne i wzory zachowań są ze sobą sprzężone - członkowie segmentów społeczeństwa, których wzory nie są reprezentowane przy formułowaniu i stosowaniu definicji kryminalnych z większym prawdopodobieństwem będą angażować się w za­chowania definiowane jako kryminalne. Władza rozpowszechnia skonstruowane przez siebie koncepcje przestępstwa za pomocą różnych środków komunikacji, zwłaszcza mediów.

• Nurt kryminologii radykalnej Bernarda: jest jednym z owoców ruchu rewolty i kontestacji lat 60-tych, związanym z ruchem neolewicowym, odrzucającym mieszczaństwo i system kapitalistyczny. Punktem wyjścia tego nurtu jest twierdzenie, iż w społeczeństwie nie istnieje konsens co do podstawowych interesów i wartości poszczególnych jednostek oraz grup społecznych, przeciwnie, jest ono w stanie konfliktu. Co więcej społeczeństwo jest podzielone na klasy, których członkowie mają podobne wartości i in­teresy, przy czym podstawowe klasy to z jednej strony klasa tych, którzy posiadają środki produkcji i klasa tych, którzy są zatrudnie­ni w produkcji; konflikt między nimi jest podstawowym konfliktem społeczeństwa. Prawo karne pozwala klasom panującym na utrzymywanie i umacnianie swej dominacji, co wyraża się w penalizowaniu takich zachowań członków klasy pracującej, w których wiktymizują oni przedstawicieli innych klas oraz swej własnej oraz ignorowaniu zachowań przedstawicieli klasy panującej, w których ofiarami są przedstawiciele klasy pracującej, nawet jeśli są uznawane za przestępstwa. Zadaniem kryminologii dla radykałów jest demaskowanie i pięt­nowanie niesprawiedliwości tkwiących w procesie tworzenia i stosowania prawa w kapitaliźmie, do eliminacji kapitalistycznych form organizacji społecznej i ekonomicznej i utworzenia społeczeństwa konsensualnego włącznie. Kryminologowie radykalni uważają także, że tradycyjna kryminologia, akceptując definicje przestępstwa zawarte w prawie pozytywnym, przyjmuje technokratyczną rolę w zakresie kontroli społecznej klasy pracującej, zwłaszcza przez odwołanie się do idei korekcjonalizmu, służącej podporządkowaniu członków klasy pracującej interesom klasy panującej, oraz przez idee reformistyczne, mające służyć poprawianiu działalności wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Kryminologia radykalna odrzuca definicje przestępstwa zawarte w prawie pozytywnym i chce zajmo­wać się wszystkimi społecznie szkodliwymi zachowaniami, które naruszają prawa człowieka powodowanych przez sprzeczności właściwe społeczeństwu kapitalistycznemu.

• Nowa kryminologia Taylora, Waltona i Younga: oparta jest na teoriach zawartych w pracy „Nowa kryminologia” z 1973 roku, poświęconej krytycznej analizie koncepcji kryminologii pozytywistycznej. U ich podłoża leży koncepcja zaangażowanych nauk społecznych opowiadających się po stronie określonych wartości - oznacza to, że krymi­nolog nie może ograni­czać się do opisu i wyjaśniania procesów kryminalizacji, lecz musi poddawać wyniki badań wartościowaniu i dokonywać wyborów moralnych, stawać po określonej stronie aby nie tylko opisywać czy demaskować, ale także poprawiać rzeczywistość. W tym ujęciu kryminolog jest reformatorem społecznym, oferującym alternatywę dla zastanego ładu. Taylor, Walton i Young reprezen­tują zaangażowane nauki społeczne, opo­wiadające się po stronie tych, których uważają za ofiary kontroli społecznej; jest to powodem ich ataku na pozytywizm, który uważają za naukę legitymizującą istniejący system re­presyjnej kontroli społecznej pod płaszczykiem naukowej neutralności. Ich zdaniem instytucje kontroli spo­łecznej współczesnych społeczeństw, jeśli mają przestać stanowić środek opresji i źródło niesprawiedliwości, wymagają radykalne­go przekształcenia w drodze przemian społecznych, poszukiwania ustroju pozbawionego tradycyjnych form kontroli (nie oznacza to mo­ralnej identyfikacji z przestępcami). Poglądy Taylora, Waltona i Younga, w porównaniu z lewackim radykalizmem kryminologicznym (opartym na marksiźmie-leniniźmie, w którym konflikt społeczny jest sprowadzany do konfliktu pomiędzy burżuazją a proletariatem, a kapitalizm traktowany jest jako przyczyna przestępczości oraz niesprawie­dliwości kontroli społecznej, która koncentruje się na przedstawicielach niższych warstw społecznych, gdyż ich styl nie odpowiadają standardom klasy panującej; prowadzi to do socjalistycznych teorii utopijnych) zaliczyć należy do umiarkowanej wersji kryminologii radykalnej, która zajmuje się możliwościami rozszerzania mechani­zmów nieformalnej kontroli społecznej, nie opartej na represji, odrzucającej nie całą ortganizację społeczną, ale scentralizowaną kontrolę formalną prawa karnego. W tym ujęciu społeczeństwo pozbawione przestępczości jest takim, gdzie zachowania obecnie określane jako przestępcze nie są przedmiotem władzy i uprawnienia do kryminalizowania.

• Nurt abolicjonistyczny Christiego: jest to kierunek domagający się likwidacji prawa karnego jako instrumentu kontroli spo­łecznej. Według Christiego, przestępstwo jest pew­ną formą konfliktu, który w dawnych czasach rozstrzygany był wyłacznie między ofiarą i jego sprawcą, poźniej zaś został zawłaszczony poprzez rozwój nowoczesnej państwowości i systemów wymiaru sprawiedli­wości. Na skutek owego zawłaszczenia państwo zaczęto stosować wobec spraw­ców przestępstw represję, która nie tylko nie rozwiązuje problemu przestęp­czości i rodzi szereg negatywnych konsekwencji ubocznych, ale nie daje tak­że najczęściej żadnej korzyści czy satysfakcji ofierze - przez to Christie postuluje oddanie konfliktów w ręce stron i takie przekształcenie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, aby nabrał on bardzie) konsensualnego charakteru opartego o elementy negocjacji, mediacji, napra­wienia szkody, a nie przymusu i represji.

Teorie fenomenologiczne

• Teoria społecznych funkcji przestępczości Eriksona: powstawała pod wpływem socjologii funkcjonalnej. Przedmiotem zainteresowania Eriksona stały się trzy fale przestępczości, które nawiedziły Boston kolejno w latach 1636, 1650 i 1692, z których każda miała podłoże herezji czy nietolerancji religijnej (sprawa czarownic z Salem) i zakończyła się masowymi skazaniami. Erikson wykazywał, że każda fala była w jakimś sensie kreowana przez przywódców religijnych kolonii, widzą­cych w takim postępowaniu przede wszystkim środek integrowania zbioro­wości wokół ortodoksyjnych wartości purytańskich, zaś osoby naznaczane jako dewianci służyły jako kozły ofiarne, których naznaczenie miało na celu nie ukaranie odstępstw od norm, ale zdefiniowanie granic dozwolonego zachowania zbiorowości. Zachowania dewiacyjne (w czym Erikson nawiązuje do Smileya i Durkheima) umożliwiają na zasadzie kon­trastu precyzyjne zdefiniowanie granic konformizmu i umacniania, integrowania wewnętrznych więzi łączących członków grupy społecznej.

• Koncepcja społecznych funkcji kryminalizacji włóczęgostwa Chamblissa: zdaniem autora, źródłem karalności włóczęgostwa nie było przekonanie o tym, że pozostawanie bez zajęcia jest niemoralne czy szkodliwe społecznie i wymaga napiętnowania, ale chęć zagwarantowania dopływu rąk do pracy - świadczy o tym zaostrzanie ustawodawstwa w okresie wysokiego popytu na pracę. W tym sensie prawo karne stanowiło instrument mający zabezpieczyć interesy ekonomiczne grup sprawujących władzę.

• Teoria społecznych funkcji kontroli społecznej Focaulta: stworzył on koncepcję społeczeństwa dyscyplinującego, związaną z teorią nowożytnego więzienia. Zdaniem Focaulta, więzienie traktowane jako miej­sce poprawy sprawców przestępstw nie miało prawa poprawnie funkcjonować, gdyż przyniosło więcej negatywnych efektów ubocznych niż pożytku, jako że nie mogło zredukować przestępczości i pogłębiało alienację społeczną penitencjariuszy. Istnienie więzień w jego teorii stanowi swoistą technologię sprawowa­nia władzy, narzędzie dyscyplinowania i nadzorowania społeczeństwa, albowiem obok armii, szkoły czy klasztoru stanowi in­strument uniformizacji społeczeństwa, którego celem jest zmu­szanie jednostek do posłuszeństwa. Reforma więziennictwa w celu zniesienia tortur nie była owocem pracy humanistów, a ze­jawem transformacji technologii sprawowania władzy, przejścia od prymitywnych metod dotykających ciała jednostki, do bardziej wyrafinowanych, i często o wiele bardziej opresyjnych metod dotykających duszy. Kryminologia zaś, jako pewien rodzaj wiedzy uwikłanej w związki z władzą stała się czynnikiem legitymizującym zorganizowaną opresję przez nią stosowaną.

Kryminologia neoklasyczna i nurty jej pokrewne

• Geneza nurtu neoklasycznego: wywodziła się z odrzucenia wizji pozytywizmu, zakładającej, że zachowaniami przestępczymi rządzą przy­czyny znajdujące się poza kontrolą działającego podmiotu, co dla klasyków było równoznaczne z wejściem na ścieżkę do likwidacji prawa karnego opartego na zasadach winy oraz indywidualnej odpowiedzialności (było to szczególnie widoczne w koncepcjach socjologicznych i rodziło pytanie czy należy ludzi kształtowanych w niekorzystnych warunkach obarczać kon­sekwencjami i odpowiedzialnością). Pozytywiści sądzili, że podstawowym środ­kiem zwalczania przestępczości powinno być nie tyle karanie sprawców przestępstw, co walka z przyczynami przestępczości za pomocą prowadzenia odpowiedniej polityki karnej, resocjalizacji i polityki społecznej. Podejście to zostało poddane krytyce na początku lat 70-tych w USA w wyniku rozczarowania resocjalizacją i nieskutecznością instrumentów polityki społecznej, połączonymi z gwałtownym wzrostem przestępczości. To rozbudziło zainteresowanie teoretykami takimi jak Beccaria i Bentham oraz spowodowało odejście od deterministycznej koncepcji sprawcy przestępstwa na rzecz traktowania sprawcy wolnej jednostki wy­bierającej w sposób swobodny i racjonalny pomiędzy różnymi alternatywami zachowania, a także powrotu do koncepcji kary retrybutywnej lub odstraszającej. Nurt ten czerpał nie tylko z europejskiej kryminologii klasycznej, ale także z teorii takich jak psychologia behawiorystyczna czy socjologiczna teoria wymiany, przede wszystkim zaś do ekonomicznej teorii zachowa­nia.

• Von Hirsch i koncepcja sprawiedliwej odpłaty: sięga ona do dorobku szkoły klasycznej XVIII wieku, krytykując koncepcję kary celowej i prewencji indywidualnej pozytywizmu, opartej na założeniu, że podstawą wymiaru kary powinno być zapobieżenie ponownemu popełnieniu przez sprawcę przestępstwa w przyszłości, co w USA było wdrażane przez system rehabilitacji, polegający na poddawaniu jednostki w więzieniu różnego rodzaju oddziaływaniom, od terapeutycznych po edukację ogólną i zawodową, tak aby po opuszczeniu więzienia miał on lepszy start w życie, a także przez określanie kar za pomocą wyroków względnie oznaczonych, polegających na orzekania w wyroku skazującym jedynie pewne­go minimum i maximum kary do odbycia i uzależnianiu rzeczywistej daty opuszczenia zakładu od postępów więźnia w resocjalizacji, ocenianego pozasądownie przez specjalne komisje biegłych kryminologów. Von Hirsch stwierdził, że taka polityka karna prowadzi do szeregu niesprawiedliwości: różnicowania sprawców podobnych czynów ze względu na ich cechy osobiste (co często prowadzi do do wydłu­żania okresu pobytu w zakładzie poza granice wyznaczone wagą popełnionego czynu i stopniem winy sprawcy, który nie został jeszcze dostatecznie zresocjalizowany) oraz naruszania autonomii jednostki (nikogo nie można resocjalizo­wać wbrew jego woli). Rozwiązaniem tych problemów miał być powrót do tradycyjnego pojmowania prawa karnego jako prawa karnego czynu i do racjonalizacji sprawiedliwościowej kary jako środka społecznej realcji na wyrządzone zło i wyrównania rachunków na linii społeczeństwo-sprawca - przez to podstawą wymiaru kary powinno być wyłącznie to co nastąpiło w przeszłości, a wy­roki powinny mieć charakter jednoznacznie oznaczony. Dla von Hirscha kara jest koniecznością z punktu widzenia wymogów utrzymania ładu społecznego, podnosi on jednak także pozytywistyczną koncepcję sprawiedli­wej kary w niesprawiedliwym społeczeństwie, stwierdzając że sprawiedliwość jest niemożliwa do uzyskania w społeczeństwie, które nie stwarza swym członkom równych szans realizacji społecznie akceptowanych celów indywidualnych w sposób zgodny z prawem, lecz jego koncepcja kary sprawiedliwej oparta na zasadzie równego traktowania podobnych przypadków jest bliższa realizacji zasad sprawiedliwo­ści niż pozytywistyczna koncepcja indywidualizacji kary.

• Van den Haag i renesans koncepcji wolnej woli: opiera się ona na klasycznej koncepcji sprawcy przestępstwa, jednocześnie nie odrzucając całkowicie determinizmu, jako że istnieje korelacja między tezą o istnieniu określonych przyczyn przestępczości a koncepcją kary retrybutywnej i odstra­szającej. Zachowanie ludzkie ma, według van den Haaga swoje przyczyny, lecz sprawcy mają nadal wolny wybór, a co więcej, fakt, że wybór ma jakieś uwarunkowania, nie pozbawia tego wy­boru wolnego charakteru (przykładem jest ubóstwo: jest czynnikiem kry­minogennym, gdyż ubogi ma większą pokusę by kraść niż bogaty - nie oznacza to jednak, że zachowaniami takiej osoby rządzą impulsy, nad którymi nie jest w stanie zapanować, przez co nie odpowiada za swoje postępo­wanie i nie jest zdolna do reakcji na bodźce zewnętrzne; przeciwnie, groźba poniesienia konsekwencji kradzieży ma taką osobę skłonić do podjęcia decyzji poniecha­nia kradzieży). Koncepcja ta podkreśla znaczenie odstraszania przez zagrożenie karą jako jedynego czynnika związanego z kontrolą przestępczości, którym może manipulować państwo. Podsumowują, teoria van den Haaga wykazuje, że wolnymi wyborami ludzkimi rządzą jednak pewne prawidłowości - koncentruje się zatem nie na wolności wyboru, ale jego uwarunkowaniach.

• Ekonomiczna teoria przestępczości: jest w pewnym sensie pokłosiem teorii van den Haaga jako opartych na założeniu, iż sprawca jest racjonalny w tym sensie, że reaguje on w sposób przewidywalny na określone bodźce zewnętrzne w postaci nagród i kar. Koncepcja ekonomiczna, propagowana przez Beckera i Ehrlicha zakłada, że ludzie są jednostkami racjonalnymi, w sposób racjo­nalny maksymalizującymi przyjemność i zadowolenie (jest to przełożenie ekonomicznych koncepcji dotyczących popytu, podaży, zysku czy kosztów w warunkach ograniczonych zasobów). Zgodnie z tezami podejścia eko­nomicznego popełnienia przestępstwa można oczekiwać wówczas, gdy sposobności dostępne jednostce nie ulegną zmianie, przez co zachowanie przestępne, w tym przestępczość wielokrotną, traktować należy jako wybór podyktowany przez istniejące sposobności - nie jest ona tak naprawdę warunkowana przez uprzednie poddawanie osoby jednostki karaniu. Zwolennicy podejścia ekonomicznego opierają się na założeniu, iż wszyscy ludzie reagują na określone bodźce w taki sam, racjonalny sposób, co ozna­cza, iż zmiana kosztów i zysku prowadzi do zmiany dokonywanego wyboru, aczkolwiek nie imputuje to świadomej kalkulacji w wyborze. Przestępczość, zgodnie z zasadą maksymalizacji przyjemności i zadowolenia, pojawia się, gdy oczekiwana użyteczność możliwa do osiągnięcia za pomocą przestępstwa jest większa od użyteczności płynącej z zaangażowania się w alternatywną, zgodną z prawem działalność. Zadaniem państwa jest takie prowadzenie polityki kryminalnej, aby alternatywa przestępna była jak najmniej atrakcyjna.

• Wilson i problem praktycznego znaczenia badania przyczyn przestępczości: jest on jednym z najostrzejszych krytyków pozytywizu, a zwłaszcza nurtu socjologicznego, uznając, że teorie pokroju teorii anomii czy teoria zróżnicowanych powiązań, dotyczą takich zmiennych, które znajdują się nie tylko poza zasięgiem oddziaływania środków wymiaru sprawiedliwości, ale często w ogóle poza zasięgiem jakiegokolwiek wywierania na nie wpływu przez państwo - przez to, nawet jeśli ich twierdzenia dają się przełożyć na język polityki i jej wytyczne, działania podejmowane na ich podstawie są bardzo ogólne, abstrakcyjne i trudne to realizacji czy weryfikacji. W związku z tym poszukiwanie przyczyn przestępczości uznać moż­na za dające jednak mizerne efekty praktyczne, bo nieprzekładalne na konkretną politykę państwa. Wilson postuluje zatem zastąpienie analizy przyczynowej analizą w kategoriach moż­liwości praktycznego działania, stawiającej pytania nie o przyczyny problemu, ale o istotę stanu rzeczy, który chcemy osiągnąć, posiadane możliwości pomiaru efektów działań i rodzaje narzędzi działania praktycznego w arsenale władz mogących spowodować pożądaną zmianę rzeczywistości/

• Perspektywa działań rutynowych Feldsona: koncepcja ta krytykuje pozytywizm, uznając że jego błędem było założenie, że rozmiary przestępczości zależą od podaży sprawców (jest to zjawisko, polegające na tym, że w społeczeństwie dzia­łają określone czynniki, które powodu­ją, że niektórzy ludzie popełniają przestępstwa; gdy intensywność oddziaływania tych czynników w społeczeństwie wzrasta liczba sprawców i odwrotnie; pozytywizm zakładał zatem, że wpływać na siłę oddziaływania tych czynników, co doprowadzi do spadku liczby potencjalnych sprawców, a tym samym do spadku przestępczości). Feldson uważa tymczasem, że podaż sprawców jest w każdym społeczeństwie pewną warto­ścią stałą, zaś tym, co decyduje o popełnianiu przez ludzi przestępstwa, jest okazja, która pojawia się gdy pojawia się obiekt zdatny do zaatakowania oraz brak okoliczności chro­niących ów obiekt przed atakiem - decyduje zatem podaż okazji przestępczych, wielkość zmienna i modelowana przez szereg okoliczności, zwłaszcza zaś przez fakt, że w nowoczesnych Jest to wynik tego, iż w społeczeństwach mamy do czynienia z koncentracją zdatnych celów ataku oraz osłabieniem mechanizmów kontrolnych, dotyczących zarówno samych obiektów ataku, jak i poten­cjalnych sprawców. Generalnie, powodami osłabienia mechanizmów kontrolnych są procesy urbanizacji i zmiany społeczne takie jak osłabienie mechanizmów kształtowania więzi społecznej związane z anonimowością i rzeczowym charakterem więzi łączących miesz­kańców wielkiego miasta, zmianą modelu funkcjo­nowania rodziny (obecnie więk­szość życia jednostki odbywa się poza rodziną, co powoduje że ludzie znajdują się pod silniejszym wpływem instytucji pozarodzinnych, rodzi­nie nie podporządkowanych i nie mogących wypełnić próżni kontrolnej po niej pozostałej), zmianą cyklu życia współczesnych ludzi (wydłużanie się okresu adolescencji, zwłaszcza przez wydłużanie się okresu edukacji, co powoduje po­jawienie się okresu, w ramach którego młody człowiek znajduje się poza kontrolą małych grup społecznych, przede wszystkim ro­dziny), powiększaniem rozmiarów czasu wolnego oraz ekspansją przestrzeni publicznej (placów, centrów administracji, środków komunikacji publicznej, różniących się od przestrzeni prywatnej tym, że nikt nie czu­je się za nie odpowiedzialny, nikt jej nie kontroluje). Konsekwencją zanikania mechanizmów nieformalnej kontroli społecznej jest proces przerzucania coraz to większego zakresu zadań na instytucje kontroli formalnej: policję, prokuraturę czy sądy, co prowadzi do ich kryzysu, wynikającego z niemożności podołania nowym obowiązkom, do których realizacji najczęściej się nie nadają. Problem ten pogłębia fakt, że warunkiem prawidłowego funkcjonowania instytucji formalnej kontroli społecznej jest często oparcie ich na fundamencie instrumentów nieformalnych, przez co ich zastępowanie jest nieskuteczne.

Rozdział V

Zjawiska przestępczości a zmiany społeczne.

Charakter zmian społecznych

Ujęcie przestępczości w kategoriach zjawisk społecznych spowodowało w kryminologii zainteresowanie badaczy, nie tylko jej opisem ilościowym, lecz również analizą jakościową.

Społeczeństwa nigdy nie znajdują się w bezruchu , podlegają ciągłym zmianom i transformacją. Różny jednak bywa ich rodzaj, zasięg i tempo.Dokonują się zmiany w strukturze społecznej, we wzorach kulturowych, a co się z tym wiąże, w zachowaniach społecznych.

Zmiany te mogą być wywołane bardzo różnymi procesami:

a)zmiany demograficzne -wielkość populacji determinuje bowiem rodzaj struktur społecznych, jakie muszą zaistnieć dla zorganizwowania społeczeństwa-

-populacje ulegajązmianie ( pod względem liczebności, strukturywiekowej , płci i narodowości)

-populacja zmienia sięw skutek ruchów migracyjnych (migracja wewnętrzna i międzynarodowa, czyli emigracja i imigracja)

-wyróżnia się :migracje stałe (związane ze zmianą miejsca zamieszkania ) migracje okresowe( związane ze przemieszczeniem sięna pobyt czasowy) migracje wahadłowe (codzienne dojazdy do pracy).

b)Zmiany zasad funkcjonowania instytucji społecznych (złożonych z ludzi i środków elementów rzeczywistości społecznej, przeznaczonych do realizacji określonychcelów, związanych z gospodarką, z systemem władz i edukacją i religją , lub ochroną zdrowia..

Gospodarka- to dział aktywności społecznej , polegającej na organizacji siły roboczej, urządzeń materialnych i technologii w celu wydobycia bogactw naturalnych, przetworzenia ich w procesie produkcji w dobra i towary oraz dystrybucji.

Gospodarka

-może być rynkowa , centralnie sterowana i mieszana

-tworzy rynek pracy, określa jego wielkość i strukturę

-wyznacza poziom zatrudnienia oraz bezrobocia

System władzy- to system instytucji, którym przysługuje prawo używania siły dla stanowienia celów społecznych i mobilizujący zasoby dla ich osiągnięcia. W ramach danego państwa zmienić sięmogą formy rządzenia ,ustroju. Natomiast w obrębie jednego utroju mogą sięzmienić układy partyjne (koalicje), modele sprawowania władzy, relacje między sprawującymi władzę.

System Oświaty- to system instytucji, których celem jest wykształcenie u ludzi pewnych umiejętności, usytuowanie ich na określonych pozycjach w gospodarce oraz gromadzenie i przekazywanie dorobku kulturowego..

Religia- to system wspólnych wierzeń i rytuałów .W zależności od czasu, może integrować bądź konfliktować społeczeństwo, inicjować bądź hamować zmiany społecne . W różnym stopniu może wpływać na funkcjonowanie społeczeństwa.

Medycyna-to dział aktywności społecznej polegający na organizowaniu takich działań których celem jest leczenie i zapobieganie chorobom.

Instytucje te sąze sobą powiązane i oddziaływują na siebie i powodujązmiany, zmieniają się same i zmieniają inne.

c)Zmiany stratyfikacji społecznej (uwarstwienia)

Dochody , władza, prestiż i szacunek- owe nierówności powodująpodział w społeczeństwie, zróżnicowanie poszczególnych kategori społecznych. Każde społeczeństwo różnie rozdziale dobra.

d)Zmiany w obrębie kultury

Kultura kształtuje życie społeczne. Jest ona bowiem społecznie przekazywanym dziedzictwem wytworó, wiedzy,przekonań, wartości i oczekiwań normatywnych , które pomagają członkom danego społeczeństwa w rozwiązaniu pojawiających sięproblemów.

Ludzie kulturę tworzą a ona ułatwia im życie. Istniejące wartości pozwalają odróżnić dobro od zła, co słuszne a co nie, co właściwe a co nie. Przekonania (czyli poglądy i idee) ułatwiają zajmowanie postaw, kształtowanie opinii co do faktów czy sytuacji, natomiast normy zmuszają do odpowiednich zachowań w konkretnych sytuacjach .

Analiza zjawiska przestępczości w kontekscie zmian społecznych przeprowadzana jest z perspektywy struktur. II stopnia oraz społeczeństwa globalnego.

II.Próby wyjaśnienia wpływu zmian społecznych na przestępczość .

1.Zróżnicowanie relacji między zmianą społeczńną a przestępczością.

Badania prowadzono zwykle w sposób dwojaki. Albo porównywano trendy przestępczości w danym okresie,w kilku krajach i analizowano pewne zmiany społeczne, albo, w ramach jednego kraju zmiany w zjawisku przestępczości porównywano ze zmianami społecznymi jakie zaszły w odpowiednim czasie.

Ta różnorodność w sposobie i zakresie przeprowadzanych badań, powoduje trudność prezentacji i porównywaniu wyników.

2.Koncepcje jednoczłonowe

Istnieje związek przyczynowy ubóstwa społeczeństwa i przestępczości, zwłaszcza przestępczości przeciwko mieniu. W miarę pogłębiania sięubóstwa, pogłębia się przestępczość.

Analiza statystyk bawarskich z lat 1835-1861- przeprowadzona przez Mayera dowodziłą istnienia zależności między przestępczością a cenami zboża. Wraz ze wzrostem cen zbożą, ma wzrastać liczba przestępstw przeciwko mieniu, maleć ma natomiast liczba przestępstw przeciwko osobie.

H.Muller-według niego wzrost bądź spadek przestępczości zależał od pojemności rynku pracy, dynamiki płacy, od tendencji rozwojowych przemysłu, oraz od zdolności konsumpcyjnej ludności.

Przestępczość maleje w miarę polepszania siękoniunktury gospodarczej.

Bezrobocie ma wpływ na przestępstwa przeciwko mieniu , natomiast jego wpływ na inne rodzaje przestępstw był nieznany.

3.Warunki gospodarcze a przestępczość

Wspołczesne badania poświęcone ustalaniu roli czynników gospodarczych(ekonomicznych), w wyjaśnianiu trendów w przestępczości wskazują na różne sposoby ujmowania tych relacji. Zakłada się:

-istnieje związek między ekonomicznymi warunkami a przestępczością

-warunki ekonomiczne mogą kreować pewne sytuacje, stany, w których dochodzić możę do przestępczości

-ekonomiczne napięcia mogą powodować systuacje stresujące dla ludności, a wskutek ekonomicznejflustracji, możę dochodzić do przestępczości.

Sytuacja gospodarcza w danym społeczeństwie możę byćustabilizowana (stagnacja ekonomiczna), pogarszać się (stagflacjarecesja,depresja) lub polepszać się (okres prosperity)

Zakłada się że stabilizacji ekonomicznej, jeżli towarzyszy jej stabilizacja w funkcjonowaniu innych instytucji społecznych, odpowiadać powinien ustabilizowany poziom przestępczości.

Przykłady:

a)Dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość

W okresie dobrej sytuacji ekonomicznej rosną dochody w skali kraju oraz w skali gospodarstw domowych indywidualnych jednostek. Wraz ze wzrostem dochodów rośnie kompsumpcja. NA rynku jest większa dostępność dóbr, usług i większa ilość dochodu jest przeznaczona na ich kompsumpcję. Wzrost kompsumpcji,szczególnie determinuje zmiany w poziomie ujawnianych przestępstw przeciwko mieniu.

Przyjmuje się iżwzrost kompsumpcji w trojaki sposób oddziałuje na przestępczość, Powoduje:

-”Efekt Okazji”- wzrost ilości dóbr które mogą sięstać obiektem kradzieży lub wandalizmu

-”Efekt Motywacyjny”-zwiększenie możliwości legalnego osiągania dóbr, które redukuje pokusęnielegalnego ich zdobywania poprzez kradzież

-”Efekt Stylu Życia”-zmianę wzoru okazji przestępczych poprzez zmiany w sposobie codziennego funkcjonowania.

Przestępczość przeciwko mieniu związana jest przede wszystkim z dostępnością dóbr na rynku. Początkowo wzrasta ona nieznacznie gdyżdwałtowny wzrost kompsumpcji oddziaływuje motywująco na potencjalnych sprawców. Jednak po upływie pewnego okresu efekt tego oddziałowywania słabnie, jest równoważny oddziaływaniem na potencjalne ofiary, które dostarczająobiekó i okazji do popełnienia tego typu przestępstw.

Poziom przestępczości przeciwko osobie związany jest przede wszystkim z sposobem codziennego funkcjonowania ludzi . Kiedy następuje gwałtowny wzrost kompsumpcji , ulega zmianie styl życie. Zwiększa sięilość czasu spędzanego poza domem, a tym samym stwarza sięwięcej okazji do popełnienia przestępstw przeciwko osobie

b)Zła sytuacjia gospodarcza a przestępczość

W okresie złej sytuacji ekonomicznej zwraca sięuwagę przede wszystkim na obniżanie poziomu produkcji, zatrudnienia, zwiększenia bezrobocia i inflację.

Procesy te prowadzą do obnizęnia standardów życia, czasami wręcz do biedy. Przestępczość wtedy wzrasta, gdyż zła systuacja ekonomiczna motywuje do popełniania przestępstw zarówno jednostki działające indywidualnie, jak i w instytucjach, a jest ona ukierunkowana na przetrwanie (Meyer 1980.). Zwiększa sięprzepaść między tymi co mają i tymi co nie mają, rośnie liczba tych którzy w wyniku kryzysu utracili to co mieli.

Badania dowodzą żę istnienie zależności między wzrostem bezrobocia i wzrostem poziomu przestępczości . Wyróżnia się cztery rodzaje takich przestępstw.:

-Pewne rodzaje przestępstw wymagająpracy zawodowej, aby były możliwe do popełnienia. Wzrost bezrobocia będzie wpływał na spadek tego typu przestępstw,

-Niektórzy przestępcy łączą pracę zawodową z przestępczością . Popełniają przestępstwo "pod osłoną nocy"lub też legalną praca jest tylko przykrywką ich nielegalnej aktywności.

W przypadku tych pierwszych,bezrobocie spowoduje wzrost ich kryminalnej aktywności

W przypadku tych drugich, bezrobocie utrudni prowadzenie kryminalnych "interesów" i możę raczej doprowadzić do ograniczenia kryminalnej aktywności .

-Niektórzy ludzie, szczególnie młodzi, przed którymi pojawia się alternatywna praca lub przestępczość, w sytuacji bezrobocia czy też obniżenia zatrudnienia na rynku pracy, zwracająsięraczej w kierunku nielegalnych sposobów zdobywania dochodów.

-Dla przestępców którzy stale popełniają przestępstwa dla zdobycia środków niezbędnych do utrzymania. Bezrobocie i nieuczestniczenie w legalnym rynku pracy jest ich stylem życia. Rozmiar bezrobocia nie odgrywa żadnej roli w kształtowaniu poziomu ich przestępczości.

Istnieje związek między wzrostem inflacji a wzrostem przestępczości. Związek inflacji z podatkami. Kiedy inflacja rośnie,ludzie wykazują skłonności do unikania płacenia wymaganych podatków.Wysoka inflacja powoduje takżę obniżenie realnych dochodów, szczególnie klasy średniej i wyższej, przez co wzroasta przestępczość "białych kołnieżyków"wzrastają przestępstwa kradzieży pracowniczych, sprzeniewieżeń,oszust.

Obniżenie realnych dochodów powodować możę również nierówności w ich podziale. Zwiększenie sięnierówności społecznych ze względu na nierówny podział dochodów w okresie złej sytuacji ekonomicznej kraju możę doprowadzić do wzrostu przestępczości i to zarówno w odniesieniu do przestępstw przeciwko mieniu jak i przestępstw przeciwko osobie.

4.Urbanizacja i industrializacja a przestępczość.

W Polsce przeprowadzono wiele badań, w których analizowano związki między poziomem przestępczości a procesami industrializacji, urbanizacji i ruchami migracyjnymi.

W polsce w latach 1958-1974 - do wzrostu nasilenia przestępczości dochodziło tylko w pewnym okresie procesu uprzemysławiania tzn. Na etapie budowy obiektów przemysłowych. Porównanie nasilenia przestępczości w poszczególnych województwach( w latach 60) w zależności od poziomu ich uprzemysłowienia ,zurbanizowania oraz migracji , pozwoliło na sformułowanie stwierdzenia o braku dowodów na istnienie związku między poziomem przestępczości a poziomem uprzemysłowienia. Istniał natomiast pewiem związek pomiędzy poziomem urbanizacji a nasileniem przestępczości nieletnich i kategoriami przestępstw najczęsciej przez nich popełnianymi. Silny związek istniał też między poziomem przestępczości a ruchliwością przestrzenną ludności, rozmiarami migracji.Im wyższy stopień urbanizacji i industrializacji tym niższe nasilenie skazań za najpoważniejsze przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu.

5.Zmiany w funkcjonowaniu agend sformalizowanej kontroli a przestępczość.

Prowadzone były również rozważania nad wpływem zmian (zmian w dynamice i strukturze gospodarki) na funkcjonowanie instytucji kontroli społecznej, szczególnie nad funkcjonowaniem systemu wymiaru sprawiedliwości w zmianiającej sięsytuacji ekonomicznej kraju.

System wymiaru sprawiedliwości reaguje zwykle w trojaki sposób na pogarszanie ekonomicznych warunków:

-Po pierwsze- ze względu na ograniczenia finansowe następuje redukcja wydatków w danej instytucji (cięcia programowe i personalne) Jeżeli w takim okresie przestępczość sięzwiększa to zdolność do kontrolowania przestępczości sięobniża

-Po Drugie-w sytuacji ograniczonych środków jakie pańśtwo przeznacza na funkcjonowanie poszczególnych instytucji, istnieje potrzeba przekonania o znaczeniu instytucji oraz o potrzebe zwiększenia na niąnakładów. W tym celów służą statystyki (np, o zwiększonej lub o zmniejszonej przestępczości).

-Po trzecie- to orientacja systemu co do rodzaju kontrolowanej przestępczości oraz rodzaju kontrolowanych sprawców. Może ona przebiegać dwiema drogami:albo następuje selektywne ściganie,wobec ograniczonych możliwości, w zależności od przyjętej polityki karnej. Albo wzmacniając kontrolę pewnej części społeczeństwa, wskazuje się na potrzebę dodatkowych nakładów na efektywne działania w tym zakresie.

Szczególne tutaj znaczenie ma policja. Policja, jak każda inna instytucja społeczna, powinna być efektywna, jej efektywność mierzona jest poziomem ujawnianej przestępczości a ściślej rzecz ujmując poziomem wykrywanych przestępstw. Istotne są rozmiary instytucji, liczba zatrudnionych policjantów, sposób ich zorganizowania oraz przyjęta strategia działania, patrolowania i ścigania. Gdy potrzebne są ograniczenia wydatków zwykle dochodzi do obniżęnia liczby policjantów, zmian ich usytuowania w strukturze organizacyjnej oraz zmian w zakresie patrolowania i ścigania.

Nie występuje ogólna zależność między rozmiarem policji a poziomem przestępczości, lecz zwiększenie poziomu bezpieczeństwa może nastąpić.

Zmiany społeczne nie determinują zmian w zjawisku przestępczości. Istniejąjednak dowody na istnienie korelacji między pewnymi zmianami społecznymi a zmianami w częstotliwości występowania pewnych rodzajów przestępstw,w określonych odcinkach czasowych.

III.Koncepcje najczęsciej wykorzystywane do wyjaśniania zjawiska przestępczości w kontekscie zmian społecznych,

1.Teoria Marksistowska

Zgodnie z nią kryzysy ekonomiczne wzmacniają konflikt pomiędzy klasą panującąa klasą pracującą, w wyniku czego dochodzi do wzrostu przestępczości. Motywacja do zachowań kryminalnych w gospodarce rynkowej wynika z sprzeczności między kompsumpcją a produkcją. Sprzeczność ta w okresie kryzysu ekonomicznego itensyfikuje i motywuje do przęstępczości obie klasy, kapitalistów i robotników. Rodzaj popełnionych przestępstw jest uzależniany od klasowej pozycji. Szczególny wzrost ujawnia się w klasie najbiedniejszej (Hughes, Cortner 1980).

2.Teorie anomii

Teorie te wskazują na istnienie bezpośredniego związku między wzrostem przestępczości a stanem anomii. Anomia ujmowana czy to jako stan osłabienia wiążącej mocy norm społecznych (E.Durkhein), czy też jako stan rozbieżności między kulturowo zdefiniowanymi celami a możliwościami ich realizacji kulturowo określonymi metodami (R.MErton), pojawia się najczęściej w następstwie gwałtownych zmian społeczno-ekonomicznych, kulturowych, politycznych- kiedy dochodzi do dezorganizacji społecznej . Wzrasta w takim okresie aktywność kryminalna.

Według E.Durkheina- dzięki funkcjonowaniu kontroli społecznej w stabilnym społeczeństwie jednostki są w stanie adekwatnie określić poziom swoich oczekiwań i aspiracji:

-w przypadku gwałtownego wzrostu gospodarczego, następuje nadmierne rozbudzenie aspiracji, dążenie do szybkiego zaspokajania coraz to nowych celów, bogacenia się. Osiągania sukcesów, co zwiększa prawdopodobieństwo kryminalnych zachowań.

-w przypadku kryzysu ekonomicznego następuje konieczńość gwałtownego ograniczenia dążeń, co również sprzeyja zwiększeniu kryminalnych zachowań.

W obu przypadkach wzrost obejmuje zarówno przestępstwa przeciwko mieniu, jak i "irracjonalne"przestępstwa przeciwko osobie.

Z teori R.Mertona- niezbyt jednoznacznie wynika kierunek zmian w poziomie przestępczości w związku ze zmianami społecznymi. Jeżeli występują gwałtowne zmiany ekonomiczne to dochodzić może do pojawienia się ostrej rozbieżności między kulturowo określonymi normami, celami oraz strukturalnymi możliwościami i ich realizacji zgodnie z tymi normami.

Nadmierne akcentowanie sukcesu finansowego jako zasadniczego celu kulturowego, przy pogorszeniu warunków ekonomicznych znacznej części społeczeństwa, zwiększonym jego rozwarstwieniu, wzmacnia działania innowacyjne większej liczby osoó z różnych warstw społecznych. Przestępczość wtedy się zwiększa, szczególnie przeciwko mieniu. Wzrost przestępczości przeciwko mieniu zgodnie z założeniami tej teori i, nastąpi w przypadku adaptacji do anomoii poprzez innowację.

3.Koncepcje sposobności przestępczych (apportunity perspective) oraz działań rutynowych( routine activity approach).

Koncepcja ta łączy zmiany w trendach przestępczości ze zmianami, jakie zachodzą w normalnej aktywności dnia codziennego. Zgodnie z ich założeniami o rozmiarach przestępczości decyduje podaż okazji przestępczych. Wraz ze wzrostem okazji do popełniania przestępstw rośnie liczba popełnionych przestępstw, szczególnie to tzw "kontaktowych"

Okazje do popełnienia przestępstw zdarzają się wtedy, kiedy w jednym czasie i miejscu zbiegną się przynajmniej trzy elementy:

-umotywowany sprawca, odpowiedni cel oraz brak ochorny tego celu przed atakiem. Gwałtowne zmiany społeczne wpływają na zwiększenie okazji do popełnienia przestępstwa. Rozwój ekonomiczny powoduje wzrost rozmaitych dóbr kompusmpcyjnych, które stać się mogą przedmiotem ataku przestępczego. Równocześnie słabnie kontrola społeczna. Procesy urbanizacyjne wpływają na osłabienie więzi społecznych, zmienia sięmodel funkcjonowania rodziny, zwiększa sięilość czasu wolnego, zwiększają się obszary niekontrolowanej przestrzeni publicznej.

Przyjmuje się że cel kradzieży może być zlokalizowany w miejsu zamieszkania, poza nim albo w drodze między nimi. Dlatego też np,wraz z obniżeniem gęstości zaludnienia w miejscu zamieszkania, miejscu normalnego funkcjonowania grup pierwotnych, zwiększająsięmożliwości kryminalnej aktywności, zwiększa siępoziom przestępczości przeciwko mieniu (Cohen, Felson 1980)

4.Teoria naznaczenia społecznego

Jest ona wykorzystywana do wyjaśniania wpływu jaki mogą wywierać zmiany społeczne, szczególnie ekonomiczne, na strukture oraz funkcjonowanie organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości . Przewiduje się, żę kryzys ekonomiczny powoduje ostrzejszą reakcję społeczną na przestępczość czyli w istocie zwiększenie częstotliwości naznaczania jako przestępców osób, na które kieruje sięaktywność tych organów. Wzrost aktywności systemu wymiaru sprawiedliwości wpływa również na rozwój karier przestępczych, gdyżwywołuje nasilenie zjawiska wtórnej dewiacji co w konsekwencji prowadzi do podwyższenia poziomu przestępczości w okreśie póżniejszym.

Dla wyjaśnienia wpływu zmian społecznych na przestępczość konieczne jest korzystanie z założeń kilu koncepcji łącznie. Tylko wtedy bowiem można śledzić wypływ poszczególnych zmian społecznych na zjawiska przestępczości i funkcjonowanie instytucji kontrolujących to zjawisko.

IVZmiany społeczne a przestępczość w krajach postkomunistycznych.

1.Charakter zmian społecznych

Społeczeństwa zmieniają się ciągle, różne jednak bywają, zakresy i tempa zmian:

a)przemiany polityczne

b)przemiany ustrojowe( z ustroju totalitarnego w demokratyczny)

c)zmiana struktury społecznej- powstająnowe grupy społeczne, zmienia sięhierarchia społeczna.

d)system gospodarczy- (przejście z gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej, co związane jest ze zmianąstruktury własności (prywatyzacja, reprywatyzacja), tworzeniem rynku finansowego.

e)wszystkim tym procesom towarzyszą zmiany kulturowe.

Dotychczasowe systemy wartości ulegają korekcie, pojawiają się nowe wartości, cele, wzory zachowań i stylu życia.

Tworzone sąnowe normy prawne, przy pomocy których możliwe jest funkcjonowanie w zmienionych warunkach. Przebudowanie podlega również system kontroli społecznej, tak formalnej jak i nieformalnej, obok państwowych agend kontroli społecznej, policji, sądu, prokuratury, powstają takżę prywatne np firmy ochrony mienia i osób.

Poszczególne zmiany społeczne mają swój rytm i tempo. Ponieważ ich postęp nie jest równomierny, a są ze sobą wzajemnie powiązane, dochodzi często do luk bądź sprzeczności w organizacji życia społecznego, co dodatkowo utrudnia proces transformacji.

2.Zmiany w związku przestępczości.

W okresie zachodzących przemian społecznych, we wszystkich krajach objętych tym procesem, obserwuje się również zmiany w zjawiskuu przestępczości. Do najistotniejszych z nich należy zaliczyć:

a)wzrost rozmiaró i nasilenia przestępczości ujawnionej

b)różna jest dynamika poszczególnych rodzajó przestępstw

c)zmieniają sięsposoby popełniania przestępstw zarówno pospolitych jak i gospodarczych

d)nasila sięprzestępczość zorganizowana

e)umiędzynarodowienie przestępczości -dotyczy to przede wszystkim przestępczości gospodarczej i zorganizowanej

Gwałtowny skokowy wzrost przestępczości w okresie przełomu politycznego ( a następnie względna jej stabilizacja), przemawiająraczej za przyjęciem tezy, iż zmiany nastąpiły przede wszystkim w kontroli zjawiska, natomiast zmieniająca sięstopniowo struktura przestępczości, formy i sposoby jej popełniania wskazująraczej na rzeczywiste zmiany w tym zjawisku, wiążące sięprzede wszystkim ze zmianami gospodarczymi, a szerzej ujmując problem ze zmianami struktury społecznej oraz przeobrażeniami struktury normatywnej i hierarchi wartości w społeczeństwie.

ROZDZIAŁ IX

Środki masowego przekazu a przestępczość.

SRODKI MASOWEGO PRZEKAZU A OPINIA PUBLICZNA

Rola środków masowego przekazu w kształtowaniu opinii publicznej o negatywnych zjawiskach społecznych, w tym również o przestępczości, jest niekwestionowana, a przekazywanie wiadomości o przestępczości może odgrywać istotną rolę w stabilizacji porządku społecznego, lecz w zależności od rodzaju środków masowego przekazu różny jest mechanizm ich oddziaływania na odbiorców.

Prasa,radio, telewizja i siecie komputerowe przekazują chętnie informacje na temat przestępczości z powodu:

-istnieje społeczne zapotrzebowanie na tego typu tematykę

-informacja taka jest łatwo dostępna

-informacja o przestępstwach jest łatwa do sprzedania

-przy jej pomocy można osiągać różnego rodzaju polityczne i kryminalno-polityczne cele

Przeinformowanie- występuje wtedy gdy na temat określonego zdarzenia, bądź zdarzeń pojawia sięnagle ogromna ilość informacji. Stwarza to złudzenie fali przestępczości, która faktycznie nie istnieje

Nieinformowanie- wstaępuje wtedy, gdy umyślnie zaprzestaje sięprzekazywania przez środki masowego informacji na temat przestępczości. Dzieje się tak gdy społeczeńśtwo jest skupione na innej rzeczy (np. Wydarzenia polityczne).

Tak przeinformowanie jak i nieinformowanie o przestępczości sprzyja deformacji zjawiska w środkach masowego przekazu.

MEDIALNY OBRAZ PRZESTĘPCZOŚCI

Obraz przestępczości przekazywany przez środki masowego przekazu jest zawsze zdeformowany i nie przystaje do rzeczywistości. Jest on stworzony w oparciu o informacje które dotyczą różnych zdażeń, pochodzą z różnych źródeł, przekazywane są w różnych formach i dla osiągnięcia różnych celów.

Obraz przestępczości, jaki przekazuje prasa, szczególnie ta codzienna, jest odmnienny od obrazu, który uzyskuje sięw oparciu o dane statystyk kryminalnych. Intensywność pojawiania sięw prasie infromacji o przestępczości nie zawsze przystaje do zmian, zachodzących w samym zjawisku i jest zdeterminowana różnymi czynikami natury politycznej, gospodarczej czy kulturowej.

Prasowy obraz przestępczości bardziej odbiega od obrazu przestępczości, który uzyskuje sięw oparciu o dane statystyk sądowych, niż policyjnych. I to właśnie fakt iż prasa opiera swoje informacje na policji nadaje im tak różnego obrazu, gdyżtakie informacje podlegają procesowi selekcji, a dla prrasy ważne jest aby w jak najszybszym czasie wiadomość rozgłosić. Uwaga kierowana jest przez prasę na jedno ogniwo całęgo systemu prawa (tzn na policjęi prokuraturę), jest niedoinformowanie na temat reakcji sądów na przestępczość, to właśnie kreuje te deformacje.

Deformacja prasowego obrazu przestępczości wynika przede wszystkim z selektywnego doboru opisywanych przestępstw oraz braku informacji o ogólnej przestępczości. Jedbe przestępstwa bywają naderprezentowane (zabójstwa) a inne niedoreprezentowane )kradzież).

Jeszcze bardziej zdeformowana jest przestępczość wykreowana przez TV. Dzieje siętak dlatego żę telewizja oprócz funkcji informacyjnej, zma zapewnić rozrywkę, stąd rzeczywistość miesza sięz fikcją. Wprawdzie TV w szerszym zakresie (niż prasa) przedstawia funkcjonowanie aparatu ścigania i wymiaru sprawiedliwości, niemniej jednak czynito w sposób jednostronny.

1. ROLA ŚRODKÓW MASOWEGO PRZEKAZU (ŚMP) W GENEZIE PRZESTĘPCZOŚCI

1. W świetle teorii

Rola mass mediów w genezie przestępczości jest w literaturze rozpatrywana w kontekście możliwości wpływu prezentowanej w nich przemocy na zachowania agresywne i przestępcze nieletnich. Najczęściej występujące koncepcje:

1. katharsis (oczyszczenia) - zakłada, że oglądanie przemocy w tv pozwala na zredukowanie i rozładowanie agresji. Przemoc telewizyjna stanowi dla odbiorcy przeżycie zastępcze, nieszkodliwe.

2. Powstrzymania - oglądanie przemocy w tv wywołuje zahamowania psychiczne u odbiorcy i zanik popędów agresywnych. Agresywne fantazje na temat przemocy stosowanej względem innych budzą strach, poczucie winy i obawę przed karą, co powoduje tłumienie agresywnych popędów. Strach przed agresją innych zmniejsza agresję własną.

3. Stymulacji - przemoc w śmp. prowadzi do narastania agresji. Śmp. mogą wywoływać zachowania agresywne, umożliwiać uczenie się i naśladowanie agresji poprzez dostarczanie określonych wzorów zachowań. Rola śmp. jest równie ważna jak rola rodziców w procesie socjalizacji. Poprzez oglądanie zachowań agresywnych odbiorca świadomie lub nieświadomie może je naśladować. Zainspirowany przekazem telewizyjnym dopuszcza się agresji, w formie przeniesionej z ekranu. Twierdzi się, że mechanizm pobudzania agresji oparty jest na psychologicznej reakcji frustracji - agresji. Zakłada się też, że w każdym człowieku drzemią agresywne instynkty, a więc stałe oglądanie przemocy może doprowadzić do ujawnienia skumulowanej agresji.

4. Przyzwyczajania - konsekwencją oglądania przemocy w śmp. jest znieczulenie na agresję. Przemoc oglądana na żywo przeraża, wzbudza strach i odrazę, natomiast oglądana często na ekranie osłabia emocje, powszednieje, przestaje szokować, odbiorca oswaja się z nią.

2. W świetle wyników badań

Badania, dotyczące związku między oglądaniem przemocy w śmp. a występowaniem u młodych odbiorców zachowań agresywnych i przestępczych, dostarczają niejednolitych wyników. Dlaczego?

• większość badań dotyczy związków pomiędzy oglądaniem obrazów przemocy w tv a poziomem agresywności u odbiorcy. Nie dotyczą one bezpośrednich związków między oglądaniem przemocy a zachowaniem przestępnym. (zachowania agresywne mogą, ale nie muszą stanowić przestępstwa).

• W zależności od stosowanej metody badań różny był sposób formułowania hipotez i różny poziom ich weryfikacji. Najczęściej posługiwano się ankietą, eksperymentem. Np. w ankietach pytano rodziców lub dzieci o częstotliwość oglądania programów z przemocą i o częstotliwość ujawniania przez nie zachowań agresywnych. Wyniki większości badań wskazywały na występowanie większej agresywności u dzieci, które oglądały częściej te programy. Badania te jednak nie uwzględniały okoliczności, z powodu których dzieci wybierały właśnie programy z elementami przemocy. Być może wybór przez odbiorcę programu o większym natężeniu przemocy podyktowany jest większym nasileniem agresji u niego.

• W badaniach jakby zapomniano, że istnieją też inne czynniki, które łącznie ze śmp. Mogą wpływać na zachowanie odbiorcy, w tym też agresywne. Duże znaczenie może mieć tu funkcjonowanie rodziny. Wg Bandury stopień podatności młodzieży na kryminogenny wpływ środków masowego przekazu jest odwrotnie proporcjonalny do siły pozytywnego uczuciowego oddziaływania środowiska rodzinnego.

• W badaniach niedostatecznie uwzględniono cechy odbiorcy. Jak wiadomo w procesie komunikowania oprócz tego: kto, co, za pomocą czego, w jakim celu i w jaki sposób przekazuje, bardzo ważne jest komu przekazuje. Ta sama informacja na różne osoby w różnych sytuacjach może oddziaływać różnie.

Na podstawie wyników badań dotyczących wpływu prezentowanej przemocy w śmp na zachowania agresywne i przestępcze nieletnich, można stwierdzić, że:

• prezentowanie przemocy w tv może nie być obojętne dla pewnej części widzów, szczególnie młodych, gdyż może na krótki czas podnieść poziom agresywności u odbiorcy, obniżyć wrażliwość lub podnieść poziom tolerancji na przemoc

• prezentowanie przemocy w tv nie ma bezpośredniego związku z występowaniem zachowań przestępnych u odbiorców, w tym też młodych.

II. ROLA ŚRODKÓW MASOWEGO PRZEKAZU (ŚMP) W KSZTAŁTOWANIU POSTAW SPOŁECZNYCH WOBEC PRZESTĘPCZOŚCI

Śmp. poprzez dostarczanie informacji o przestępstwach, przestępcach, ofiarach, policji, sądach, zakładach karnych mogą w pewnym zakresie wpływać na postawy społeczne wobec przestępczości oraz agend formalnej kontroli społecznej.

• Śmp. mogą zwrócić powszechną uwagę na określone zagadnienie, gdyż nagłe wyeksponowanie informacji na pewien temat sygnalizuje pojawienie się problemu. Nagła zmiana w informowaniu o przestępczości, częstsze o niej pisanie, wcale nie muszą być związane z rzeczywistymi zmianami w przestępczości, mogą być natomiast odebrane jako sygnał o jej wzroście. W świadomości społeczeństwa polskiego zjawisko przestępczości postrzegane jest jako jedno z najważniejszych zagrożeń społecznych. W latach 90-tych istniało przekonanie o wzrastającym zagrożeniu przestępczością. Stanowiło to niewątpliwie wynik oddziaływania śmp. zniesienie cenzury, decentralizacja, konkurencja spowodowały zmiany w informowaniu o przestępczości.

• Występowanie w mediach zjawiska „fal przestępczości” może zwrócić uwagę społeczną na szczególny rodzaj przestępczości. Tak było np. z przemocą w rodzinie czy wykorzystywaniem seksualnym nieletnich. Ten rodzaj przestępczości istniał od dawna i nie nasilił się. Oddziaływanie środków masowego przekazu zmieniło natomiast postawy społeczne wobec problemu. Zaczęły powstawać instytucje pomagające ofiarom oraz nasilił się rygoryzm (żądania zaostrzenia kar).

• Nieproporcjonalnie częste informacje o przestępstwach najpoważniejszych, z użyciem przemocy, a pomijanie tych lżejszych, choć częstych może wpływać na poczucie bezpieczeństwa obywateli oraz na podejmowane przez nich czynności w celu zabezpieczania się przez wiktymizacją.

• Informacje przekazywane przez media o osobach podejrzanych, oskarżonych czy ofiarach mogą mieć różne następstwa dla tych, których dotyczą. Publikowanie informacji dotyczących osób związanych ze zdarzeniami kryminalnymi, podlega prawnym ograniczeniom. Są one niezbędne ze względu na istnienie konfliktu interesów: pojedynczych obywateli, opinii publicznej oraz policji, prokuratury czy sądów. Możliwość identyfikacji poszczególnych osób pojawia się mimo tego, gdy nie przestrzegana jest w mediach zasada domniemania niewinności oskarżonego- w mediach występuje przedwczesne medialne osądzenie tych osób. Opinia publiczna często nie jest informowana o efekcie końcowym postępowania, szczególnie wtedy, gdy nie dochodzi do skazania, lecz stygmatyzacja tych osób już nastąpiła.

• Przez odpowiednie kształtowanie informacji można nastawiać opinię publiczna na korzyść lub niekorzyść podejrzanego oraz wywierać społeczny nacisk na osoby podejmujące decyzje w danej sprawie.

• Media, szczególnie prasa, koncentrując się przede wszystkim na informowaniu opinii publicznej o zdarzeniach kryminalnych, konstruuje wyraźniej obraz przestępczości. Natomiast obraz kontrolowania jej przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości jest przez środki masowego przekazu dość słabo zarysowany. Informacje zamieszczane w śmp. dotyczą przede wszystkim policji, głównego dostawcy informacji publikowanych w mediach.

Można tu jeszcze wspomnieć o postawach wobec prawa, ale to już nie mieści się w zakresie pytania, choć w książce jest to ujęte razem.

Można wyróżnić 2 postawy:

• rygoryzm - czyli prawa należy bezwzględnie przestrzegać w każdej sytuacji. Ta postawa przeważa w społeczeństwie polskim.

• Relatywizm - dopuszcza w wyjątkowych usprawiedliwionych sytuacjach złamanie prawa, nie negując jego słuszności

Sposób przekazywania informacji na temat przestępczości oraz sposobów jej kontrolowania przez media może wpływać na punitywność społeczeństwa odnośnie prawnokarnych reakcji na przestępczość. Miernikami postaw punitywnych mogą być opinie społeczne dotyczące: zakresu stosowania kary śmierci, kary bezwzględnego pozbawienia wolności, warunkowego zawieszania kary, przedterminowego zwolnienia, surowości kar. Charakterystycznym zjawiskiem jest nasilenie żądań bardziej punitywnych reakcji wymiaru sprawiedliwości po nagłośnieniu w mediach zjawisk (np. molestowania seksualnego) czy konkretnych przestępstw.

Selektywny i sensacyjny sposób przedstawiania przez środki masowego przekazu przestępczości oraz prawnokarnej reakcji na nią może mieć znaczenie dla polityki kryminalnej. Szczególnie negatywnie na tąpolitykę wpływa przekonanie społeczeństwa o potrzebie zaostrzenia represji.

Rygoryzm i punitywność społeczeństwa usprawiedliwiają i sprzyjają zachowawczej, represyjnej polityce rozwiązywania problemów społecznych. Nieskuteczność tej polityki niejako działa na jej korzyść, zwiększając poparcie społeczne dla represyjnych środków kontroli zachowań.

Środki masowego przekazu mogąbyć wykorzystane również przez władzę do uzasadniania prowadzonej polityki kryminalnej. Dotyczyć to może podejmowanych przez rząd decyzji o rozbudowie np. Organów ścigania bądź też zwiększenia nakładów na ich sprawne funkcjonowanie, czy też o rozszeżęniu zakresu kryminalizacji pewnych zachowań, czy też zaostrzeniu sankcji.

ROZDZIAŁ X

PROBLEMTATYKA OFIARY PRZESTępstw

Teoria wiktymologii

• Termin wiktymologia pojawił się literaturze kryminologicznej dopiero z końcem lat czter­dziestych jako konsekwencja prac von Hetinga oraz Mendelsohna na temat roli ofiary w powstawaniu czynów zabronionych. Pomimo ciągłego rozwoju, wspieranego przez organizacje takie jak Rada Europy czy ONZ, w doktrynie nadal jest widoczny spór o przedmiot i zakres wiktymologi, w którym wyróżnia się kilka podstawowych nurtów:

• koncepcja wiktymologii ogólnej Mendelshona: określa wiktymologię jako samodzielną dyscyplinę naukową, zajmującą się wszystki­mi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia, przez co w polu jej zainteresowania znajdują się tak ofiary działania sił przyrody, jak i działań ludzkich; ze wzglę­du na różnorodność źródeł oraz charakter i rozmiary pokrzywdzeń nie jest możliwe posługiwanie się jednolitymi metodami badawczymi, przy pomocy których można byłoby zjawisko opisać i wyjaśnić

• koncepcja wiktymologii Eliasa: wiktymologia powinna zajmować się ofiara­mi pogwałceń praw człowieka oraz ofiarami przestępstw, co oznacza, że źródłem pokrzywdzenia może być tylko działanie człowieka; kategorię ofiar przestępstw należy poszerzyć o ofiary nadużyć władzy

• koncepcja .Separovica: traktuje wiktymologię jako na­ukę o cierpiącym człowieku, łącząc elementy obu wcze­śniej omawianych koncepcji; według tej teorii, ofiarami, które powinny się znaleźć w orbicie zainteresowań wiktymologii, są osoby zagrożone, pokrzywdzone lub unicestwione poprzez działanie lub zaniechanie człowieka bądź strukturę, organizację bądź instytucję będącą jego wytworem

• koncepcja wiktymologii kryminalnej, von Hentinga: ujmuje wiktymologię jako subdyscyplinę krymi­nologii, przedmiotem której są ofiary pokrzywdzone przestępstwem

• Definicja ofiary: stosowane są trzy definicje: najwęższa, w myśl której ofiarą przestępstwa jest konkretny człowiek, któ­ry ponosi szkodę, doznaje nieuzasadnionej krzywdy lub cierpienia w wyniku popełnionego przestępstwa, szerszą, gdzie oprócz jednostki ludzkiej ofiarą jest także grupa lub instytucja pokrzyw­dzona lub poszkodowana oraz najszerszą, zakładającą, że ofiarą jest nie tylko jednostka ludzka czy instytucja, lecz również porządek moralny lub prawny, zagrożony, poszkodowany lub zniszczony przez czyn karalny. Ustawowe systemy prawnokarne zazwyczaj nie definiują ofiary przestępstwa; defnicję taką zawiera natomiast „Deklaracja o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy” z 1985 roku, w myśl której ofiarami są osoby, które indywidualnie lub zbiorowo ponio­sły uszczerbek w zdrowiu fizycznym lub psychicznym, doznały zaburzeń emocjonalnych, strat materialnych lub istotnego naruszenia swoich podstawowych praw w wyniku działania lub zaniechania będącego naruszeniem ustaw karnych obowiązujących w państwach członkowskich, w tym również ustaw dotyczących przestępczego nadużycia władzy, niezależnie od tego, czy spraw­ca został ujawniony, zatrzymany, oskarżony lub skazany i niezależnie od więzi rodzinnej łączącej sprawcę i ofiarę. Pojęcie ofiary obejmuje również, jeśli zachodzi taka potrzeba, najbliższą rodzinę lub osoby pozostające na utrzy­maniu bezpośredniej ofiary i osoby, które doznały krzywdy w sytuacji zagro­żenia lub zapobiegnięcia wiktymizacji. Pojęcie ofiary nie występuje w polskim systemie prawnym, w którym funkcjonuje pojęcie pokrzywdzonego przestępstwem, oznaczające osobę fizyczną lub prawną, której dobro prawne zosta­ło naruszone bezpośrednio lub zagrożone przestępstwem.

• Przestępstwa bez ofiar: jest to szczególna kategoria przestępstw, wprowadzona do literatury przez Schura, który określił je jako akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych, lecz prawnie zakazanych dóbr i usług.. Zwracał on uwagę, iż przestępstwa, w przypadku których wątpliwe jest istnienie pokrzyw­dzenia ofiary,ulec powinny dekryminalizacji, gdyż najczęstszym jej powo­dem jest nie naruszenie określonych dóbr prawnych, lecz złamanie norm moralnych. Koncepcja ta została krytycznie rozwinięta przez Bedaua, który stwierdził, że za przestępstwo bez ofiary najczęściej uznaje się zachowanie człowieka zakazane przez ustawę karną, polegające na zakazanej przez ustawę karną wymianie dóbr i usług pomiędzy dorosłymi osobami, które wyraziły na to zgodę i sądzą, że że czyn taki nie przynosi im szkody i dlatego nie informują władz o swoim udziale w takiej czynności. Odmienne podejście proponuje Falandysz, wskazując na potrzebę rozróżnienia dwóch sposobów ujmowania przestępstw bez ofiar: jako kategorii merytorycznej (obejmującej sytuacje, w których czyny nie są społecznie niebezpieczne w stopniu niezbędnym do uznania ich za przestęp­stwa, a znajdują się w katalogu przestępstw przede wszystkim siłą tradycji - te zbędne zakazy powinny ulec likwidacji), oraz kategorii technicz­nej (obejmuje sytuacje, w których brak jest określonego pokrzyw­dzonego, doznającego szkody przestępstwem i mogącego wnieść skargę lub złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa). Koncepcja przestępstw bez ofiar jest interesująca ze wzglę­dów kryminalnopolitycznych, szczególnie w odniesieniu do procesów kryminalizacyjnych i dekryminalizacyjnych oraz czynności ustawodawcy.

Ofiara a sprawca przestępstwa

• Typologie ofiar: są to sposoby klasyfikacji osób stających się ofiarami przestępstw i najbardziej narażonych na ich skutki. Szczególnie w wiktymologii pozytywistycznej próbowano wyjaśniać skłonność do stania się ofiarą, czyli tak zwaną wiktymność - będącą według Mendelsohna określeniem predyspozycji do stania się ofiarą - uważano bowiem, że rożni ludzie w różnym stopniu, ze względu na różne okoliczności predysponowani są do tego, aby stawać się ofiarami różnych przestępstw. Klasyczna typologia ofiar została stworzona przez von Hentinga, króry wyróżniał typy ofiar najbardziej narażone na pokrzywdzenie przestępstwem (wśród typów biologicznych byli to ludzie młodzi, kobiety, ludzie starsi, niedorozwinięci psychicznie lub wykazujący zaburzenia psychiczne, imigranci i mniejszości oraz osoby ociężałe umysłowo, wśród typów psychologicznych zaś ofiary depresyjne, żądne zysku i zachłanne, lubieżne i rozpustne, terroryzujące otoczenie, samotne oraz uwikłane w szczególnie trudne sytuacje). W 1954 roku Ellenberger wprowadził do doktryny pojęcie urodzonej ofiary, czyli jednostki przyciągającej przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary, lecz teoria ta nie odegrała większej roli w procesie rozwoju wiktymologii.

• Rola ofiary w procesie wiktymizacji: większe znaczenie w wiktymologii miały badania procesu sta­wania się ofiarą, czyli procesu wiktymizacj, służące wyjaśnianiu etiologii poszczególnych przestępstw. Co więcej, ustalenie roli, jaką ofiara odegrała w pro­cesie wiktymizacji, w jakim stopniu swoim zachowaniem doprowadziła do niej, stwarzało możliwość rozważań nad jej odpowiedzialnością za ów proces. Kierując się tym śladem, Wolfgang stworzył koncepcję przyczy­nienia się ofiary do popełnienia przestępstwa, uważając (w oparciu o badania zabójstw), że można wyróżnić ta­kie sytuacje, w których ofiara rozpoczyna zdarzenie - wszczyna kłótnię, prowokuje sprawcę. Zwolennicy tej teorii zaczęli nawet mówić o winie ofiary (szczególnie Mendelsohn). Do koncepcji tej skłaniał się także Schaefer, twórca koncepcji odpowiedzialności funkcjonalnej, której istotą jest rozłoże­nie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą w zależności od roli, jaką ode­grali w przestępstwie oraz Claster i David, zwracający uwagę na to, że fiara nie tylko może sprzyjać wiktymizacji, ale i ją utrudniać. Badania te dostarczają wiele klasyfikacji ofiar w zależności od sposobów ich zachowania i roli, jaką ode­grały w powstaniu przestępstwa, lecz zostały skrytykowane z uwagi na zbytnią koncentrację na ofierze i negacji działań sprawcy. Moga one być jednak pomocne w:

• wyjaśnianiu etiologii i fenomenologii przestępstwa, jako że zachowanie ofiary może być traktowane jako jedna ze zmiennych determinujących decyzję sprawcy o popełnieniu czynu

• zabezpieczania się potencjalnych ofiar przed wiktymizacją, gdyż rozeznanie co do tego, kto, kiedy i w jakiej sytuacji staje się ofiarą pozwala jednostce zapobiegać wiktymizacji

• przyznania odszkodowania ofierze ze względu na to, iż we wszystkich programach kompensa­cyjnych przy ustalaniu dopuszczalności oraz zakresu kompensacji uwzględ­nia się rolę ofiary, jaką odegrała ona w przestępstwie, co może prowadzić do wykluczenia możliwości kompensacji w odniesieniu do ofiar np. prowokujących sprawcę

• podejmowania decyzji co do rodzaju i wysokości wymierzanej kary (w kodeksie karnym ustawodawca zobowiązuje sądo do uwzględniania zachowania się pokrzywdzonego przy wymiarze kary)

• Rodzaje wiktymizacji

• wiktymizacja pierwotna: jest to proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa; jego konsekwencją jest wyrządzenie przez sprawcę szkody ofierze, która może polegać na utracie lub uszkodzeniu wła­sności oraz doznaniu krzywdy fizycznej lub psychicznej; doznanie to podlega subiektywnej ocenie, przez co ofiara odczuwa skutki i reaguje na wiktymizację indywidualnie; jednostka staje się ofiarą najczęściej nagle, nie jest ona przygotowana ani fizycznie, ani psychicznie na sytuację, w której znajduje się po popełnieniu przestępstwa, przez co szuka pomocy i oparcia w grupach odniesienia lub w aparacie państwa; obok wiktymizacji bezpośredniej, która dotyczy ofiary przestępstwa, w li­teraturze pojawia się pojęcie wiktymizacji pośredniej, dotyczącej osób bli­skich ofiary oraz osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia

• wiktymizacja wtórna: wynika z faktu, że jednbostka może doznać powtórnie szkód i krzywd w wyniku reakcji społecznej na jej wiktymizację; wtórnie pokrzywdzonym można zostać wskutek reakcji najbliższego oto­czenia w miejscu zamieszkania czy pracy, gdyż ciekawość czy potępienie środowiska może powodować w stosunku do ofiary efekt stygmatyżujący i utrudnić jej powrót do stanu sprzed popełnienia przestęp­stwa; wpływ na powstawanie tej formy wiktymizacji mają również niewłaściwe działania organów wymiaru sprawiedliwości i mediów.

Kontakty ofiary z otoczeniem

• Ofiara a policja: ofiara odgrywa centralną rolę w inicjowaniu wszczęcia postępowania, co potwierdza fakt, że prawie w 80% przypadków postępowanie przygoto­wawcze jest wszczynane na podstawie zawiadomienia o przestępstwie pocho­dzącego od obywateli, szczególnie od ofiar. Ofiary informują o zaistynieniu przestępstwa, ich pokrzywdzeniu, w 40% wskazują sprawcę. Obecnie ofiary częściej podejmują decyzję o niezawiadamianiu policji (zwłaszcza w Polsce, wskaźnik zgłoszeń wynosi 30%); decyzja o zawiadomieniu uzależniona jest bardziej od rodzaju przestępstwa niż od charakterystyki ofiary czy sprawcy (w przypadku wiktymizacji przestępstwem przeciwko osobie, powodami działania ofiar są chęć zobaczenia ukarania sprawcy oraz zapobieżenia powtórzenia przez niego czynu; w przypadku wiktymizacji przestępstwem przeciwko mieniu ofiary interesuje uzyska­nie odszkodowania; powodami działania ofiary są także poczucie obowiązku potrze­ba uzyskania potwierdzenia faktu przestępstwa dla ubezpieczyciela, odstraszenie sprawcy przed powtórnym popełnieniem czynu, chęć uzyskania poczucia bezpieczeństwa czy poprowadzenia do procesu sądowego w celu udowodnienia winy sprawcy i ukarania go). Ofiara jest zainteresowana policją jako agencją interwencji kryzysowej, rozstrzygającą konflikt i przywracającą porządek; jej oczekiwania wobec policji dotyczą udzielenia pomocy, informacji o ich roli w procesie, prawach i obowiązkach, o przebiegu procesu, podejmowanych decyzjach, ich skutkach itd. Zazwyczaj nie mają problemu w uzyskaniu pomocy, gdyż z racji swojej pozycji są traktowane z należytą uwagą, starannością i uprzejmością, jako że ich waga w późniejszych działaniach jest krytyczna, jednakże lecz między oczekiwaniami a rzeczywi­stością dochodzi niekiedy do rozbieżności, wynikłych ze sprzeczności interesów czy ograniczonych środków policji. Policja może także traktować ofiarę instrumentalnie, jako źródło informacji o przestępstwie - to zaś może prowadzić do wtórnej wiktymizacji. Odnoszą się do tego zalecenia Rady Europy z 1985 roku, stwierdzające, że pracownicy policji powinni być przeszkoleni, jak zajmować się w sposób sympatyczny, konstruktywny i reasekuracyjny ofiarami, policja powinna informować ofiarę o możliwościach uzyskania pomocy, ofiara powinna być uprawniona do uzyskania informacji o wyniku działań policji, zaś policja w każdym sprawozdaniu do organów oskarżających powinna przedstawić kwestie dotyczące szkód poniesionych przez ofiarę. W kodeksie postępowania karnego ustawodawca zaznaczył ponadto, że przepisy tego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie procesu, aby uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego.

• Ofiara a sąd: pozycja ofiary w postępowaniu interesuje wiktymologię, gdyż stara się ona stara się ustalić, czy ofiara ma zapewnione możliwości brania aktywnego udzia­łu w tej fazie procesu, w jakich rolach może występować, jak jest trakto­wana przez sąd oraz w jakim stopniu uwzględniane są jej interesy w orzekaniu kary i innych środków karnych. W większości systemów karnych rola ofiary w postępowaniu sądowym jest drugorzędna, dominuje za to rola państwa jako oskarżyciela publicznego, co wyunika z koncepcji procesu karnego jako środka realizującego państwowe prawo karania za czyny godzące nie tylko w poszczególne osoby, ale także w porządek publiczny chroniony przez pra­wo karne. Nadal jednak ofiara ma prawo do aktyw­nego uczestniczenia w postępowaniu sądowym w charakterze strony, także oskarżyciela posiłkowego obok oskar­życiela publicznego lub zamiast niego (obecny kodeks zwiększył możliwość występowania ofiary w tej roli, nie jest ona bowiem już uzależniona od oceny sądu, czy ów udział „leży w interesie wymiaru sprawiedliwości", czy też nie). Ofiara może także wnieść akto oskarżenia w wypadku powtórnego wydania przez prokuratora postano­wienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania oraz występować w roli oskarżyciela pry­watnego w wypadku przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej oraz lekkiego uszkodzenia ciała. Możliwe jest także adhezyjne powództwo cywilne. Najczęściej jednak ofiara występuje w postępowaniu w charakte­rze świadka, co bywa często uciążli­we ze względu na czasochłonność oraz koszty. Problem, czy interesy ofiary są uwzględniane w postępowaniu sądo­wym, jest dyskutowany w dwóch kontekstach: moż­liwości orzekania o odszkodowaniu oraz możliwości wpływu ofiary na rodzaj i rozmiary sankcji. Szkoda wyrządzona ofierze przestępstwem może zostać naprawiona przez orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (wniosek po­krzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, w razie skazania za: spowodowanie śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszeniu czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przeciwko bez pieczeństwu w komunikacji lub przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu) oraz nawiązki (jest to kwota pieniężna, którą oskarżony ma obowiązek zapłacić na rzecz pokrzywdzonego lub wskazany cel społeczny orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za doznaną krzywdę; jej wysokość nie może przekraczać dziesięciokrotności najniższego miesięcznego wy­nagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji; może być także orzekana w przypadku ska­zania za przestępstwo znieważenia; w przypadku skazania za umyśl­ne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo za inne umyślne przestępstwo, którego skutkiem jest śmierć człowieka czy ciężki uszczerbek na zdrowiu, sąd może orzec na­wiązkę na wskazany cel społeczny związany z ochroną zdrowia). Środki te orzekane są tak obok kary zasadniczej jak i samoistnie, gdy sąd odstępuje od wymierzenia kary lub zawiesza jej wykonanie. Szkodę naprawić może także państwo, korzystając z odpowiednich funduszy, np. funduszu alimentacyjnego. Wreszcie, ofiara odgrywa pewną rolę na etapie orzekania kary i środków karnych, jako że sąd przy podejmowaniu decyzji co do tych zagadnień powinien wziąć pod uwagę starania sprawcy o naprawienie szkody, wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym i spraw­cą; sposób zachowania się sprawcy wobec ofiary może także rzutować na łagodzenie kary czy zastosowanie warunkowego umorzenia postępowania.

• Pojednawcze sposoby rozwiązywania konfliktów karnych: pojawiły się one wskutek rozpowszechnienia teorii abolicjonistycznych, szczególnie koncepcji Christiego oraz wyników badań wiktymologicznych dotyczących pozycji ofiar w systemie wymiaru sprawiedliwości i dyskusji na temat nowego modelu wymiaru sprawiedliwości. Wówczas pojawiła się koncepcja pozasądowego rozstrzygania konfliktów karnych poprzez środki pokroju me­diacji, arbitrażu czy koncyliacji i innych praktyk lokalnych. Celem powyższych działań jest doprowadzenie do porozumienia między sprawcą a ofiarą i zaakceptowanie przez nich rozwiązania, które zakończy istniejący rkonflikt, co poprzedzane jest odpowiednim procesem pojednawczym. Najczęściej stosowana jest mediacja, która, według jej zwolenników daje pokrzywdzonemu możliwość aktywnego uczestniczenia w rozwiązywaniu sprawy, brania udziału w formułowaniu ugody i uzgadnia­niu zadośćuczynienia oraz uświadomienia spraw­cy wyrządzonej jego czynem szkody i uniknięcia wtórnej wiktymizacji, sprawcy zaś szansę uniknięcia sankcji karnej, stygmatyzacji w wyniku ukara­nia i wykonania kary oraz świadomego naprawienia skutków swe­go czynu; wymiar sprawiedliwości natomiast może zostać odciążony od pewnej ilości spraw karnych, a społeczna akceptacja mediacji może prowadzić do zmiany postaw społecznych wobec sprawców oraz sposobu ich karania i sprzyjać aktywizacji społecznej w działaniach profilaktycznych. Aby mediacja doszła do skutku, muszą być spełnione trzy warunki: zgoda obu stron, brak komplikacji w sprawie i uznanie przez sprawcę popełnionego czynu. Po spełnieniu tychże warunków, mediacja toczy się etapami: najpierw następuje selekcja sprawców i ofiar do mediacji, jako że nie wszystkie osoby są na nią podatne; następnie, mediator odbywa osobne spotkania z pokrzyw­dzonym oraz ze sprawcą w celu omówienia zdarzenia i ustalenia stosunku do drugiej strony, wreszcie dochodzi do spotka­nia ofiary, sprawcy i mediatora, podczas którego powinno nastąpić porozumienie; w końcowym etapie mediator kontroluje wykonanie podjętego przez sprawcę zobowiązania i zawiadamia o tym organ, który kierował spra­wę do mediacji. W prawie polskim prokurator może, z inicjatywy lub za zgodą stron, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowa­nia mediacyjnego między podejrzanym i pokrzywdzonym, jeżeli ma to znaczenie dla wystąpienia do sądu z wnio­skiem o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy lub o warunko­we umorzenie postępowania. Owa instytucja lub osoba sporządza po przeprowadzeniu postępowania sprawozdanie z jego przebiegu i wyników, które prokurator bierze pod uwagę, decydując o wnioskowaniu. Do mediacji może dojść na etapie postępowania przygotowawczego oraz sądowego, w ramach wstępnej kontroli oskarżenia, aczkolwiek nie jest to możliwe gdy prokurator skierował już do sądu akt oskarżenia. Wpływ mediacji na wymiar kary natomiast wyraża się w: zobowiązaniu sądu do brania pod uwagę przy wymiarze kary pozytywnych wyników mediacji, możliwości stosowania nadzwyczajnegp złagodzenia kary w wypadku pojednania się ofiary ze sprawcą, naprawienia szkody lub uzgodnienia sposobu jej naprawy. Oprócz mediacji ustawodawca wprowadził instytucję porozumienia się oskar­żonego z pokrzywdzonym, umożliwiając odroczenie posiedzienia przez sąd w wypadku, kiedy zaistnieje szansa porozu­mienia się stron.

• Ofiara a środki masowego przekazu: jest to jeden z ważniejszych problemów, istniejących z powodu możliwości wywołania ponownej wiktymizacji jednostki przez media. Z tego powodu polskie prawo prasowe: zakazuje publikowania w prasie danych osobowych i wizerunku świadków, pokrzywdzonych i poszko­dowanych, chyba że wyrażą oni na to zgodę (nie jest to jednak zakaz sankcjonowany normami prawnokarnymi a jedynie legitymacją cywilnoprawną); zakaz ten jest stosunkowo często łamany, przez co ofiara może być znacznie łatwiej zidentyfikowana niż sprawca, odwrotnie niż np. w prasie niemieckiej. Nie w każdym wypadku powstania możliwości identyfikacji ofiary jest ona narażona na wtórną wiktymizację, co zależy od osoby ofiary i typu przestępstwa. Skutki mogą okazać się także pozytywne, aczkolwiek zdarza się to rzadko.

Zjawisko wiktymizacji

• Pojęcie wiktymizacji kryminalnej: w literaturze jest spotykane w dwóch postaciach: dynamicznej (jako określenie procesu stawania się ofiarą) oraz statycznej (jako określenie zjawiska występowania ofiar przestępstw w społeczeństwie). Rozwój badań nad wiktymizacją, obejmujących swym zasięgiem coraz to większe grupy ludzi , ma na celu oszacowanie rozmiarów, dynamiki i struktury wik­tymizacji, które to czynniki są z kolei wykorzystywane do określania rozmiarów dynamiki i struktury przestępczości rzeczywistej, służąc charakteryzowaniu zjawiska przestępczości. Badania te posługują się różnymi miernikami, aczkolwiek najczęściej stosowane są: ogólny wskaźnik wiktymizacji (odsetek ofiar wśród ogółu badanych), wskaźnik wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (odsetek ofiar przestępstwa danego rodzaju wśród ogółu badanych), wskaźnik wiktymizacji wielokrotnej dla poszczególnych ro­dzajów przestępstw (odsetek osób padających częściej niż jeden raz oriarą danego rodzaju przestępstwa wśród ogółu badanych), ogólny współczyn­nik ryzyka wiktymizacji (liczba rozpatrywanych przestępstw przypada­jąca na 100 badanych osób) i współczynnik ryzyka wiktymizacji dla poszcze­gólnych rodzajów przestępstw (liczba rozpatrywanych przestępstw danego rodzaju przypadająca na 100 badanych osób). Badania te są także stosowane w szacowaniu wielkości ciemnej liczby przestępstw, czyli rozmiarów przestępczości nieujawnionej, co dokonywane jest przez analizę liczby przestępstw popełnionych (wskaźnika wiktymizacji właśnie) i liczby przestępstw stwierdzonych.

• Skutki wiktymizacji: oprócz skutków fizycznych istnieją także konsekwencje psychologiczne i emocjonalne Ich intensywność i długość trwania zależały od rodzaju przestępstwa: ofiary przestępstw przeciwko osobie odczuwały fakt wiktymizacji mocniej niż ofiary przestępstw przeciwko własności, nawet jeśli są one relatywnie lżejsze. Wpływ wiktymizacji bywa też różny w zależności od związku ofiary z przestępcą - w wypadku przestępstw przeciwko osobie, jeśli ofiary dobrze znały spraw­cę, ich reakcje emocjonalne były znacznie mocniejsze niż w przypadku, kiedy sprawcą była osoba obca. Szczególnie wyróżnianą kategorią, jeżeli chodzi o przestępstwa, powodującą najsilniejsze skutki wiktymizacyjne są przestępstwa zgwałcenia oraz inne przestęp­stwa seksualne z użyciem przemocy, powodujące znacznie częstsze, mocniejsze i bardziej długotrwałe reakcje ofiar. Zwrócenie uwagi na konsekwencje emocjonalne, jakich ofiara doznaje w wyniku wiktymizacji ma znaczenie dla prawi­dłowej oceny rozmiarów szkody wywołanej przestępstwem oraz sposobu jej naprawienia.

• Ryzyko wiktymizacji: w badaniach wiktymizacyjnych zmierza się do ujawnienia czynni­ków sprzyjających wiktymizacji. Wyróżniane są czynniki przestrzenne (szczególnie widoczne w miastach, których struktura przestrzenna może ułatwiać lub utrudniać popełnianie przestępstw, co powoduje, że określone grupy mieszkańców mogą być mniej lub bardziej narażone na wiktymizację; teoria dającej się obronić przestrzeni Newmana podkreśla znaczenie takiego architektonicznego i urbanistycz­nego planowania, dzięki któremu istniałaby większa możliwość obserwacji terenu i ludzi, a tym samym funkcjonowania kontroli nieformalnej), sytuacyjne (zróżnicowany poziom wiktymizacji jest związany ze sposobem codziennego funkcjonowania osób; w modelu Cohena, Kluegela i Landa, wyjaśniającym codzienną aktywność, wyróżnia się cztery czynniki mające wpływ na ryzyko wiktymiza­cji: odsłonięcie celu, czyli jego dostępność fizyczną, strzeże­nie, czyli możliwość zabezpieczenia osoby lub rzeczy przed przestępstwem, atrakcyjność czyli materialną lub symboliczną wartość osoby lub mienia oraz bliskość, czyli odległość celu od obszaru, w który sprawca może się wtopić w celu uniknięcia wykrycia) i związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną i społeczną jed­nostki (pewne cechy fizyczne, takie jak płeć, wiek, psychiczne jak upośledzenie czy społeczne jak klasa czy narodowość sprzyjają wiktymizacji) Relacje między charakterystyką jednostki a wskaźnikiem wiktymi­zacji mogą różnić się w zależności od rodzaju przestępstwa oraz kraju, ich identyfikacja zaś ma znaczenie dla podejmowania działań prewencyjnych.

Strach przed przestępczością

• Definicja: strach przed przestępczością w obecnej doktrynie jest traktowany jako pewien konglomerat myśli i odczuć, złożony ze składnika afektywnego (jest nim subiektywne poczucie bezpieczeń­stwa lub niebezpieczeństwa, doświadczane w życiu codziennym oraz strach przed wiktymizacją, dotyczący wszystkich możliwości stania się ofiarą prze­stępstwa), kognitywnego (jest nim ocena rozwoju przestępczości oraz prawdopodobieństwa wiktymizacji) i konatywny, czyli behawioralny (jego wskaźnikiem są przedsiębrane przez jednostkę środ­ki ostrożności w celu zabezpieczenia się przed przestępstwem, tak obronne typu instalacji dodatkowych zamków czy alarmów jak i uchylania się, polegające na unikaniu pewnych miejsc, sytuacji czy kontaktów ocenianych jako niebezpieczne).

• Wyjaśnienie strachu przed przestępczością: jest on wyjaśniany z trzech perspektyw:

• wiktymizacyjnej: wyjaśnia strach na płaszczyźnie indywidualnej, opierając się na założeniu, że jest on rezultatem indywidualnych doświadczeń wiktymizacyjnych; powoduje to, że osoba wiktymizowana ujawnia wyższy poziom strachu przed przestępczością niż osoba bez doświadczenia wiktymizacyjnego oraz że częściej stosuje środki ostrożności

• kontroli społecznej: wyjaśnia strach na płaszczyźnie małych społecznych, przyjmując, że jest on konsekwencją rozpadu poczucia więzi i utraty nieformalnej kontroli społecznej; na jego występowanie mogą mieć wpływ tak realny rozpad więzi spowodowany dezorganiza­cją społeczną, jak również postrzeganie zewnętrznych objawów nieporządków jako oznak rozpadu

• problemu społecznego: wyjaśnia strach na płaszczyźnie du­żych struktur społecznych, zwracając uwagę na rolę środ­ków masowego przekazu w kreowaniu problemów społecznych i wskazując, że strach przed przestępczością może być konsekwencją ich działania; ten medialny obraz może służyć manipulacji nastrojami społecznymi

Budowane modele dla wyjaśniania strachu przed przestępczością są różne w zależności od poziomu, na którym jest on wyjaśniany. Model jednostkowy jest oparty zazwyczaj na trójskładnikowej koncepcji strachu przed przestępczością i zawiera zmienne opisujące indywidualną charakterystykę jednostki, społeczne położenie (gęstość zalud­nienia, segregacja, poziom przestępczości itp.), percepcję dezorganizacji społecznej (przejawów wandalizmu, alkoholizmu, narkomanii itp.), kognitywną ocenę (ryzyka, podatności, poziomu przestępczości, pracy po­licji itp.), bezpośrednie i pośrednie doświadczenie z przestępczością oraz środki ostrożności zabezpieczające przed wiktymizacją. Dane dostarczane przez te badania wskazują, że:

• cechy spoleczno-demograficzne jednostki są istotne dla odczuwanego poczucia bezpieczeństwa, strachu przed przestępczością, oceny rozwoju przestępczości, ryzyka wiktymizacji oraz podejmowanych środków w celu zabezpieczenia się przed przestępczością: mężczyźni, młodsi, z wyższym wykształceniem, stanu wolnego czują się bardziej bezpieczni; kobiety, osoby starsze, z niższym poziomem wykształcenia, osoby za­mężne czują się mniej bezpiecznie; środki ostrożności częściej są podejmowane przez osoby młodsze niż starsze, osoby z wyższym niż niższym wykształceniem, o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym niż o niższym, zamężne niż wolne

• strach przed przestępczością jest związany z miejscem funkcjonowania jed­nostki: odczuwanie zwiększonej obecności policji zwiększa poczucie bezpieczeń­stwa jednostki oraz sposób postrzegania przestępczości w miejscu i po­za miejscem zamieszkania; osoby, które oceniają oświetlenie uliczne jako zbyt ciemne, posiadają więcej środków zabezpieczających i odczuwają większy strach przed wiktymizacją niż osoby oceniające je jako wystarczająco jasne; osoby, które często znajdują się w miejscach stwarzających dogodne warunki dla popełniania przestępstw, wzrost przestępczości w miejscu swego zamieszkania postrzegają jako większy, a ryzyko wiktymizacji oceniają wyżej niż osoby, które czynią to rzadziej; ilość środków zabezpieczających przed przestępczością rośnie wprost proporcjonalnie do gęstości zaludnienia na danym terenie

• bezpośrednie doświadczenie wiktymizacyjne ma wpływ na prognozowa­nie ryzyka wiktymizacji: osoby z doświadczeniem wiktymizacyjnym częściej ryzyko wiktymiza­cyjne oceniają jako wyższe

• pośrednie doświadczenie wiktymizacyjne może wpływać na poczucie bezpieczeństwa: większa ilość informacji o przestępczości oraz o jej ofiarach może zmniejszać poczucie bezpieczeństwa

• Poziom strachu przed przestępczością w Polsce: określenie go jest niezmiernie trudne, z uwagi na brak całościowych badań dotyczących tego problemu. W latach 90-tych CBOS rozpoczął monitoring poczucia zagrożenia prze­stępczością obywateli według kryteriów poczucia bez­pieczeństwa w skali kraju, miejsca zamieszkania oraz osobistego zagrożenia. Na pytanie o bezpieczeństwo kraju jako całości, około trzech czwartych respondentów w ostatnich latach odpowiedziało negatywnie; odwrotnie wypadły testy związane z drugim kryterium, przy czym w swoim miejscu zamieszkania najbezpieczniej czuli się miesz­kańcy wsi i małych miast, mniej bezpiecznie zaś dużych i największych miast. Obawa o możliwość stania się ofiara natomiast występuje u dwóch trzecich obywateli, przy czym 15% odczuwa ją w znacznym stopniu. W badaniach ogólnego poziomu lęku, obawa przed wiktymizacją wła­sną lub kogoś z rodziny zajęła trzecie miejsce, po lęku o stan zdrowia i lęku przed ob­niżeniem obecnego poziomu życia rodziny. Ponadto, dwie trzecie obywateli uznało w podobnym badaniu, że przestępczość w bardzo poważnym stop­niu zagraża krajowi, stawiając ją na pierwszym miejscu przed bezrobociem i rządami niekompetentnych osób.

---