Tabela stratygraficzna (według ICS)

jednostki nieformalne

eon

era

okres

epoka

wiek

faza górotwórcza

opis

fanerozoik

kenozoik

czwartorzęd

holocen 11,7 tys.

Koniec ostatniego zlodowacenia powstanie i rozwój Bałtyku, rozwój ludzkiej cywilizacji.

plejstocen

późny 126 tys.

pasadeńska^[1] walachijska^[1]

Następujące po sobie zlodowacenia i ocieplenia, wzmożone opady w strefie międzyzwrotnikowej. Obszary tundry porasta karłowata roślinność, w świecie zwierząt królują wielkie ssaki, które wymierają pod koniec epoki. Trwa ewolucja człowieka, na terenie Europy żyją obok siebie Homo neandertalensis i Homo sapiens; wykształcają się główne rasy ludzkie. Plejstocen w antropologii przypada na okres zwany paleolitem.

środkowy 781 tys.

wczesny 1,806 mln

gelas 2,588 mln

neogen

pliocen

piacent 3,600 mln

rodańska^[1]

Antarktydę, część Ameryki Południowej i częściowo kontynenty północnej półkuli pokrywa Lądolód, Morze Śródziemne odzyskuje połączenie z Oceanem Atlantyckim, powstaje Przesmyk Panamski. Klimat ciągle się ochładza i staje bardziej suchy, trwa stepowienie dużych obszarów, rozprzestrzeniają się trawożerne kopytne.

zankl 5,332 mln

miocen

messyn 7,246 mln

attycka^[1]             styryjska^[1]

Powstają Alpy i Himalaje - według teorii tektoniki płyt Afryka zderza się z Europą, a Indie zderzają się z Azją; kolejne zderzenia płyt kontynentalnych prowadzą do wypiętrzenia Gór Skalistych i Andów; Morze Tetydy zostaje zamknięte połączeniem lądowym między Afryką i Eurazją. Powstaje Morze Śródziemne. Antarktydę pokrywa lądolód. Kurczą się obszary mórz śródlądowych. W oceanach powstają prądy, które powodują wymieszanie składników odżywczych. Klimat ochładza się, w związku z czym trwa stepowienie dużych obszarów. Istnieje już większość obecnych rodzin ptaków i ssaków.

torton 11,608 mln

serrawal 13,65 mln

lang 15,97 mln

burdygał 20,43 mln

akwitan 23,03 mln

paleogen

oligocen

szat 28,4 (± 0,1) mln

sawska^[1]

Klimat pozostaje ciepły przez większość okresu, pod koniec zaczyna się powoli ochładzać; wypiętrzają się Alpy. Pojawiają się pierwsze naczelne.

rupel 33,9 (± 0,1) mln

eocen

priabon 37,2 (± 0,1) mln

helwecka^[1]   pirenejska^[1]

Okres rozpoczął się największym w historii Ziemi ociepleniem klimatu. (paleoceńsko-eoceńskie maksimum termiczne). Przez cały czas trwania okresu klimat jest łagodny (klimat tropikalny panuje do 45 stopni szerokości geograficznej). Pojawia się wiele występujących do dziś rzędów i rodzin ssaków, takich jak nietoperze, walenie i syreny. Parzystokopytne reprezentowane są m.in. przez maleńkiego "jelenia" Diacodexis, a ku pojawieniu się nieparzystokopytnych zmierza ewolucja koniowatych.

barton 40,4 (± 0,2) mln

lutet 48,6 (± 0,2) mln

iprez 55,8 (± 0,2) mln

paleocen

tanet 58,7 (± 0,2) mln

Niszę pozostałą po wymarciu dinozaurów zaczynają wypełniać archaiczne ssaki. Pojawiają się kaktusy i palmy. Klimat jest ciepły, a pod koniec paleocenu następuje paleoceńsko-eoceńskie maksimum termiczne, które spowodowało zwrot w rozwoju ssaków. Ameryka Północna, Europa i Azja nadal stanowią jeden kontynent - Laurazję, zaczyna się jednak proces oddzielania Ameryki Północnej; trwa podział Gondwany na Afrykę, Amerykę Południową, Antarktydę i Australię. Z terytorium Europy i Ameryki Północnej wycofuje się morze.

zeland 61,7 (± 0,2) mln

dan 65,5 (± 0,3) mln

mezozoik

kreda

późna kreda

mastrycht 70,6 (± 0,6) mln

laramijska^[1]             subhercyńska^[1]

Wielka transgresja morza. osadzają się wapienie, margle, opoki i kreda pisząca. Wśród roślin zaczynają przeważać okrytonasienne. pod koniec kredy następuje jedno z największych masowych wymierań gatunków - wymieranie kredowe. Według jedynej liczącej się obecnie teorii było ono spowodowane zderzeniem z meteorytem o średnicy ok. 10km. Wyginęły wszystkie dinozaury, belemnity, amonity, wiele grup gadów morskich oraz roślin lądowych.

kampan 83,5 (± 0,7) mln

santon 85,8 (± 0,7) mln

koniak 89,3 (± 1.0) mln

turon 93,5 (± 0,8) mln

cenoman 99,6 (± 0,9) mln

wczesna kreda

alb 112 (± 1,0) mln

austryjska^[1]

Pojawia się coraz więcej roślin okrytonasiennych, lecz dalej ilościowo przeważają rośliny nagozalążkowe. Występują prymitywne ptaki, z tego okresu pochodzą znalezione w Chinach najstarsze szczątki ssaka łożyskowego - Eomai.

apt 125 (± 1,0) mln

barrem 130 (± 1,5) mln

hoteryw 136,4 (± 2,0) mln

walanżyn 140,2 (± 3,0) mln

berrias 145,5 (± 4,0) mln

jura

jura późna

tyton 150,8 (± 4,0) mln

neokimeryjska^[1]

Na początku jury Pangea rozpada się na Laurazję i Gondwanę, pod koniec okresu również Gondwana zaczyna ulegać podziałowi. Często zmienia się biegunowość magnetyczna. Na początku jury następuje transgresja morza, duże obszary współczesnej Europy pokrywa morze epikontynentalne; pod koniec jury morza zaczynają się wycofywać. W jurze dolnej tworzyły się czarne iły, wapienie i margle, w środkowej piaszczyste i oolitowe rudy żelaza, a w górnej wapienie, np. oolitowe i rafowe, oraz margle. W Europie tworzą się złoża bokstytów - rudy glinu powstającej w tropikalnym klimacie z wietrzenia skaleni. W morzach trwa najbujniejszy rozwój amonitów (wydzielono opartych na nich ponad 100 poziomów stratygraficznych) i belemnitów, na lądzie dominacja wielkich gadów, pod koniec jury pojawia się archeopteryks - pierwszy ptak. Klimat jury jest ciepły, w osadach nie znaleziono dowodów żadnego zlodowacenia. Podobnie jak w triasie, żaden ląd nie leży na tyle blisko któregoś z biegunów, aby powstała czapa lodowa. W Polsce najbardziej znanym utworem jurajskim jest Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, zbudowana z górnojurajskich wapieni.

kimeryd 155,7 (± 4,0) mln

oksford 161,2 (± 4,0) mln

jura środkowa

kelowej 164,7 (± 4,0) mln

baton 167,7 (± 3,5) mln

bajos 171,6 (± 2,0) mln

aalen 175,6 (± 2,0)mln

jura wczesna

toark 183 (± 1,5) mln

pliensbach 189,6 (± 1,5) mln

synemur 196,5 (± 1,0) mln

hettang 199,6 (± 0,6) mln

Trias

późny trias

retyk 203,6 (± 1,5) mln

starokimeryjska^[1]               labińska^[1]

Na obszarze środkowej Europy osady triasowe to głównie facja pstrego piaskowca (dolnotriasowe piaskowce i zlepieńce), facja wapienia muszlowego (środkowotriasowe wapienie i dolomity), facja kajpru (górnotriasowe osady słodkowodne takie jak łupki ilaste, margle i piaskowce). Początek rozpadu Pangei, zaczynają powstawać oceany Altlantycki i Indyjski. Na przełomie triasu i jury trwa starokimeryjska faza orogenezy alpejskiej. Flora jest zdominowana przez rośliny nagonasienne. Pojawiają się pierwsze dinozaury, a pod koniec okresu również pierwsze ssaki.

noryk 216,5 (± 2,0) mln

karnik 228 (± 2,0) mln

środkowy trias

ladyn 237 (± 2,0) mln

anizyk 245 (± 1,5) mln

wczesny trias

olenek 249,7 (± 0,7) mln

ind 251,0 (± 0,4) mln

paleozoik

perm

loping

czangsing 253,8 (± 0,7) mln

palatynacka^[2]                       saalska^[2]

Kontynenty połączone są w jeden superkontynent - Pangeę. Powstaje wiele pustyń, na których powstają czerwone zlepieńce i piaskowce (stąd dawna nazwa wczesnego permu - "czerwony spągowiec"), trwa silna działalność wulkaniczna. W drugiej połowie permu następuje transgresja morza, później kilka następujących po sobie regresji i transgresji, dzięki którym powstają cechsztyńskie cyklotemy węglanowo-ewaporatowe. Pod koniec okresu następuje masowe wymieranie drzewiastych widłaków, skrzypów i paproci (zastępowanych przez rośliny iglaste, miłorzębowe i sagowce), oraz koralowców czteropromiennych, trylobitów a także częściowo płazów, gadów i owadów (wymieranie permskie). Z tego okresu pochodzą m.in. kłodawska sól kamienna, hydrotermalne złoża miedzi LGOMu, oraz liczne surowce skalne. W utworach permskich istnieją ślady wielkiego zlodowacenia

wucziaping 260,4 (± 0,7) mln

gwadalup

kapitan 265,8 (± 0,7) mln

word 268 (± 0,7) mln

road 270,6 (± 0,7)

cisural

kungur 275,6 (± 0,7) mln

artinsk 284,4 (± 0,7) mln

sakmar 294,6 (± 0,8) mln

assel 299 (± 0,8) mln

karbon

pensylwan

późny pensylwan

gżel 303,9 (± 0,9) mln

asturyjska^[2]          kruszcogórska^[2]   sudecka^[2]       bretońska^[2]

Bujny rozkwit roślinności - lądy porastają drzewiaste widłaki, kalamity, i paprocie nasienne. W okresie tym powstają największe złoża węgla kamiennego, od którego (łac. carbo) karbon wziął nazwę. Pojawiają się pierwsze zwierzęta latające (owady), oraz pierwsze gady - kotylozaury. Na nowo rozpoczyna się proces łączenia kontynentów, trwa orogeneza waryscyjska (powstają między innymi góry Półwyspu Iberyjskiego, Kornwalii, Reńskie Góry Łupkowe, Ardeny, Harz, Wogezy, Schwarzwald, Masyw Czeski, oraz Sudety i Góry Świętokrzyskie), i związana z nią wielka regresja morza, osady tego okresu świadczą również o wielkim zlodowaceniu.

kasimow 306,5 (± 1,0) mln

środkowy pensylwan

moskow 311,7 (± 1,1) mln

wczesny pensylwan

baszkir 318,1 (± 1,3) mln

mississip

późny mississip

serpuchow 326,4 (± 1,6) mln

środkowy mississip

wizen 354,3 (± 2,1) mln

wczesny mississip

turnej 359,2 (± 2,5) mln

dewon

późny dewon

famen 374,5 (± 2,6) mln

liguryjska^[2]     eryjska^[2]       ardeńska^[2]

Trwa erozja wyniesionych wcześniej łańcuchów górskich na północnej półkuli, co owocuje wielkimi pokładami czerwonej barwy zlepieńców i piaskowców. Klimat jest ciepły i suchy. Flora lądowa to psylofity, pierwotne paprocie, widłaki i skrzypy. Pojawiają się pierwsze zwierzęta lądowe: stawonogi i płazy tarczogłowe. Na początku okresu trwa regresja morska, następnie transgresja. Teren obecnej Polski zalany jest przez morze, na powierzchni znajdują się jedynie góry. Osady dewonu odsłaniają się w Górach Świętokrzyskich. Pod koniec okresu rozpoczęły się wstępne ruchy górotwórcze orogenezy waryscyjskiej.

fran 385,3 (± 2,6) mln

środkowy dewon

żywet 391,8 (± 2,7) mln

eifel 397,5 (± 2,7) mln

wczesny dewon

ems 407 (± 2,8) mln

prag 411,2 (± 2,8) mln

lochkow 416 (± 2,8) mln

sylur

przydol

418,7 (± 2,7) mln

krakowska^[2]

Po zlodowaceniu na przełomie ordowiku i syluru poziom wód podnosi się, następnie wskutek orogenez znów opada, co doprowadza do wymierania wielu gatunków. Trwają ruchy górotwórcze (jedna z większych fazaorogenezy kaledońskiej), którym towarzyszy silny wulkanizm. Powstaje Laurazja. Florę stanowią na lądzie widłaki i psylofity, a w morzach zielenice, krasnorosty i sinice, następuje rozkwit fauny morskiej. Większość obszaru Polski zalana jest przez płytkie morze, w którym powstają wapienie, łupki, iłowce, mułowce, szarogłazy i zlepieńce.

ludlow

ludford 421,3 (± 2,6) mln

gorst 422,9 (± 2,5) mln

wenlok

homer 426,4 (± 2,4) mln

szejnwud 428,2 (± 2,3) mln

landower

telicz 436 (± 1,9) mln

aeron 439 (± 1,8) mln

ruddan 443,7 (± 1,5) mln

ordowik

ordowik późny

hirnant 445,6 (± 1,5) mln

takońska^[3]

Trwa transgresja morza, stąd większość osadów tego okresu to głównie morskie utwory piaszczysto-ilaste, takie jak łupki ilaste, piaskowce, wapienie czy margle. Na obszarze dzisiejszej Polski znajduje się płytkie morze. Większość kontynentów południowej półkuli tworzy Gondwanę, według teorii tektoniki płyt dryfującą od równika w kierunku bieguna południowego. Klimat jest ciepły. Na lądzie pojawiają się pierwsze paprotniki. Pod koniec tego okresu Gondwana osiągnęła szerokość polarną (wg teorii tektoniki płyt) i uległa częściowemu zlodowaceniu, nastąpiło również masowe wymieranie zwierząt (wymieranie ordowickie). W ordowiku miało miejsce nasilenie orogenezy kaledońskiej.

kat 455,8 (± 1,6) mln

sandb 460,9 (± 1,6) mln

ordowik środkowy

darriwil 468,1 (± 1,6) mln

daping 471,8 (± 1,6) mln

ordowik wczesny

flo 478,6 (± 1,7) mln

tremadok 488,3 (± 1,7) mln

kambr

furong

492 (±?) mln

sandomierska^[3] sardyjska^[3]

Dzięki zwiększeniu ilości tlenu nastąpiła kambryjska eksplozja ewolucyjna, która pozostawiła po sobie liczne skamieniałości i ślady organiczne - m.in. trylobity, które pojawiły się w środkowym kambrze. W kambrze pojawiły się też pierwsze strunowce (pikaia). Od dolnego kambru trwa wielka transgresja morza (maksymalna w środkowym kambrze), następnie wskutek ruchów górotwórczych następuje lekka regresja w górnym kambrze. Typowe dla tego okresu są skały osadowe pochodzenia morskiego. Teren dzisiejszej Polski leży w pobliżu równika. Utwory kambryjskie występują w Polsce na powierzchni w Górach Świętokrzyskich i Sudetach. Pod koniec kambru rozpoczyna się orogeneza kaledońska.

496 (±?) mln

paib 499 (±?) mln

oddział 3

503 (±?) mln

drum 506,5 (±?) mln

510,0 (±?) mln

oddział 2

515 (±?) mln

521 (±?) mln

oddział 1

528 (±?) mln

fortun 542,0 (± 1,0) mln

prekambr

proterozoik

neoproterozoik

ediakar 630 mln

bajkalska assyntyjska kadomijska katangijska

W atmosferze znajduje się coraz więcej tlenu. Utlenia on związki żelaza, dzięki czemu w okresie między 2,5 a 2 mld lat temu powstaje ponad 90% światowych rud żelaza. Około 2 mld lat temu zaczyna wykształcać się warstwa ozonowa. W dolnym proterozoiku miało miejsce pierwsze w dziejach ziemi zlodowacenie; w ciągu całej ery miało miejsce ich kilka, a największe z nich w kriogenie (ziemia-śnieżka) - istnieje hipoteza, że cała planeta pokryta była lodowcem, niezamrożone były jedynie głębie oceaniczne (podgrzewane ciepłem Ziemi). W pozostałych okresach proterozoiku klimat był ciepły, o czym świadczą pochodzące z tamtego czasu wapienie i dolomity. Trwały potężne ruchy górotwórcze, wiele skał uległo metamorfizmowi. Ok. 1,5 mld lat temu pojawiły się pierwsze organizmy zawierające jądro (Acritarcha) i organizmy wielokomórkowe. Pod koniec proterozoiku w morzach rozwinęła się fauna ediakarańska.

kriogen 850 mln

ton 1 mld

dalslandzka

mezoproterozoik

sten 1,2 mld

grenwilska

ektas 1,4 mld

kalim 1,6 mld

penakaen hudsońska karelska

paleoproterozoik

stater 1,8 mld

orosir 2,05 mld

riak 2,3 mld

sider 2,5 mld

algomijska

archaik

neoarchaik 2,8 mld

kenorańska

Skorupa ziemska już zastygła, a jej temperatura spadła na tyle, by mogła występować woda w stanie ciekłym. Powstają kratony - zalążki przyszłych kontynentów, oraz pierwsze rudy metali. Około 3,8 mld lat liczą najstarsze pozostałości po beztlenowych i bezjądrowych organizmach. Z archaiku pochodzą pierwsze warstwy wapieni i dolomitów, na ok. 2,8 mld lat temu przypada rozpowszechnienie stromatolitów. Zawartość wolnego tlenu w atmosferze jest bardzo niska. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii nie definiuje początku tej ery, nieoficjalnie przyjmuje się jednak za dolną granicę 3,8 mld i hadeik jako erę poprzedzającą.

mezoarchaik 3,2 mld

białomorska saamijska

paleoarchaik 3,6 mld

eoarchaik 4,0 mld

www.wikipedia.pl

Tabela stratygraficzna - schemat obrazujący przebieg historii Ziemi na podstawie następstwa procesów i warstw skalnych. Obecnie przyjęta tabela stratygraficzna została ustalona przez Międzynarodową Komisję Stratygrafii (ICS). Tabela ta jest podstawowym narzędziem pracy geologów i paleontologów, jednoznacznie definiuje oficjalną terminologię okresów geologicznych w historii Ziemi, dzięki czemu unika się stosowania tych samych nazw w różnych znaczeniach w publikacjach naukowych i podręcznikach z zakresu geologii i paleontologii.

W różnych opracowaniach można spotkać różne podziały stratygraficzne, z powodu ciągle trwających badań i typowania nowych profili wzorcowych (stratotypów). W obecnej wersji tabeli nie istnieją już okresy takie jak trzeciorzęd i czwartorzęd (zastąpione zostały przez paleogen i neogen - będące wcześniej podokresami trzeciorzędu).

(…) W 1977 Globalna Komisja Stratygrafii (przemianowana później na Międzynarodową Komisję Stratygrafii - ICS ang. International Commission on Stratigraphy) podjęła wysiłki mające na celu zdefiniowanie globalnych odniesień dla jednostek geologicznych. Jej najaktualniejszym osiągnięciem jest tabela stratygraficzna, wydana w październiku 2006.

Pochodzenie nazw niektórych jednostek

• sider - od greckiego słowa sideros, oznaczającego żelazo - z powodu powstałych w tym czasie rud żelaza

• orosir - od greckiego słowa orosira, oznaczającego łańcuch górski

• riak - od greckiego słowa rhyax oznaczającego strumień lawy

• stater - od greckiego słowa statheros - stabilny

• ediakar - od australijskiego płaskowyżu Ediacara, gdzie znaleziono wiele skamieniałości (tzw. fauna ediakarańska)

• kambr - od prowincji rzymskiej Cambria - obecnej Walii

• ordowik - od brytyjskiego plemienia Ordowików

• sylur - od celtyckiego plemienia Sylurów

• dewon - od nazwy brytyjskiego hrabstwa Devonshire

• karbon - od słowa carbo - łac. węgiel

• perm - od wchodniorosyjskiego miasta, gdzie znajdują się wzorcowe osady tego okresu

• trias - od greckiego słowa trias, z powodu domniemanej trójdzielności okresu

• jura - od francusko-szwajcarskiego pasma górskiego

• kreda - od skał węglanowych występujących na wybrzeżu Anglii, powstałych w tamtym okresie

• eocen - w wolnym tłumaczeniu "świt nowych czasów"

Dawna tabela stratygraficzna

• Eon: Fanerozoik znaczenie - "jawne życie"

• Era: Kenozoik znaczenie - "nowe życie"

• Okres: czwartorzęd

• Okres: trzeciorzęd

• Era: Mezozoik znaczenie - "środkowe życie"

• Okres: Kreda

• Okres: Jura

• Okres: Trias

• Era: Paleozoik znaczenie - "wczesny życie"

• Okres: Perm

• Okres: Karbon

• Okres: Dewon

• Okres: Sylur

• Okres: Ordowik

• Okres: Kambr

• Eon: Prekambr znaczenie - "przed kambrem"

• Era: Proterozoik znaczenie - "pierwsze życie"

• Okres: Neoproterozoik

• Okres: Mezoproterozoik

• Okres: Paleoproterozoik

• Era: Archaik znaczenie - "dawny"

• Okres: Neoarchaik

• Okres: Mezoarchaik

• Okres: Paleoarchaik

• Eon: Azoik znaczenie - "bez życia"

• Okres: Eoarchaik

9