Wstęp do prawoznawstwa

1. BŁĘDY W POSTAWIE POZNAWCZEJ WOBEC PRAWA:

1. Utożsamianie prawa z tekstem lub z przepisami prawa:

• Prawo jest napisane językiem naturalnym, który jest pełen nieścisłości.

• Prawo odnosi się do podmiotów generalnych.

• Tekst jest tylko wskazaniem wstępnym na pewną normatywność, punktem wyjścia do zinterpretowania prawa. Zadaniem prawnika jest zinterpretowanie prawa - wydobycie znaczenia.

• Tekst jest uściślany w procesie decyzyjnym

• Przepisy są, co najwyżej punktem refleksji prawnika nad treścią prawa. Na tę treść składają się: rzeczy uwzględnione wprost, dyrektywy interpretacyjne. Treść prawa jest wypadkową kilku czynników. Prawnik nadaje tekstowi sens, który wydobywa się w czasie dyskusji.

• Język prawniczy posiada `otwartą tekstowość', nie jest ścisły, więc należy go dogłębnie interpretować. Tym bardziej się jednak prawo komplikuje. Niektórzy twierdzą, że prawo staje się rzeźbą tylko dla prawników a nie dla zwykłych ludzi.

• Koncepcja prawa jest wynikiem pewnej historycznej drogi rozwoju prawa kontynentalnego, w którym tekst prawny jest tworzony przez organ zwany legislatywą. Zadaniem prawników jest wydawanie wyroków w aktualnym stanie faktycznym w oparciu o generalne normy prawne.

• Władza sądownicza nadaje często normie różne znaczenia [często odmienne od zamierzeń organu legislacyjnego]. Wszystko jednak znajduje się pod kontrolą sądów wyższej instancji.

• Nadanie znaczenia przepisom może być skrajnie różne mogą być różne rozumienia ustawy. Władza sądownicza polega właśnie na określaniu znaczenia tego prawa/przepisów.

• Kwestie rekonstrukcji przepisu powinności komplikuje fakt, że współcześnie nie ma jednego centra legislacyjnego. Nie tylko sejm czy organy władzy wykonawczej tworzą prawo, ale także sędziowie. Sędziowie są zobowiązani przestrzegać prawa

• Jesteśmy zobowiązani przestrzegać prawo międzynarodowe i europejskie rekonstruując wzór powinnego zachowania, który jest właściwy dla danej sprawy.

• Prawo jest aktywnością budowania przepisów prawnych, a nie przepisem.

2. Utożsamianie prawa z przymusem:

• Prawo nie jest przymusem, jeśli chodzi o dobre organizowanie społeczeństwa czy ekonomii.

• Czasem prawo utrudnia nam konkurowanie na rynku, co stanowi często duży problem.

• Rolę prawnika można określić, jako doradczą

• Duża część norm prawnych nie jest obostrzona przymusem psychofizycznym. Stosowanie przymusu jest rzadkie.

• Prawo konstytucyjne w ogóle nie jest związane z przymusem, podobnie jak nasze podstawowe prawa.

• Przymus służy do ochrony naczelnych wartości

• Przymus występuje głownie w prawie karnym.

3. Utożsamianie prawa i państwa:

• Suweren = naród polski

• Niewiele praw, które otrzymujemy pochodzą od państwa, głownie pochodzą od praw naturalnych człowieka -praw związanych z istotą człowieczeństwa.

• Istnieje rodzaj napięcia między jednostką a państwem. W tym właśnie rola Rzecznika Praw Obywatelskich.

• Prawo jest koncepcją wolności człowieka wobec państwa/społeczeństwa. Nie można ograniczać pojęcia prawa do woli suwerena, bo koncepcja wolności człowieka zderza się z wolą suwerena. Koncepcja ta wywodzi się z praw człowieka i obywatela. Cały czas jest napięcie między suwerenem a poczuciem wolności człowieka.

• Rzadko posługujemy się wolnością, raczej odwołujemy się do prawa podmiotowego. Nasza wolność jest szeroko określona, składa się raczej z pewnych `cegiełek wolności' [wolność słowa czy wolność wyznania]. Tym poszczególnym cegiełkom odpowiada tzw. Prawo podmiotowe - grupa uprawnień, które posiadamy, składające się na wolność człowieka.

4. Wniosek:

• Prawo nie jest takim obiektem, które jest traktowane, jako prawo naturalne. Jest obiektem kulturowym, zbiorem sensów rozpoznawalnych w dyskusji społecznej.

• Prawo to głównie dyskusja o pewnej normatywności. Prawo w tym rozumieniu jest zjawiskiem subiektywnym.

• 3 konteksty, gdy mówimy o prawie:

- prawo pozytywne przeciwstawiane prawu natury

- prawo podmiotowe przeciwstawiane prawu przedmiotowemu

- prawo wewnętrzne przeciwstawiane prawu międzynarodowemu

2. ROZUMIENIA POJĘCIA `PRAWA':

1. Prawo pozytywne a prawo naturalne:

• Dawniej w prawie staropolskim prawo to rozkaz suwerena lub uprawnienie jednostki wobec państwa i innych ludzi.

• Prawo pozytywne - normy z funkcjonowaniem państwa ustanowione przez uprawniony organ do tego.

• Prawo naturalne:

- prawo pierwotne oparte na wyższej filozofii bądź religii

- przekonanie o istnieniu prawa wyższego,

- nie jest wydawane przez państwo, gdyż nabywa się je z chwilą urodzenia; - pojawia się często, jako moralność;

- nie jest ujęte normatywnie.

• Zderzenie prawa naturalnego i pozytywnego następuje głownie w czasie pewnych przełomów.

• Często prawa natury są stosowane do krytyki praw pozytywnych.

• Praw natury nie można mylić z prawami człowieka i obywatela, prawo natury mamy od urodzenia - nie trzeba być człowiekiem ani obywatelem żeby mieć prawo natury.

• Uznanie praw człowieka jest wynikiem umowy między krajami. Jest to przekonanie o potrzebie poszanowania godności człowieka.

2. Prawo podmiotowe a prawo przedmiotowe:

• Prawo podmiotowe:

- słusznie nabyte

- to, co wynika z koncepcji wolności człowieka

- wiązka uprawnień nadanych przez prawo przedmiotowe, która nie wygasa nawet po anulowaniu tych praw

- wyprowadza się je z uprawnień naturalnych

- prawo nie działa wstecz, tzn. nie może podważać praw podmiotowych, słusznie nabytych

• Prawo przedmiotowe = ustawa; to, co utworzone; często konfrontowane w sporach z uprawnieniami, które człowiek dostał z tej ustawy lub wcześniej obowiązującej.

3. Prawo wewnętrzne a prawo międzynarodowe publiczne:

• Prawo wewnętrzne - prawo państwowe, które sprawuje suwerenną władzę na danym terenie.

• Prawo międzynarodowe publiczne:

- reguluje stosunki między państwami a także między państwami a jednostkami.

- nie jest aktem jednostkowej woli państwa, jak prawo wewnętrzne

- jest wynikiem umowy międzynarodowej, zwyczaju międzynarodowego.

• Prawo krajowe - państwa członkowskie, prawo wewnętrzne danego kraju.

• Prawo wspólnotowe - prawo europejskie ma pierwszeństwo nad prawem krajowym.

• Przy niezgodności tych praw kraj musi się poddać prawu wspólnotowemu sędzia musi odmówić używania prawa krajowego.

• Prawoznawstwo odnosi się do państw, które recypowały prawo rzymskie. Będziemy głownie mówić o prawi pozytywnym, prawie przedmiotowym i prawie wewnętrznym.

3. PODSTAWOWE FUNKCJE PRAWA:

1. Kontrola zachowań:

• Może mieć charakter:

- normatywny - oddziaływanie na obywatela poprzez normy regulacyjne, które mają taki skutek, że obywatel im się podporządkowuje [prawo ma autorytet].

- pozanormatywny - przymus w państwach gdzie przestrzeganie prawa nie jest powszechne; oddziaływanie za pomocą sytuacji fizycznych

• Państwo opiera się na kontroli funkcjonowania prawa [przestrzegania do przez obywateli].

2. Rozdział dóbr i ciężarów pomiędzy obywateli:

• Dwie idee:

- socjalistyczna - trzeba chronić najsłabszych, którzy sobie nie radzą.

- liberalna - państwo nie może ograniczać obywateli.

• Nasza konstytucja realizuje wymogi/założenia sprawiedliwości społecznej.

• Jeżeli jest względny niedostatek dóbr państwo musi zdecydować, według jakich kryteriów sprawiedliwe je podzielić np. podzielenie zasiłków dla bezrobotnych.

• Rodzaje sprawiedliwości:

• Sprawiedliwość formalna - procedura debatowania o sprawiedliwości

• Sprawiedliwość materialna - jak podzielić/przydzielić dobra. Zasada równości - wewnątrz danej kategorii jest równość.

• Sprawiedliwość wymienna [kumulatywna] - zasada wzajemności - każdy otrzymuje na zasadzie wzajemności odpowiednią ilość dóbr; coś się nam zależy, za co

• Zarzuca się, że państwo jest tylko formalnie równe [pensje niskie, sądy nie są ani bezstronne ani efektywne]. Chociaż mamy prawo wyposażone w wszystkie potrzebne organy to zawsze podział dóbr będzie budził wątpliwości.

• W prawoznawstwie dominuje funkcja kontrolna, normatywna, obowiązuje zasada sprawiedliwości formalnej.

3. Regulacja konfliktów:

• Konflikt występuje wtedy, gdy jedna ze stron ma jakieś roszczenia/żądania a druga odmawia ich realizacji.

• Sposoby regulacji:

• Kontraktowy - obie strony dążą do konsensusu, chcą zawrzeć ugodę/umowę; nie ma nikogo między nimi.

• Mediacyjno-konsyliacyjny - jest mediator, ale bez uprawnień władczych, dąży do pojednania stron.

• Arbitrażowy - strony wybierają arbitra, którego decyzja ma charakter władczy.

• Adiudykacyjny - strony nie wybierają osądzającego, jest on odgórnie narzucony, z góry są narzucane procedury osądzenia. Dziś dominuje ten tryb.

4. KULTURA PRAWNA:

1. Nasza kultura prawna:

• Wywodzi się z prawa rzymskiego

• Rozważamy prawo pozytywne

• Dąży się do wzorca sprawiedliwości

• Normatywne kontrolowanie zachowań

• Konflikty rozwiązywane głównie sposobem adiudykacyjnym.

2. Kultury prawne w komparatystyce prawniczej:

Kultura prawna ma najczęściej 2 znaczenia:

• Węższe - kultura prawna to: wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty, co do jego zmian.

• Szersze - termin `kultura prawna' obejmuje stan prawa [treść i forma], doktryny prawne i naukę o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stanowieniem prawa oraz to wszystko, co wchodzi w skład pojęcia kultura prawna w węższym znaczeniu.

Współcześnie wyróżniamy następujące typy kultur prawnych:

• Kultura prawna `civil law'

• Kultura prawna `common law'

• Kultura prawna chrześcijaństwa

• Kultura prawna judaizmu

• Kultura prawna Islamu

• Kultura prawna hinduizmu

• Kultura prawna buddyzmu

• Kultura prawna konfucjanizmu - Dalekiego Wschodu

• Kultura prawna animizmu (Afryka, Ameryka Południowa)

Kultury prawne różnią się od siebie pod wieloma względami:

• Rozumienie prawa - np. prawo rzymskie przyjmowało założenia pozytywistyczne.

• Rola prawa w życiu jednostki i społeczeństw i profesjonalnych działań mających na celu realizację jego postanowień [np. orzecznictwa sądowe]

• Sposób tworzenia prawa - Prawo stanowione [civil law] jest tworzone w drodze specjalnych procedur przez wyodrębnione organy prawodawcze. W krajach common law pewna część obowiązującego prawa tworzona jest przez sędziów w procesie wyrokowania w konkretnych przypadkach.

• Wpływ religii i instytucji wyznaniowych na kulturę prawną - w europie od kilku wieków trwa proces laicyzacji prawa, ale i tak nie jest ono pozbawione inspiracji religijnej. Bliski związek religii i prawa obserwuje się w państwach islamskich.

• Poziom represyjności obowiązującego prawa, a także dominująca w społeczeństwie postawa wobec surowości sankcji prawnych - od połowy XX wieku obserwuje się łagodzenie surowości kar i postępującą humanizację systemów penitencjarnych.

3. Kultura prawa rzymskiego:

Prawo rzymskie odegrało kapitalną rolę w tworzeniu współczesnych systemów prawnych, w szczególności na płaszczyźnie prawa cywilnego. Obecnie wszystkie systemy prawne Europy kontynentalnej są mniej lub bardziej oparte na tradycji rzymskiej. Dużą rolę w podtrzymaniu tradycji prawa rzymskiego odegrał Kodeks napoleoński.

Prawu rzymskiemu zawdzięczamy m.in.:

• Odróżnienie własności od posiadania. (Rzymianie własność rozumieli jako prawo do wyłącznego rozporządzania rzeczą wraz z czerpaniem z niej pożytków, natomiast posiadanie, jako stan faktyczny, w którym rzecz znajduje się we władztwie danej osoby.)

• Podział praw na względne i bezwzględne.

• Podział odpowiedzialności odszkodowawczej na kontraktową i deliktową.

• Wykształcenie podstawowych umów tj. sprzedaż, pożyczka, najem, zlecenie. (Główną zasługą jurysprudencji rzymskiej było tutaj określenie wzajemnych praw i obowiązków stron umowy, a także sfery w jakie strony mogą kształtować umowę.)

5. TWORZENIE PRAWA POZYTYWNEGO:

1. Powstanie prawa pozytywnego:

• Jest związane z powstaniem państwa

• Wynik aktywności państwa

• Proces tworzenia prawa pozytywnego w państwie kończy się wydaniem normy generalnej.

• 2 podstawowe grupy norm:

• Generalne - tworzenia prawa

• Indywidualne - stosowanie prawa

2. Formy tworzenia prawa:

1. Stanowienie prawa:

• Stanowienie prawa pojawiło się wraz z państwem biurokratycznym [XIX w.].

• Wg Webera państwo biurokratyczne przejęło prawo jako sposób zarządzania społeczeństwem. W tym celu korzysta również z wyspecjalizowanych struktur, aby zarządzać społeczeństwem.

• Organ państwa korzystając ze swojej kompetencji wydaje akt normatywny [np. ustawę, rozporządzenie, zarządzenie].

• Normy kompetencyjne wskazują organ, dziedzinę i tryb, w którym ten organ ma prawo stanowić. Jest z nią powiązany nakaz zrealizowania normy, która w tym trybie zostanie wydana przez kompetentny organ państwa.

• Taka norma wnosi nowe treści do prawa. W naszej kulturze prawnej prawo nie powtarza tego, co zostało już ustalone, ale można z dnia na dzień budować całą strukturę/konstrukcję prawną.

• Nowość normatywna powoduje, że prawo odgrywa aktywną rolę w budowaniu porządku społecznego - może ustanawiać normy, których w społeczeństwie jeszcze nie ma - polityka prawna [osiąganie celów społecznych przez wydawanie norm].

• Nowość normatywna może wprowadzać nowe rozwiązania prawa do życia społecznego, które nie utworzyły się w tradycji. Mogą zmieniać gospodarkę, konstrukcje; gwarantuje obywatelom pewne prawa, których nie można naruszać [nowość normatywna też nie może, bo jest ograniczona przez konstytucję, która daje obywatelom prawa].

• Stosowanie prawa nie może naruszać konstytucji [ocenia to Trybunał Konstytucyjny - `negatywny prawodawca']

• Wynikiem stanowienia prawa jest pojawienie się aktu prawnego.

• Cechą prawa pozytywnego jest to, że jest zawsze publikowane w publikatorach.

2. Prawo zwyczajowe:

• Uzyskane poprzez uznanie zwyczaju stosowanego przez wiele lat.

• Metoda prób i błędów + poszanowanie tradycji

• Nie ma nowości normatywnej

• Prawo zwyczajowe nie pochodzi od żadnej instytucji, lecz zostaje wykształcone przez społeczeństwo w toku historii.

• Było prawem niepisanym przekazywanym ustnie z pokolenia na pokolenie. Z czasem normy były utrwalane w formie pisemnej

• Normy prawa zwyczajowego odegrały szczególną rolę w rozwoju prawa międzynarodowego.

3. Praktyka sądowa:

• To system precedensowy [kraje anglosaskie].

• Sędzia jest organem legislacyjnym.

• Normy wydawane są w momencie tworzenia wyroku. Sędzia wydając wyrok sięga do wydanych już rozstrzygnięć tego typu. Jeżeli zaś tego nie było, to sędzai sam formułuje.

• Precedens to decyzja sądu, która tworzy prawo, ale nie jest to cały wyrok, lecz sformułowana w wyroku reguła ogólna w oparciu, o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która staje się wiążąca dla tego typu spraw w przyszłości.

• Zasada `stare decisis' - sądy niższe są zobowiązane stosować precedensy ustanawiane przez sądy wyższe. Sądy nie powinny zmieniać swojej decyzji, chyba, że istnieje ku temu ważna przyczyna.

• Precedens składa się z dwóch części:

• `ratio decidecenti' - uzasadnienie danego rozstrzygnięcia, z tego wynika norma generalna, która będzie podstawą rozstrzygnięcia podobnych przypadków w przyszłości.

• `obiter dictum' - uboczne rozstrzygnięcie kwestii, mających znaczenie tylko dla danej sprawy.

• Dzisiaj nie ma ostrej granicy pomiędzy systemem stanowionym a precedensowym. Prawo do interpretacji jest tak rozwinięte, że nie robi to różnicy. Co prawda, na kontynencie nie można tworzyć prawa poprzez praktykę sądową, ale na zasadzie zwiększenia roli analizy prawa stanowionego można je interpretować w różny sposób.

• Precedens faktyczny - prawo zawiera normy generalne, jest w języku naturalnym, zawiera niejasności i nieostrości, które trzeba dointerpretować, dokonują tego sądy w tych krajach. Bez znajomości orzeczeń jak sądy zinterpretowały prawo nie można poznać treści prawa. Praktyka prawna bada orzeczenia sądów. Orzecznictwo ewoluuje - może się zmieniać.

3. Akt normatywny:

1. Budowa aktu normatywnego:

• Akt normatywny to tekst prawny odpowiednio usystematyzowany, wydany przez kompetentny organ państwa i opublikowany w Dzienniku Ustaw/Monitorze Polski.

• Indywidualny akt prawny - to wynik stosowania prawa przez organ państwa poprzez zastosowanie pewnej procedury postępowania; wyraża normy konkretne i jednostkowe; powstaje w procedurze cywilnej i administracyjnej; określa skutki prawne danego faktu.

• Tworzenie prawa - wydawanie norm ogólno-abstrakcyjnych

• Stosowanie prawa-wydawanie norm jednostkowo-konkretnych

• Systematyka aktu normatywnego:

• Nazwa rodzajowa aktu normatywnego [ustawa, rozporządzenie itd.]

• Data wydania [badanie obowiązywania]

• Tytuł określający jego zakres przedmiotowy

• Preambuła [rodzaj wstepu do ustawy], zawiera:

- główne motywy wydania aktu

- wartości, które mają być chronione

- wskazówki interpretacyjne

• Część ogólna - zawiera przepisy wskazujące:

- jakie sprawy są regulowane

- do jakich podmiotów jest skierowana

- jakie sprawy są wyłączone

- definicje legalne - wyjaśnienie znaczeń terminów używanych w danym akcie.

• Część szczegółowa - regulowanie konkretnych spraw, którym poświęcony jest akt.

• Przepisy przejściowe i końcowe:

- przepisy o zmianie innych przepisów tak żeby dostosować je do danego aktu.

- klauzule derogacyjne [pozbycie się jakiegoś przepisu z prawa]:

• Wyliczające - wskazuje się konkretny akt, który przestaje istnieć

• Ogólne - uchylenie wszystkich obowiązujących wcześniej aktów danej gałęzi. Są to przepisy o wejściu w życie aktu prawnego - vacatio legi. Określają czas, do którego akt obowiązuje np. przepisy wprowadzające kodeks - wydanie oddzielnej ustawy.

• Cały akt normatywny podzielony jest na przepisy. Podstawową jednostką systematyzacyjną aktu normatywnego są:

• Artykuły

• Ustępy [punkty i litery]

• Paragrafy

lub

• Rozdziały, które dzielą się na działy [kodeksy]

lub

• Księgi [kodeks cywilny] -> tytuły-> działy-> rozdziały

2. Akty normatywne porządkujące:

• Tekst jednolity - akt prawny, który ogłasza się w tym publikatorze, w którym ogłoszony był pierwotnie i na który nanosi się wszystkie zmiany. Wtedy stają się tekstem autentycznym. Jest uporządkowaniem aktu normatywnego.

• Inkorporacja - kiedy kilka aktów prawnych łączy się w jeden bez zmian.

• Kodeks - akt prawny, który reguluje daną całą gałąź prawa. Celem jest uporządkowanie formalnych przepisów i uporządkowane teoretyczne/pojęciowe.

4. Publikacja aktów normatywnych:

1. Dziennik Ustaw:

• Zawartość Dziennika Ustaw reguluje Konstytucja RP oraz ustawa z dnia 20.07.2000r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych aktów prawnych. Te akty stanowią podstawę prawną jego wydania.

• W Dzienniku Ustaw ogłaszana jest przede wszystkim konstytucja i ustawy.

• Dziennik Ustaw zawiera:

• Rozporządzenia z mocą ustawy wydane prze Prezydenta RP

• Rozporządzenia wydane przez Prezydenta RP, Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów i ministrów kierujących działami administracji rządowej, przewodniczącym określonym w ustawach komitetów - będących członkami Rady Ministrów oraz Karowej Rady Radiofonii i Telewizji.

• Teksty jednolite ustaw i rozporządzeń

• Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie oraz oświadczenie urzędowe w sprawie mocy obowiązującej tych umów.

• Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw.

• Akty prawne dotyczące wyborów do sejmu i senatu

• Akty prawne dotyczące powszechnej lub częściowej mobilizacji i użycia sił zbrojnych do obrony RP

• Obwieszczenie w sprawie sprostowania błędów

• Rocznie wydaje się kilkadziesiąt ustaw

• Historia Dziennika Ustaw:

• 1918-1919 - Dziennik Praw Państwa Polskiego

• 1919-1952 - Dziennik Ustaw RP

• 1952-1989 - Dziennik Ustaw RP Ludowej

• Od 1990 - Dziennik Ustaw RP

2. Monitor Polski:

• Drugi pod względem ważności publikator aktów normatywnych.

• Pełna nazwa: `Dziennik urzędowy RP: Monitor Polski'

• Wydawany przez premiera

• Zawiera:

• Akty normatywne, które nie są źródłem powszechnie obowiązujących praw

• Zarządzenia Prezydenta RP wydane na podstawie ustawy

• Uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów wydawane na podstawie ustawy

• Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Monitorze Polskim lub te nieogłoszone

• Akty urzędowe Prezydenta RP dotyczące:

• Zwoływania pierwszego posiedzenia sejmu i senatu

• Skracania kadencji sejmu

• Zrzeczenia się urzędu Prezydenta

• Powoływania sędziów

3. Zasady powoływania aktów normatywnych i przepisów prawa:

• Powoływanie się na akt normatywny - należy przytoczyć nazwę aktu prawnego wraz z datą jego uchwalenia, a następnie po przecinku lub ewentualnie w nawiasie podać miejsce publikacji w następujący sposób:

• Skrót DZ.U

• Data uchwalenia [jeżeli akt został opublikowany w innym roku niż data jego uchwalenia to należy podać zwrot np. `z 2002r.']

• Numer, pod którym akt został opublikowany

• Pozycje, pod którą akt jest opublikowany np. poz. 12

• Dodatek `z późn. zm.' lub `ze zm.' Jeśli w dacie cytowania obowiązuje wersja aktu zmieniona w stosunku do wersji opublikowanej w cytowanym źródle np. ustawa z 21 XII 1997r. o gospodarce nieruchomościami.

• Jeżeli akt jest objęty tekstem jednolitym należy podać adres publikacyjny obwieszczenia zawierającego tekst jednolity. Np. ustawa z 20 VI 1997r. - Prawo o ruchu drogowym 9tekst jednolity DZ.U. z 2005r., Nr 108, poz. 908)

• W Informatyce Prawniczej stosuje się prostszy zapis np. DZ.U. 2004.261.2603

• Dostęp do publikatora:

• Tylko teksty publikowane w wersji papierowej mają przymiot autentyczności, pozostałe są nieautentyczne.

• Teksty prawne w wersji autentycznej można uzyskać w urzędach terenowych organów administracji rządowej (urząd wojewódzki) lub organów administracji samorządowej terytorialnej (urząd gminny), które mają obowiązek udostępnienia zbiorów DZ.U. nieodpłatnie do powszechnego wglądu w miejscu do tego przeznaczonym z siedzibach i w godzinach pracy urzędu. Dostępne także w bibliotekach publicznych, w bibliotekach wydziałów prawa.

• W wersji elektronicznej na stronie Sejmu RP

5. Źródło prawa:

• Tworzenie prawa jest wyrażone jako metafora - źródła prawa - ma kilka znaczeń:

• Znaczenie normodawcze - X jest źródłem pr., X ustanawia normy

• Znaczenie funkcjonalne - X wpływa na treść norm prawa obowiązującego

• Znaczenie walidacyjne - X jest źródłem prawa, tzn. jest podstawą wydania innej normy prawnej Y

• Znaczenie decyzyjne - X jest źródłem prawa , Zn, jest powoływane w uzasadnień decyzji wyroku

• Znaczenie informacyjne - X zawiera informacje o prawie obowiązującym.

• Najczęściej używa się znaczenia normodawczego, walidacyjnego, a dalej informacyjnego.

6. TEKST PRAWNY:

1. Norma prawna a przepis prawny:

• Norma prawna to reguła zachowania, złożona z elementów zawartych w przepisach, buduje się je wg wzoru.

• Przepis prawny to jednostka systematyzacyjna tekstu prawnego np. paragraf, zdanie w ustępie. W przepisach prawnych nie mam zawartej reguły, jedynie pewien opis czynności.

2. Imperatyw a norma hipotetyczna:

• Imperatyw = norma kategoryczna - nie wskazują adresata, jest on domyślny, brak w nich hipotezy; zawiera tylko dyspozycje, czyli jest to norma jednoelementowa. Imperatyw to nakaz, reguła, zasada, która nie podlega dyskusji i którą można bezpośrednio wywieść z założeń teoretycznych. Np. normy moralne - inkorporacja z dekalogu - nie zabijaj, nie kradnij etc.

• Norma hipotetyczna - zawsze wskazują adresata w sposób szczegółowy,
  np. normy prawne. Z tej normy hipotetycznej wywodzą się poszczególne segmenty porządku prawnego: konstytucje, ustawy, dekrety itp.
  

3. Elementy normy prawnej:

• Hipoteza - określenie adresata normy i jego cechy oraz okoliczności, a jakich się znajduje, wskazywane przez normy generalne [ mówimy o cechach a nie indywiduach].

• Dyspozycja - określa zachowanie, którego norma dotyczy i regulację zachowania [modalność]. Normy indywidualne mają określone zachowanie i adresata konkretnie, osadzone w miejscu i czasie. Normy generalne - zachowanie i adresat określone w sposób generalny. Dyspozycja składa się z:

• Obowiązków [zakazy i nakazy]

• Uprawnień - pewna możliwość postępowania chroniona prawem. Uprawnienia to nie dozwolenia [pojęcie słabsze]. Przepisy prawa formułują uprawnienia - adresat może , nie musi. Jeśli strona nie podporządkuje się drugiej stronie, która ma uprawnienia, może ponieść nawet skutki prawne, zostać pociągniętym do odpowiedzialność. Uprawnienia muszą być podane w przepisach a dozwolenia wnioskujemy.

• Sankcja - dotyczy skutków naruszenia prawa, normy o charakterze instrukcyjnym nie posiadają sankcji. Rodzaje sankcji:

• Sankcja represyjna - w prawie karnym; osoba nie stosująca się do dyspozycji (do osankcjonowanych norm) ponosi dolegliwość. Dolegliwość jest kluczem do prewencji, także sposobem resocjalizacji. Kara nie mam na celu przywrócenia stanu sprzed przestępstwa. To jest wyrównanie dolegliwości, która została wyrządzona społeczeństwu. Sankcja represyjna spełnia:

• Funkcję prewencyjną

• Funkcję karną

• Funkcję resocjalizacyjną

• Sankcja egzekucyjna - w prawie cywilnym i administracyjnym; zmuszenie kogoś do wykonania obowiązków, których nie wykonał. Sankcja egzekucyjna traci moc, gdy nie da się przywrócić stanu pożądanego. Nie ma na celu żadnych dolegliwości, skierowana po to, aby wykonać obowiązek. Sankcje mogą się zbiegać.

• Sankcja nieważności - prawo działa samo, bez innych organów. Jeśli wykonano czynność niezgodną z prawem to jest ona nieważna.

*Sankcje łączone - sankcja represyjna często spotyka się z sankcją nieważności, np. w przypadku bigamii.

4. Konstrukcja normy prawnej:

• Normy jednoelementowe - złożona tylko z dyspozycji

• Normy dwuelementowe - HD lub HS. Jeżeli zachodzą warunki określone w H, to adresat normy powinien się zachować tak jak mówi D/ to poniesie odpowiedzialność karną S.

• Normy trzyelementowe - HD/S. Jeżeli zachodzą warunki określone w H to adresat powinien zachować się jak mówi D bądź zostanie ukarany S.

• Normy sprzężone - H1D/H2S. Jeżeli zachodzą warunki określone w H1 reguły sankcjonowanej to adresat powinien zachować się jak mówi D, bądź jeśli naruszy dyspozycję [H2] to należy mu się kara S.

Normy sprzężone są sposobem an uniknięcie powiedzenia co jest sankcją, to tak naprawdę dwie normy. Zawierają określenia organu, ale także stwierdzenia, że adresat pierwotny normy sankcjonowanej nie zachował się zgodnie z prawem, z dyspozycją normy sankcjonowanej. Koncepcja norm sprzężonych - mamy do czynienia z dwiema częściami:

• Norma sankcjonowana [H1D] - przeznaczona dla adresata pierwotnego, skierowania do prostego człowieka, do naszego życia. Z punktu widzenia organu państwa.

• Norma sankcjonująca [H2S] - kolejna kierowana do organów prawa - adresatów wtórnych. Z punktu widzenia adresata.

5. Podziały norm i przepisów prawa:

Podział I

• Przepisy zupełne

• Przepisy niekompletne/niezupełne - nie są wystarczające do zbudowania normy prawnej, wymagają uzupełnienia, odsyłają do innych żebyśmy znaleźli tam odniesienie.

• Odsyłające - odsyłają do wyraźnie wskazanego miejsca

• Blankietowe - wskazanie miejsca, kto ma prawo do stworzenia dyspozycji i stosowania sankcji.

Podział II

• Systemowo - odesłanie do przepisów prawa należących do systemu prawa:

• Sensu stricto - w sposób wyraźny wskazują przepis odniesienia aby nie powtarzać treści danego przepisu. Nie powinny odsyłać do innych aktów normatywnych.

• Blankietowe - nie wskazuje przepisów, do których odsyła, ale używa określeń wymagających przeczytania. Nie mówi, ale my wiemy, że odsyła. Powody: przepisy zmieniają się niezależnie od siebie; dyspozycje i sankcje SA uchwalana przez różne organy, znajdują się w aktach różnej ważności.

• Pozasystemowo - odesłanie do reguł spoza systemu prawa

• Zasady słuszności/współżycia społecznego - dotyczą moralności, sprawiedliwościowego podejścia.

• Reguły zwyczaju - odsyłanie do zwyczaju, który powinien być powszechny, jednolity i stały [ ma trwałość w czasie].

Podział III

• nakazujące

• zakazujące

• dozwalające - możliwość wybrania odpowiedniego sposobu zachowania

Podział IV

• lex generalis - reguły

• lex specialis - wyjątki od reguły

Jedna z norm musi ustąpić drugiej Lex specialis derogat legi generali.

Podział ten ma znaczenie przy rozwiązywaniu sprzeczności w prawie.

Podział V

• lex plusquam perfecta - sankcje represyjna i nieważności

• lex perfecta - tylko sankcja nieważności

• lex minusquam perfecta - tylko sankcja represyjna

• lex imperfecta - brak sankcji

Podział VI

• proste - określają skutki prawne tylko jednego stanu faktycznego

• złożone - określają skutki prawne wielu stanów faktycznych

Podział VII

• ogólne - przepisy znajdujące zastosowanie w więcej niż jednym przypadku

• jednostkowe - mamy konkretnego adresata, wskazanego np. w sposób imienny

Podział VIII- ze względu na określenie adresata:

• generalne - adresat określony generalnie

• indywidualne - adresat określony indywidualnie

Podział IX - ze względu na sposób zachowań:

• abstrakcyjne - powtarzalne rodzajowo

• konkretne - jednorazowe okoliczności (np. pozwolenie na budowę - adresat określony indywidualnie; rozpisanie przetargu, nakaz ewakuacji - adresat określony generalnie)

Podział X

• Zapożyczony z językoznawstwa

• pierwszego stopnia

• drugiego stopnia

Podział XI

• Ius Cogens = przepisy imperatywne - bezwzględnie obowiązujące - ich treści nie da się ograniczyć ani uchylić przez wolę stron. Nie pozostawiają stronom swobody tylko wskazują warunki umowy.

• Ius Dispositivum = przepisy dyspozytywne - względnie obowiązujące - mają one na celu uzupełnienie treści stosunku prawnego o elementy pominięte w czynnościach prawnych, a niezbędne dla kompletnego czy też społecznie uzasadnionego uregulowania treści konkretnego stosunku prawnego.

• Przepisy semi-imperatywne (-dyspozytywne) - gwarantują minimum uprawnień i pozwalają na więcej. Spotykane najczęściej w prawie pracy - wskazywanie minimalnych i maksymalnych płac, czasu pracy.

7. SYSTEM PRAWA:

1. Kultura prawa kontynentalnego a kultura prawa precedensowego:

• Porządek prawny - relacje, które powstają w wyniku przestrzegania/stosowania prawa

• Wyróżniamy 2 typy kultur prawnych: kultura prawa anglosaskiego i kultura prawa kontynentalnego. Na poziomie językowym te kultury są oddzielone od siebie - inne wyposażenie pojęciowe. Te różnice mają źródła historyczne [Anglicy nie chcieli się poddać prawu rzymskiemu, czyli władzy cesarza niemieckiego].

1. Cechy prawa ustawowego/stanowionego/civil law:

• Kontynent europejski

• Recepcja prawa rzymskiego (dzięki niemu powstała Szkoła Bolońska)

• Przejęcie aparatury pojęciowej prawa rzymskiego na kontynencie

• Prawo Kodeksowe - złożone z norm generalnych i abstrakcyjnych tworzonych przez legislatywę

• Pierwszą osobą jest interpretator prawa

• Ustawa - podstawowa jednostka aktu normatywnego. Prawnicy interpretują te reguły.

• Zakaz tworzenia prawa przez sądy

• Oddzielenie tworzenie od stosowania prawa

2. Cechy common law/prawa anglosaskiego:

• Wielka Brytania, USA, niektóre kraje Ameryki Południowej

• Brak recepcji prawa rzymskiego, odejście od niego

• Dawniej sądy angielskie były sądami wędrownymi - wędrowały i rozstrzygały spory w karczmach. Sędziowie zaczęli stosować prawo, które napotkali na ziemi angielskiej. Powoływane ławy przysięgłych podawały zwyczaje lokalne na podstawie których sędziowie wydawali wyroki Źródłem sprawiedliwości był król.

• Aby wydobyć prawo potrzebna jest analiza orzeczenia, precedensu.

• System precedensowy - prawo pospolite powszechne zawarte jest w orzeczeniach sądowych. Sądu tworzą i stosują prawo.

• Prymat ustawy - ustawa może uchylić każdy precedens, ale żaden precedens nie może uchylić ustawy.

• Precedens - to decyzja sądu, która tworzy prawo, ale nie jest to cały wyrok, lecz reguła ogólna sformułowana w wyroku w oparciu, o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która staje się wiążąca dla tego typu spraw w przyszłości.

• Ratio decidenti - to jest reguła ogólna

• Obiter dictum - właściwości konkretnej sprawy

• Zasada Stare Decisis - sądy niższe zobowiązane są stosować precedensy ustanawianie przez sądy wyższe. Od precedensu może odstąpić tylko sąd, który ustanowił dany precedens lub sąd wyższy od niego.

• Im starszy precedens tym lepszy - liczy się doświadczenie społeczne

• Leading case - sprawa precedensowa, jedna sprawa i jedno rozstrzygnięcie pewnego typu

• Art of distinguishing - proces odróżniania faktów rozpoznawanej sprawy a faktów, na podstawie, których wydano precedensowe decyzje; pozwala na ukształtowanie się nowego precedensu, jeżeli nowe orzeczenie się utrzyma.

3. Pozycja sędziego w obu systemach:

• Civil law - mając prawo w sensie abstrakcyjnym sędzia bada stan faktyczny aby stwierdzić czy zgadza się on/ czy spełnia warunki normy. Wydaje wtedy wyrok/normę indywidualną-konkretną.

• Common law- tylko sądy z autorytetem - Sądy Królewkskie i Izba Lordów mogą tworzyć precedensy. Nie każdy wyrok jest precedensem. Sędzia tworzy reguły prawne, musi być mądry. Sędzia jest nr 1., `olster' tylko pośredniczy.

2. Konkretny system prawa:

System konkretny to zbiór norm, które obowiązują w określonym czasie, w określonym państwie, np. prawo polskie.

3. Pojęcie sytemu prawa:

System prawa - zbiór uporządkowanych norm, w którym przebiegają 3 relacje: hierarchiczność, spójność, zupełność.

4. Cechy systemu prawa:

1. Hierarchia norm prawnych w systemie prawa:

• Przejawem hierarchii równorzędność hierarchiczna aktów tej samej rangi. Hierarchiczność obejmuje również organy państwowe.

• Korelacja mocy obowiązywania normy z kompetencją organu, który ją wydaje

• Korelacja wagi spraw, które regulują poszczególne normy prawne.

• Norma wyższego szczebla stanowi podstawę obowiązywania aktu niższego szczebla

• Normy niższego szczebla nie mogą uchylać norm wyższego szczebla

• Norma wyższego szczebla może przesądzać treść normy niższego szczebla - to czy jest zgodna jest kontrolowane przez władze sądowniczą

• Hierarchia oparta jest na:

- kryteriach materialnych

- kryteriach treściowych

- kryteriach formalnych (kompetencyjnych)

• Wymiary hierarchii prawa:

• Powiązania statyczne - norma szczebla wyższego wyznacza treść normy szczebla niższego.

• Powiązania dynamiczne - opiera się na normie kompetencyjnej. Norma szczebla wyższego jest ustanawiana przez autorytet wyższego szczebla, który wyznacza autorytet do wydania normy niższego szczebla. Nie ma systemu czysto dynamicznego. Prawo ma charakter dynamiczno-statyczny. System delegowania kompetencji - przejaw powiązań dynamicznych.

• Hierarchia:

- konstytucja

- ustawy

- akty podstawowe: rozporządzenia i zarządzenia

2. Niespójność/Sprzeczność systemu prawa:

• Pojęcie sprzeczności jest używane w praktyce prawniczej, ale nie w ten sposób jak w logice [aby zaznaczyć to niektórzy mówią o niespójności norm]

• Prawdziwość jest rozumiana jako zgodność z rzeczywistością. Ograniczamy się do punktu widzenia analitycznego - zgodność z rzeczywistością łączy się z funkcją opisową.

• Wypowiedzi które nie opisują rzeczywistości, nie poddaje się analizie logicznej. Nie można o nich powiedzieć że SA fałszywe czy prawdziwe, bo:

• Nie opisują rzeczywistości

• Dokonują coś w wypowiedzi per formatywnej

• Rachunek zdań dotyczy tylko zdań w sensie logicznym. Rozumowanie oparte o takie wypowiedzi możemy odrzucić z punktu poprawności.

• Skutki tego, że norma nie ma wartości logicznej [z pkt. widzenia kryterium prawdziwości] jest to, że normy nie mogą być częścią rozumowania logicznego. Czyni się próby ominięcia tego problemu logiki deontyczne - próbują zastępować normy zdaniami deontycznymi - zdania, które opisują treść norm lub ich obowiązywanie.

• Rzadko używamy normy prawne w ich właściwej formie, o wiele częściej posługujemy się normami w ich funkcji, jeśli chodzi o moralność. Nie ma logii deontycznej będącej modelem rozumowania. Rozumowania na normach są częścią sfery rozumowania faktycznego .

• 3 rodzaje sprzeczności:

• Sprzeczność prakseologiczna - występuje, gdy spełnienie jednej normy czyni spełnienie drugiej niemożliwym. Jest tam gdzie nie ma polityki tworzenia prawa.

• Sprzeczność treściowa/abstrakcyjna - przy identyczności hipotez dwóch norm dyspozycje są odmienne

• Sprzeczność realizacyjna - spełnienie jednej normy niemożliwe bez ustanowienia drugiej normy

• Kolizja norm (sprzeczność konkretna?)- Gdy 2 normy mające różne hipotezy w danej sytuacji nie mogą być łącznie spełnione, choć powinny.

Wg sposobu powstawania:

• Sprzeczność techniczna - zwykła pomyłka prawodawcy

• Sprzeczność polityczna - zamierzone przez prawodawcę, gdy dochodzi do zaburzeń podziału władz, aby osiągnąć określone cele.

Wg sposobu reagowania organów:

• Sprzeczność realna - głownie sprzeczności polityczne, sądy nie mogą ich zlikwidować, najczęściej usuwane przez Trybunał Konstytucyjny lub legislatywę.

• Sprzeczność pozorna - dotyczą pomyłek w formułowania prawa, sądy mogą je usuwać w procesie stosowania prawa.

• Najczęściej sprzeczności realne są sprzecznościami politycznymi a sprzeczności techniczne są pozornymi.

• Sprzeczność ustawy z konstytucją może być uznana przez sędziego za pozorną, jeśli jest ona oczywista.

• Sprzeczności w prawie są nie do uniknięcia. Usuwane są przez praktykę. Sprzeczność systemu prawa jest mocna, gdy dominują sprzeczności treściowe, a słaba, gdy występują kolizje i sprzeczności prakseologiczne [kryzys funkcjonalny].

• Narzędzia usuwania sprzeczności przez prawnika: skarga do sądu, skarga obywatelska, skarga do Strasburga.

• Metody:

• Wykładnia prawa- ustalenie znaczenia terminów użytych przez prawodawcę, aby sprzeczność zniknęła

• Reguła kolizyjna - metoda usuwania- jedna z norm przestaje obowiązywać

• Kryterium chronologiczne

Lex posteriori derogat legi priori

[Reguła późniejsza uchyla regułę uchwaloną wcześniej pod warunkiem, ze norma wydana później nie ma niższej mocy od reguły uchwalonej wcześniej.]

• Kryterium merytoryczne/treściowe

Lex specilais derogat legi generali

[Wyjątek uchyla regułę].

• Kryterium hierarchiczne

Lex superior derogat legi inferiori

[norma hierarchicznie wyższa uchyla normę niższą].

• Kolizje prawne- ten sam fakt prawny wywołuje różne skutki prawne z mocy norm należących do różnych systemów prawnych. Są specjalne ustawy, które się tym zajmują.

3. Zupełność systemu prawa:

Zupełność związana jest z granicami systemu. Dla prawników istotne są 3 kwestie:

• Inne normy - które normy są poza prawem, które mieszczą się w nim [ zupełność obowiązywania praw]

• Zachowania - które z zachowań regulowane jest przez prawo, a które jest mu obojętne.

• Decyzje - która decyzja wydana przez organy państwowe ma podstawy prawne a która nie.

Gdy mówimy o zupełności czy luce prawnej wartościujemy prawo:

• Sferę uregulowaną przez prawo

• Sferę kwestii istotnych społecznie

Często te sfery tylko krzyżują się, ale nie pokrywają się.

• Problem zupełności pojawia się też w ramach dyskusji nad samą normą [normy dozwalające]. Rozróżniamy dozwolenia:

• Mocne - z reguły chronione czyimiś obowiązkami [ma specjalne roszczenia wobec osób, które naruszają sferę wolności, w której chcemy to realizować, czyli jest też roszczenie].

• Słabe - wniosek, jaki wyciągamy z granic uregulowania [nie ma roszczenia].

Wyróżniamy luki oceniające - takie, do których stwierdzenia, że istnieje trzeba podjąć się wartościowania.

• Luka extra legem - pozaprawna- oceniamy negatywnie brak regulacji.

• Luka contra legem - coś jest źle uregulowane i nawołuje się sądy do nie stosowania tego np. kara śmierci

• Luka intra legem - luka wewnątrz prawa, związana z nieprecyzyjnością tekstu prawnego, ujemna ocena zbyt luźnego sformułowania.

Luki opisowe:

• Luka swoista - sprzeczność realizacyjna [brak uregulowania]

• Luka techniczna - luka konstrukcyjna - ogólnie luki opisowe - gdy prawo uregulowało instytucję prawną [ zbiór norm, które całościowo regulują jakąś część życia społecznego] , ale pozostawia jakaś cześć nieuregulowaną, czym wywołuje trudności.

Prawnicy najczęściej mówią o lukach oceniających. Przez analogię stosowana jest dyspozycja do uregulowania sytuacji np. leasing.

5. Podział prawa na gałęzie:

Prawo cywilne:

• Zajmuje się relacjami rodzinnymi i majątkowymi między obywatelami

• Posługuje się sankcjami egzekucyjną i nieważności

• Podstawą jest umowa

• Działy: zobowiązania, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo spadkowe

• Podmioty są sobie równe -spór rozstrzyga sąd

Prawo karne:

• Stosuje karę represyjną

• Chroni istotne wartości ludzkie: wolności godność

• Normy chronione są przez niezawisłe sądy

• Kary: pozbawienia wolności, ograniczenia wolności, grzywny

Prawo administracyjne:

• Sprawy, którymi państwo zarządza

• Jedna ze stron jest podporządkowana drugiej

• Tylko odwołanie do sądu wyższej instancji

• Sad rozstrzyga spory między obywatelami a organami i miedzy organami

• Stosuje sankcję nieważności i egzekucyjną

3 metody rozwiązywania problemów:

• Cywilno-prawna - stosunki majątkowe pomiędzy obywatelami, równość stron

• Karna - stosowanie sankcji represyjnej, państwo wymierza sankcje [nullum crime sine lege]

• Administracyjne - zarządzanie społeczeństwem, gospodarką

Prawo handlowe- pośredniczy pomiędzy prawem cywilnym a prawem karnym.

Prawo pracy-pośredniczy pomiędzy prawem cywilnym a prawem administracyjnym.

Prawo konstytucyjne - jednoczy te wszystkie gałęzie prawa.

8. OBOWIĄZYWANIE PRAWA:

1. Obowiązywanie zewnętrzne

Prawo pozytywne nigdy nie funkcjonuje samodzielnie. 2 poziomy prawa:

- prawo wyższe = naturalne

- prawo ludzkie = pozytywne

Są: wersje teistyczne prawa i wersje świeckie prawa [odczytywanie z pozycji bytowej].

• Prawo pozytywne musi być poddane moralności, musi być z nią zgodne

• Prawo natury zakłada dwustopniowość prawa

• Pozytywizm prawniczy zakłada, że prawo funkcjonuje samo przez się:

• Teza społeczna - prawo pozytywne przestrzegane jest ze względu na czyny społeczne, podporządkowanie suwerenowi, prawo to milczący rozkaz suwerena.

• Teza o separacji - prawo pozytywne i moralność nie mają związku.

• Formuła Radbrucha - prawo nieludzkie nie usprawiedliwia postępowania; prawo traci moc obowiązującą jeśli jest rażąco niesprawiedliwe.

• Realizm prawniczy :

• Realizm amerykański - wywodzi się z behawioryzmu

• Prawo obowiązywało w zachowaniach sędziów i urzędników

• Nakierowanie na przewidywalność przyszłych zachowań sędziów

• Nie ma teorii bez pewnych elementów realistycznych

• Hart - są prawnicy, którzy odwołują się do tego, ze nie ma tezy o separacji prawa, odwołują się do prawa natury.

2. Obowiązywanie wewnątrzsystemowe

Wyróżnia się3 kategorie ze względu na obowiązywanie inny obowiązujących aktów już w systemie.

1. Kryterium systemowe:

• Badanie czy norma została ustalona z zgodzie z istniejącymi już normami.

Każdy sąd ma prawo odmówić stosowania aktu prawnego, który narusza ustawę. Nie tylko obowiązują same normy, ale także ich konsekwencje.

• Czy norma spełnia warunki?

• Czy jest konsekwencją norm już obowiązujących - czasami norma nie jest zapisana, wprost ale prawodawca dopuszcza pewne rozumowania, których wyniki mogą zostać uznane za obowiązujące [wnioskowanie prawnicze?.

• Jest kilka rozumowań publicznych. Najbardziej popularne w przypadku nieunormowania:

• Wnioskowanie przez podobieństwo = per analogia; rozumowanie rozszerzające. Dyspozycje stosuje się nie tylko do przypadków zawartych w tej hipotezie, ale także do podobnych przypadków. Służy do wypełniania luk w prawie w pewien sposób, np. leasing, który nie był unormowany i zaczęto stosować inne normy analogiczne.

• Analogia z ustawy [legis]

• Analogia z prawa [iuris]

W prawie cywilnym analogia jest dopuszczalna, natomiast w prawie karnym jest zakazana szczególnie na niekorzyść oskarżonego.

• Wnioskowanie przez zaprzeczenie = a contrario - rozumowanie przeciwne analogii. Tylko w warunkach określonych w hipotezie stosujemy dyspozycję normy prawnej. Stosowane w prawie karnym.

• Wnioskowanie `przez tym bardziej' = a fortiori

• A minori ad maius - jeśli zakazane jest coś mniejszego to tym bardziej zakazane jest coś większego np. jeśli ni można gdzieś palić papierosa, to tym bardziej nie można rozpalać ogniska.

• A maiori ad minus - jeśli wolno dużo, to tym bardziej wolno mniej np. jeśli można pozbawić rodzic praw rodzicielskich, to tym bardziej można je jedynie ograniczyć.

• Czy norma nie została derogowana /uchylona?

• Czy została dobrze opublikowana?

• Czy norma nie jest sprzeczna z normami obowiązującymi? A jeśli jest sprzeczna to czy nie została uchylona przez reguły kolizyjne.

Jeżeli warunki są spełnione to norma obowiązuje systemowo.

2. Kryterium faktyczne/behawiorystyczne

Prawo nie jest abstrakcją. Normy musza działać żeby istniały:

• Consuetudo - przyzwyczajenie do pewnej reguły - przekształcenie je w prawo.

• Desuetudo - odzwyczajenie normy; niestosowanie powoduje nieobowiązywanie.

• Stare deisis - im starszy precedens tym lepszy [kraje anglosaskie].

3. Kryterium aksjologiczne:

• Norma obowiązuje, ale oprócz prawa istniej pewien system norm pozaprawnych, który jest silniejszy od prawa. I niezgodność z tymi wartościami powoduje, że norma nie obowiązuje np. konflikt prawa pozytywnego z religijnym.

3. Zakresy obowiązywania prawa:

1. Zakres terytorialny - norma prawna obowiązuje na terytorium państwa na którego terenie suweren ją ustanowił.

Terytorium - obszar lądowy, to, co się znajduje pod tym obszarem, przestrzeń powietrzna, wody przybrzeżne terytorialne

• Wyjątki rozszerzające: statki kosmiczne, powietrzne i morskie znajdujące się pod banderą państwa.

• Wyjątki zawężające: placówki dyplomatyczne, bazy wojskowe i pobyt obcych sił zbrojnych

2. Zakres personalny - prawo obowiązuje wszystkie osoby przebywające na terytorium danego państwa.

• Wyjątki rozszerzające: obywatele państwa przebywający zagranicą

• Wyjątki rozszerzające: osoby z immunitetem dyplomatycznym.

3. Zakres czasowy - Norma obowiązuje od jej wejścia w życie do momentu uchylenia. Norma prawna wchodzi do systemu prawnego w momencie opublikowania nawet, jeśli jest wtedy jeszcze nieskuteczna. Norma prawna zaczyna obowiązywać po pewnym ustalonym czasie (vacatio legi) odkąd zostanie ona opublikowana. Vacatio legi trwa 14 dni (tak normuje Konstytucja). Istnieją akty prawne o innym terminie vacatio legi (żadnym, krótszym lub dłuższym).

• Lex retro non agit [prawo nieretroakcji] jednak, jeśli okaże się, że stare prawo jest korzystniejsze dla oskarżonego to w momencie wchodzenia nowego, można zastosować jeszcze stare.

• Vacatio legi -okres zapoznawania się z ustawą.

9. WYKŁADNIA PRAWA:

1. Rola interpretacji w poznaniu kultury:

• Interpretacja prawa - wykładnia - jest odmianą interpretacji rozumianą w szerokim znaczeniu.

• Jest zjawiskiem kulturowym, tak samo jak chodzenie do muzeum, teatru. Z tą różnicą, że funkcją wykładni jest ustalenie znaczenia aktu normatywnego. Funkcja wypowiedzi to skutek jaki chcemy wywołać.

• Wypowiedzi performatywne - za ich pomocą zmieniamy coś w konwencji społecznej np. nadanie imienia statkowi.

• W oparciu o bezpośrednie rozumienie normy pisanej w zależności od kontekstu może być całkowicie zrozumiana lub nie.

• Sytuacja interpretacji pojawia się wtedy gdy bezpośrednie rozumienie nie wystarczy by domknąć znaczenie danej normy w pewnych sytuacjach `in case'.

2. Język naturalny a język prawny:

• Tekst prawny pisany w języku naturalnym:

• Język otwarty [open textion]

• Język potencjalnie nieostry ze względu na kontekst, w którym pada wypowiedź.

• Słownik języka naturalnego jest niedomknięty

• Elastyczność

• Brak luzu semantycznego, ale nie jest tak dokładny i precyzyjny

• Głównym powodem interpretowania prawa jest język prawny:

• Otwartość tekstowa - zależność znaczeń on kontekstu w którym się pojawiają powoduje kłopoty komunikacyjne pomiędzy nadawcą a odbiorcą.

• Brak zamkniętego słownika - wyrażenia słownikowe mają otwarte znaczenia: są wieloznaczne i są nieostre [nie jesteśmy pewni desygnatów].

• Reguły gramatyczne też nie są zamknięte i jednoznaczne

• Funkcja - skutek, który wypowiedź ma wywołać.

• Język prawny:

• Nie jest to język sztuczny

• Semantycznie są to archaizmy, makaronizmy i słowa zapożyczone

• Syntaktyka taka sama jak języka polskiego [reguły składniowe]

• Poziom pragmatyczny - dominuje funkcja normatywna

• Jest co najwyżej pewną wersją języka naturalnego, wszystkie właściwości języka naturalnego odnoszą się do języka prawnego.

3. Wątpliwość interpretacyjna:

• Sędziowie rozstrzygają o tzw. wątpliwościach gdy bezpośrednie rozumienie nie wystarcza do rozstrzygnięcia takiego dylematu.

• Mogą zaistnieć 2 sytuacje: wątpliwość lub jasny tekst.

• Wyróżniamy 3 typy wątpliwości:

• Wątpliwość lingwistyczna - wątpliwość ze względu na to jakie są cechy pożądane języka prawnego - wyrażenie nieostre, niejasne, wieloznaczne. Istnieją takie sytuacje dla których reguły danego języka nie określają, czy dany obiekt podpada pod to pojęcie czy nie. [wykładnia językowa]

• Wątpliwość systemowa - każdy przepis pozostaje w relacjach z innymi. Rozumienie każdego przepisu musi brać pod uwagę i być zharmonizowane z rozumieniem innych przepisów. [w.systemowa]

• Wątpliwość funkcjonalna - do rozumienie trzeba brać intencję normodawcy, czynniki splecone, ekonomiczne, polityczne, moralne. Wątpliwość powstaje ze względu na domniemaną funkcję czy cel. [w. funkcjonalna].

• Każdej z tych wątpliwości przyporządkowane są dane dyrektywy interpretacyjne rozwiązujące wątpliwości:

• Językowe dotyczące wykładni językowej:

- domniemanie języka naturalnego

- domniemanie języka prawnego

- domniemanie języka prawniczego

- żaden z elementów nie może okazać się niepotrzebny

- temu samemu terminowi należy nadawać to samo znaczenie

- należy używać zwrotów prawnych w znaczeniach określonych przez definicje legalne.

• Dotyczące wykładni pozajęzykowej:

- systemowe - należy tak interpretować by usuwać sprzeczności i aby były zgodne z zasadami. Zakłada się że dany przepis został umieszczony w akcie przez prawodawcę celowo.

- funkcjonalne - należy uwzględniać różne skutki zastosowania przepisu.

- celowościowe - norma musi być zgodna z celem instytucji.

4. Podstawowe rodzaje wykładni

Wykładnia ma moc wiążącą wówczas, gdy kompetentny organ ustanawia dyrektywę, nakazującą określonym adresatom wiązać z pewnymi przepisami ustalone przez ten organ znaczenie.

Ograniczona moc obowiązująca wykładni prawa polega na tym, że znaczeniem interpretowanego przepisu, ustalonym przez interpretatora, nie są związani wszyscy adresaci, ale tylko niektórzy. Wykładnia ta może być dokonywana bądź to przez uprawnione do tego podmioty (organy państwa), bądź przez organy stosujące prawo.

Wykładnia wiążąca w danej sprawie ma miejsce w przypadkach:

• wykładni dokonywanej przez organ stosujący prawo - dokonywana jedynie na użytek wydanego rozstrzygnięcia; jeśli rozstrzygnięcie to się uprawomocni, to jest wiążące dla stron postępowania

• wykładni dokonywanej przez organ odwoławczy - wykładnią związany jest sąd niższej instancji w przypadku zwrócenia sprawy do ponownego rozpatrzenia przez sąd apelacyjny

• wykładni dokonywanej przez Sąd Najwyższy w odpowiedziach na pytania prawne - rozpatrywanie zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości, których odesłanie z sądu do Sądu Najwyższego powoduje, że wykładnia SN obowiązuje wszystkie sądy rozstrzygające w danej sprawie

1. Ze względu na jej moc wiążącą:

• Wykładnia autentyczna - dokonywana przez organ, który wydał daną normę. Moc obowiązująca jest taka sama jak aktu normatywnego.

• Wykładnia legalna - dokonywana przez organ do tego powołany za pomocą np. uchwał. Na początku w Polsce był to trybunał Konstytucyjny. Z czasem TK stał się jednak negatywnym prawodawcą.

• Wykładnia operatywna - dokonywana przez sądy w trakcie orzekania. To znaczenie wiąże dany skład sędziowski tylko w tej sprawie. Obowiązuje w granicach danej sprawy. Ma charakter konkretny.

• Wykładnia doktrynalna - dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej, np. glosy - opinie do orzeczeń. Kiedyś opinia doktorów była wiążąca, ale dzisiaj tak nie jest.

2. Ze względu na zakres:

• Wykładnia literalna - to co powiedział prawodawca pokrywa się z tym czego chciał.

• Wykładnia rozszerzająca - każda, która daje wynik szerszy od językowej, znaczenie przepisu jest szersze od znaczenia językowego, normo dawca powiedział więcej niż zamierał.

• Wykładnia zawężająca - znaczenie węższe od językowego, normo dawca powiedział więcej niż zamierzał.

Zasady:

- wszystkie przepisy powinny być interpretowane literalnie, chyba ze istnieją racje aby nadać im interpretację inną.

- nakaz wykładni literalnej do prawa karnego i podatkowego

- zakaz stosowania wykładni rozszerzającej do prawa karnego jeżeli miałaby rozszerzyć odpowiedzialność karna oskarżonego i w prawie podatkowym jeżeli miałaby rozszerzyć należności podatkowe

- zakaz wykładni rozszerzającej lex specialis

- wolność i uprawnienia mogą być interpretowane rozszerzająco

3. Ze względu na jej stosunek do obowiązującego prawa:

• Wykładnia secundum legem - zgodnie prawem- generalny nakaz jej stosowania.

• Wykładnia contra legem - sprzeczne z prawem - generalny zakaz - wykładni, która zmienia zakres czynów nakazanych, zakazanych lub dozwolonych w stosunku do tego, który wynika z dotychczas obowiązujących norm prawnych - tworzy nowe normy.

• Wykładnia praeter legem - wykraczająca poza prawo - zasady takie jak przy wykładni rozszerzającej.

4. Ze względu na materiały, po które sięgamy:

• Wykładnia historyczna - polega na tym, że przy interpretacji sięgamy do materiałów, które mówią o powstaniu normy lub historii ustawy.

• Wykładnia komparatystyczna - porównanie interpretacji dokonywanych w różnych krajach.

5. Model teoretyczny wykładni prawa:

• Wątpliwość - jeżeli nie ma to nie stosujemy wykładni

• Dyrektywy I stopnia odpowiadające danej wątpliwości - zalecają w jaki sposób powinny być interpretowane przepisy prawa

• Dyrektywy II stopnia - wskazują jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać; mało jest takich, które uznalibyśmy za powszechnie obowiązujące.

• Sformułowanie decyzji interpretacyjnej:

- podać znaczenie normy

- podać uzasadnienie decyzji wybrania takiej wykładni a nie innej.

Dyrektywy powszechnie obowiązujące wynikają z modelu komunikacji, z przyjętych domniemań interpretacyjnych:

• prawodawca jest racjonalny:

• nie stanowi norm sprzecznych

• nie stanowi norm zbędnych

• dąży do społecznie aprobowanych celów

• liczy się z konsekwencjami podejmowanych decyzji

• dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną

• normy są zgodne z konstytucją

• normy niższego rzędu są zgodne z normą wyższego rzędu

6. Teorie wykładni:

• Teoria statyczna - dążenie do nadawaniu prawu znaczenia takiego, jakiego chciał prawodawca, znaczenie przepisu ma być stałe i niezmienne.

• Teoria dynamiczna - aktywizm sędziowski - prawo ma takie znaczenie, jakie nadali jemu sędziowie; zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych do zachodzących zmian w społeczeństwie.

• Koncepcje subiektywne - przy wykładni powołują się na wolę prawodawcy, ale tak rozumiana „wola”, jest w rzeczywistości dziełem interpretatora.

• Koncepcje obiektywne - wykładnia w oderwaniu od ustawodawcy, tzn. wola i intencje prawodawcy nie odgrywają tu żadnej roli.

10. STOSUNEK PRAWNY:

Stanowienie norm prawnych powoduje, że ludzie wchodzą w pewne relacje, np. kupno-sprzedaż. Prawo musi regulować stosunki społeczne, aby zapobiegać konfliktom społecznym między ludźmi - trzeba unormować sytuacje, które mogą rodzić jakiekolwiek wątpliwości.

Stosunek prawny - podzbiór relacji społecznych. Podmioty wchodzące w stosunek prawny mają wzajemne uprawnienia i obowiązki, które są kontrolowane przez państwo.

1. Fakty prawne:

Dla prawa jest istotne, kiedy wchodzimy w daną relację - wszystko musi być dokładnie określone dla ewentualnych późniejszych roszczeń. Relacja zaczyna się zazwyczaj od jakiegoś wydarzenia - faktu prawnego. Prawo określa, co uznajemy za takie okoliczności, które rodzą stosunek prawny.

• Zdarzenia - okoliczności niezależne od naszej woli, które wywołują skutki prawne, np. upływ czasu, [jeżeli nie zapłacimy jakiegoś zobowiązania - przedawni się].

• Zachowania -zależą od woli człowieka, podział zależy od gałęzi prawa:

I

• Zaniechania - brak działania, co rodzi skutki prawne

• Działania - podjęcie działania, które rodzi skutki prawne

II

• Czyny - nie zmierzają do wywołania skutków prawnych, ale z mocy prawa je wywołują:

• zgodne z prawem - czyny zgodne z prawem

• niezgodne z prawem - czyny niedozwolone

• Akty prawne (czynności prawne) - świadome zachowania podmiotów prawa zgodnie z prawem zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych:

• tworzenia prawa

• stosowania prawa:

- konstytutywne - tworzy się nowy stan prawny np. ślub

- deklaratoryjne - potwierdza istniejący już stan prawny

2. Elementy stosunku prawnego:

1. Podmiot stosunku prawnego - jednostki, grupy ludzkie i organizacje. Podmiotem prawa może być ktoś, kto posiada odpowiednie cechy: zdolność do czynności prawnych i zdolność prawną.

Strona procesu nie jest elementem stosunku prawnego, czyli nie jest podmiotem prawnym, bo nie jest niezbędna do relacji prawnej. Strona to termin zarezerwowany do nazwania sytuacji prawnej podmiotu prawnego.

• Osoba fizyczna - każdy człowiek od chwili urodzenia [wyodrębnienia płodu od matki] do chwili śmierci [śmierć mózgowa lub kliniczna]. Żeby być podmiotem prawnym musi posiadać następujące cechy:

• Zdolność prawna - zdolność do tego żeby mieć prawa i obowiązki, nadaje je zawsze prawo obowiązujące; przysługuje wszystkim ludziom.

• Zdolność do czynności prawnych - zdolność by używając prawa zaciągać zobowiązania i nabywać prawa

• pełna zdolność - osoby, które ukończyły 18 lat

• ograniczona - osoby między 13 - 18 rokiem życia lub częściowe ubezwłasnowolnienie - nie mogą zawierać skutecznych czynności prawnych z wyjątkiem spraw życia codziennego i w przypadku młodocianych w rozumieniu przepisów prawa pracy mogą oni rozporządzać swoim zarobkiem.

• brak zdolności do czynności prawnych - osoby do 13 roku życia lub całkowicie ubezwłasnowolnione; mogą ze skutkami prawnie wiążącymi dokonywać czynności jedynie związanych ze sprawami życia bieżącego chyba, że nastąpiły z rażącym naruszeniem praw takiej osoby (np. sprzedanie dziecku taniego loda za 100zł).

• Osoba prawna - podmioty, które nie są osobami fizycznymi, ale posiadają zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Prawo nie definiuje dokładnie, ale mówi jak powstaje, jak się ją likwiduje, określa obowiązki i uprawnienia. Realizuje swoją zdolność prawną za pośrednictwem swoich organów; ma wewnętrzną organizację, nazwę i siedzibę oraz prawo do ochrony dóbr. Są 2 rodzaje osób prawnych:

• Korporacje - substrat osobowy; łączenie się ludzi w organizację dla osiągnięcia wspólnego celu. Członkowie korporacji decydują o jej działalności.

• Zakłady - istotą jest wyodrębniony majątek, który jest kapitałem zakładowym fundatora. Fundator ma najwyższą władzę, o działalności i celach decyduje zarząd i inne organy zakładu.

Tryby powstawania:

• Normatywny (erekcyjny) - mocą aktu erekcyjnego organ państwowy ustanawia osobę prawną

• Koncesyjny - osoba prawna powstaje z inicjatywy założyciela, ale konieczne jest wyrażenie zgody przez organ państwa

• Rejestracyjny - mamy akt normatywny, który określa warunki uzyskania statusu osoby prawnej, - jeśli warunki zostaną spełnione status osoby prawnej przyznany jest automatycznie.

2. Przedmiot stosunku prawnego - to rzeczy i zachowania

3. Treść stosunku prawnego:

• Obowiązek, - kiedy norma przewiduje nakaz bądź zakaz. Z odmiennym zachowaniem związany jest przymus i sankcja. Często obowiązek ulega przekształceniu - przymus po pewnym czasie znika

• Uprawnienia:

- słabe - wynik opisu granic normy

- mocne - kojarzone z prawem podmiotowym [wiązka uprawnień], szczególnie w prawie cywilnym.

Używając prawa podmiotowego zaznaczamy przejawy wolności, które powinny być respektowane.

Prawo podmiotowe używane było tez często w odniesieniu do wyższych wartości. Norma ta wycofana została na rzecz nazwy „prawa człowieka”.

Teorie powstania prawa podmiotowego:

- teoria fikcji

- teoria interesu

- teoria woli

11. STOSOWANIE PRAWA:

1. Tworzenie prawa a jego stosowanie

Realizacja prawa a jego stosowanie

• Realizowanie prawa - adresat realizuje określoną normę prawną, tzn. znalazłszy się w warunkach określonych przez normę nie przekracza jej lub zachowuje się zgodnie z nią.

• Przestrzeganie prawa - ma miejsce wtedy, gdy stosujemy się do normy wiedząc o jej istnieniu, świadomie.

• Stosowanie prawa - gdy ktoś zachował się niezgodnie z dyspozycją. Czasami stosowanie prawa wiąże się z jego naruszaniem:

- realizacja prawa - nie wymaga stosowania prawa

- ustalanie prawa - wymaga stosowania prawa

2. Tryby stosowania prawa:

• Tryb sądowy - istotą tego trybu jest osądzanie [wątek abstrakcyjny, wątek faktyczny, ustalenie konsekwencji]. Osądu dokonuje niezawisły i bezstronny sąd:

• sędzia może nie zastosować jakiegoś aktu

• sędzia nie podlega naciskom

• zakaz przynależności sędziów do partii, związków zawodowych i prowadzenia działalności niedającej się pogodzić z godnością urzędu

• nieusuwalność sędziów z urzędów

• immunitet sędziowski

• Tryb administracyjny - Nie ma niezawisłości, organ niższy jest związany wolą organu wyższego - mniejsza ochrona obywateli - obywateli chronią sądy administracyjne.

• Tryb quasi-sądowy - arbitraż, mediacja, sądy polubowne - mają charakter instytucji społecznych/pozapaństwowych.

• Tryb quasi-administracyjny - pewne zadania z zakresu administracji publicznej są wykonywane przez agendy publiczne - banki, przedsiębiorstwa, firmy ubezpieczeniowe.

3. Etapy stosowania prawa:

• Wybór normy prawnej

• Ustalenie obowiązującej normy prawnej

• Wykładnia normy prawnej

• Ustalenie stanu faktycznego [uznanie faktu za udowodniony] - wątek faktyczny. Sędzia poznaje ten fakt przez dowody:

• Fakty opisowe - np. obrażenie kogoś

• Fakty oceniające

• Fakty konwencjonalne - wyróżniamy, gdy spełniliśmy jakąś normę czy nie.

• Subsumcja - podciąganie faktu udowodnionego pod jedną z nazw zawartych w hipotezie normy.

Sylogizm prawniczy -z normy generalnej [przesłanka większy] wyciągamy normę indywidualną [stan faktyczny - przesłanka mniejsza] i formułujemy wniosek.

• Wybór konsekwencji prawnych

• Sformułowanie i uzasadnienie decyzji. Uzasadnienie - przedstawienie argumentów. Istnieje lista argumentów. Pozytywizm prawniczy sprowadza stosowanie prawa do metody formalno-dogmatycznej. Norma jest treść aktu woli suwerena. To, co jest prawem nie jest kwestią oceny.

4. Dowodzenie w stosowaniu prawa:

• Pojęcie prawdy jest skomplikowane filozoficznie. Najczęściej oznacza zgodność z rzeczywistością. Prawnik najczęściej posługuje się kryterium prawdy. Są różne typy prawdy sądowej. Prawda materialna, obiektywna - sędzia razem ze stronami dąży do odkrycia prawdy.

• Lista dowodów podana w procedurze karnej. Często coś jest dowodem w sensie operacyjnym, ale nie może być dowodem sądowym np. nielegalny podsłuch.

• Dowód przekształcany jest z twierdzenie Dodowie, z którego wyprowadza się wniosek dowodowy.

• Rozumowania:

• Teoria legalnej oceny dowodów - sam prawodawca określa jak należy oceniać dowody.

• Teoria swobodnej oceny dowodów - organ stosujący prawo musi działać zgodnie z logiką i doświadczeniem życiowym. Są jednak ograniczenia: domniemania prawne - taka norma, która nakazuje uznać za udowodniony bez dowodzenia dany fakt tylko, dlatego, że zaistniał inny fakt już udowodniony. Np. jest małżeństwo, rodzi się dziecko - przyjmuje się, że ojcem dziecka jest mąż matki.

• Domniemania wzruszalne - podważalne, prawo pozwala przeprowadzić dowód przeciwny. Np. mąż matki może obalić to domniemanie.

• Domniemanie niewzruszalne - niepodważalne, nie można przeprowadzić dowodu przeciwnego, np. w przypadku śmierci dziecka. Domniemanie, że zapis w księdze wieczystej o nieruchomości jest prawdziwy. Jest tych domniemań mało.

5. Ideologie stosowania prawa:

• Ideologia związanej decyzji sędziowskiej - ograniczenie swobody sędziego. Uważa się, ze władza sędziego jest żadna. Pozytywizm prawniczy jest tego przejawem. Władza dyskrecjonalna sędziego [swoboda] jest w tym wypadku zerowa.

• Ideologia swobodnej decyzji sędziowskiej p Rawo, które odczytujemy z wyroków, sędziowie musza prawo interpretować.

• Luz decyzyjny:

- wyboru przepisu prawnego

- interpretacyjny

- dowodowy

- wyboru konsekwencji prawnych

• Oceny

• Klauzule

Sędzia jest wizjonerem, twórczo wykorzystuje dyskrecjonalność.

36

---