Nowatorskie metody pracy

w edukacji wczesnoszkolnej

Opracowała: Elżbieta Dybowska

METODY NAUCZANIA I ICH PODZIAŁ

METODA NAUCZANIA - najogólniej rzecz biorąc, to celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy, nabycie umiejętności oraz wykorzystanie jednych i drugich w praktyce.

Według Wincentego Okonia do niedawna preferowane były cztery grupy metod nauczania:

Metody nauczania:

Ⴎ wykład informacyjny

• prelekcja

• opowiadanie

PODAJĄCE Ⴎ pogadanka

Ⴎ anegdota

Ⴎ opis

Ⴎ odczyt

Ⴎ objaśnienia lub wyjaśnienie

Ⴎ pokaz łączony z przeżyciem

EKSPONUJĄCE Ⴎ film

Ⴎ sztuka teatralna

Ⴎ ekspozycja

Ⴎ z użyciem podręcznika

PROBLEMOWE Ⴎ z użyciem komputera

Ⴎ z użyciem maszyny dydaktycznej

Ⴎ pokaz z objaśnieniem

Ⴎ pokaz z instruktażem

PRAKTYCZNE Ⴎ ćwiczenia laboratoryjne

Ⴎ ćwiczenia przedmiotowe

Ⴎ metoda projektów

Ⴎ metoda przewodniego tekstu

Zmodyfikowany podział metod podał F.Szlosek. Rozszerzył grupę metod problemowych o metody aktywizujące. Metody aktywizujące wpływają na cały system pracy dydaktycznej. Powodują zmianę w myśleniu edukacyjnym. Niosą konsekwencje w takich obszarach pracy dydaktycznej, jak : struktura zajęć, sposoby zakończnia pracy, zakładane cele oraz rolę nauczyciela i ucznia.

AKTYWIZUJĄCE METODY I TECHNIKI NAUCZANIA

WYKORZYSTYWANIE W PRACY Z DZIEĆMI

„Wyryj te słowa w swej pamięci...

efektywniej uczysz się podczas zabawy.”

Metody aktywizujące- wg J.Krzyżewskiej- to grupa metod nauczania charakteryzująca się tym, że w procesie kształcenia aktywność podmiotu uczącego się przewyższa aktywność podmiotu nauczającego.
Bardzo ważne są warunki potrzebne do wywołania aktywności ucznia. Aby pobudzić ucznia do twórczej pracy należy:
· wywołać poczucie sensu tego co robi,
· uwzględnić jego zainteresowania,
· zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa,
· pozwolić mu na udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji,
· dostrzegać wkład jego pracy, a nie tylko efekty,
· umożliwić mu realizację własnych pomysłów.
Stosując metody aktywizujące nie prowadzimy „ucznia za rękę”, ale stwarzamy warunki, aby potrafił się uczyć myśleć, poszukiwać, doskonalić, komunikować się działać i współpracować
w grupie, aby brał odpowiedzialność za efekty uczenia się.

„Daj mi rybę a będę miał co jeść przez cały dzień. Naucz mnie łowić ryby, a będę miał co jeść przez całe życie”.

Fundamentem najnowszych koncepcji uczenia się jest uczenie się w działaniu, czyli uczenie się przez doświadczenie, które opiera się na trzech zasadach:
1. najlepiej uczymy się wtedy, gdy jesteśmy włączeni w przeżycia dostarczające nauki,
2. wiedzę najlepiej odkrywamy samodzielnie,
3. uczymy się z zapałem- jeśli mamy możliwość wyboru celu i sposobu nauki.

„Słyszę- zapominam,
widzę- pamiętam,
robię- rozumiem”
(Konfucjusz)

Metod aktywnych jest dużo, ale przy ich wyborze należy się kierować punktem widzenia uczniów, ich zainteresowaniami.

„Kiedy wędkarz idzie na ryby, to bierze taką przynętę, która smakuje rybie- a nie wędkarzowi”.

Metody te mogą być stosowane podczas całych zajęć lub w wybranej fazie zajęć. Są one często również skutecznym, sposobem na przełamanie niechęci dzieci do przedszkola, zajęć, nauczyciela.

Zalety metod aktywizujących:
· umożliwiają dzieciom dopuszczenie do głosu w czasie zajęć,
· rozwijają myślenie, dają okazję do rozmów, wymiany doświadczeń,
· gwarantują dużą trwałość wiedzy zdobytej w sposób aktywny (50-75%),
· integrują grupę w czasie wspólnej pracy, zabawy,
· rozwijają dzieci intelektualnie i emocjonalnie,
· uczą sztuki komunikowania się w grupie i świadomego uczestnictwa w życiu społecznym,
· kształtują nastawienie nauczyciela na potrzeby dziecka,
· są szansą na wyrwanie się z szarej szkolnej codzienności,
· mają szczególnie dużą wartość w zajęciach z dziećmi mniej zdolnymi i niepełnosprawnymi,
· sprzyjają zainteresowaniu dzieci tematem,
· służą integracji wiedzy z różnych przedmiotów.

METODY INTEGRACYJNE

Integracja - w edukacji wczesnoszkolnej to propozycja pracy z dzieckiem

zorientowana na dziecko, jako podmiot i indywidualność.

Metody integracyjne odprężają i relaksują, wprowadzają w dobry nastrój i życzliwą atmosferę. Zapewniają bezpieczeństwo w grupie, gwarantują poczucie tożsamości z grupą, uczą efektywnej komunikacji, pomagają uporządkować problemy, uczą twórczego myślenia i współpracy.

Krasnoludek - jest to jedna z najprostszych technik integracyjnych, którą można stosować na różnych przedmiotach - jako element wprowadzający, ogólnorozwojowy i jako atrakcyjny element w uzyskaniu informacji zwrotnych. Krasnoludek to pomoc w ręku dziecka - może to być piłeczka grzechotka, kolczatka, maskotka, jednym słowem - krasnoludkiem może być „coś”, czym można do siebie rzucać, co przyciąga wzrok dziecka o jest przyjemne w dotyku. Możemy kończyć nim zdanie, np. Dzieci siedzą w kręgu. Rzucamy ,,Krasnoludka” i mówimy: Krasnoludek jest ... (dziecko, które otrzymuje rzucony przedmiot kończy zdanie). Obowiązuje tu zasada nie powtarzania wcześniej usłyszanych zakończeń i mówi tylko ta osoba, która trzyma w ręku ,,Krasnoludka”.

Pajęczynka lub kłębek - nazwa techniki pochodzi od efektu końcowego, który powstaje w wyniku zabawy z kłębkiem nici.

Zabawy z kłębkiem mogą być stosowane w kl. I - III na różne sposoby. Dzieci przy pomocy kłębka mogą poznawać swoje imiona, mówić sobie coś dobrego, ale też mogą uczyć się dodawać, odejmować, tworzyć opowiadania itp. Pajęczynka jest możliwa do zastosowania na lekcjach języka polskiego, matematyki, środowiska, muzyki i wychowania fizycznego - możliwości wykorzystania są bardzo różne, a wszystko zależy od pomysłowości samego nauczyciela. Wszystkie siedzą w kręgu. W prawej ręce nauczyciel trzyma kłębek wełny, nawija nitkę na palec wskazujący lewej ręki i rzuca prawą ręką do wybranego dziecka mówiąc jakąś pozytywną cechę: ,,Rzucam do Przemka, bo on ładnie gra”. Po rzuceniu kłębka do wszystkich dzieci powstaje sieć.
Po zakończeniu zabawy dzieci odrzucają kłębek do koleżanek i kolegów, od których go otrzymały powtarzając ich relację słowną.
Tę samą technikę można zastosować do opowiadania odtwórczego.
Dzieci tak samo siedzą w kręgu. Podobnie układamy i rzucamy kłębkiem, rozpoczynając opowiadanie, np. ,,Dawno, dawno temu, na dalekiej Północy, żyli Eskimosi w małych domkach zbudowanych ze śniegu”. Wybrane dziecko nawija kłębek tak samo i odtwarza dalej opowiadanie:
,,Pewnej nocy polarnej wydarzyła się tam przedziwna historia”. Kolejne dziecko czyni to co poprzednie, aż do zakończenia opowiadania.
Korzystając z Pajęczynki można zakończyć zajęcia, rzucając kłębek i mówiąc ,,do widzenia” krótko podsumowując zajęcia. Dziecko, które złapało kłębek rzuca tak samo, aż nauczyciel poprosi jedno do przecięcia pajęczynki - co będzie symbolizowało zakończenie zajęć.

Graffiti jest techniką, którą można stosować na wiele różnych sposobów.

Dzięki niej można wytworzyć i wzmocnić dobry klimat w grupie oraz kształcić u dzieci myślenie twórcze - zabawy w niedokończone zdania typu np. „Gdybym miał gitarę , to bym ...”, jak też przy jej pomocy można rozwiązywać twórczo problemy. Jest to dobry sposób na dzielenie się z innymi własnymi pomysłami, na dostrzeganie różnych aspektów zawartych w jednym temacie, a także na przyjmowanie do wiadomości nowych niezwykłych koncepcji i pomysłów.

Wywieszamy plakaty z rozpoczętymi zdaniami. Dzieci chodzą po sali i zgodnie ze swoim odczuciem dopisują niedokończone zdania. Można również wypisać problem na tablicy, podzielić uczniów na pięć grup, posadzić ich na obwodzie koła. Każda z grup otrzymuje plakat z niedokończonym zdaniem, np. ,,Na pewno będziemy ...” itp. Zadanie każdej grupy polega na wymyśleniu zakończenia zdania i wpisania u dołu plakatu oraz zagięcie pod spód tak, by nie były widoczne dla pozostałych. Plakaty krążą od grupy do grupy zgodnie ze wskazówkami zegara. Przy każdej zmianie plakaty są zaginane. Po czterech rundkach należy rozwiesić plakaty i odczytać rozwiązania. Należy pamiętać, iż rozwiązania jednych są tajemnicą dla drugich. Trzeba ustalić czas rozwiązania i przy zmianach rundek używać hasła ,,START”.

„Mądry nauczyciel nie zaprasza Cię do skarbnicy swej mądrości.

Pokazuje Ci raczej drogę do wzbogacania własnej.”

Kahlil Gibran

METODY TWORZENIA I DEFINIOWANIA POJĘĆ

Pojęcia stanowią podstawową jednostkę organizującą logiczne myślenie i porozumiewanie się z ludźmi. Wyróżnienie cech istotnych - pozwala na zdefiniowanie i odróżnienie jednych pojęć od drugich.

Kula śniegowa - inaczej zwana też dyskusją piramidową, polega na przechodzeniu od pracy indywidualnej do pracy w całej grupie. Technika ta daje szanse każdemu na sprecyzowanie swojego zadania i stanowiska na podany temat, umożliwia nabywanie doświadczeń, jak też pozwala dzieciom ćwiczyć i śledzić proces uzgadniania stanowisk. .Daje szansę każdemu na sprecyzowanie swojego zdania i stanowiska., umożliwia zdobywanie doświadczeń, pozwala dzieciom ćwiczyć i śledzić proces uzgadniania stanowisk. Na początku dzieci pracują indywidualnie nad podanym problemem. Następnie łączą się w pary i ustalają wspólne stanowisko. Później łączą się w czwórki, czwórki w ósemki, ósemki w szestnastki (wszędzie ustalają wspólne stanowisko). Na końcu następuje prezentacja wspólnie wypracowanego stanowiska. Wcześniej trzeba im rozdać kartki. Podawane przez nas kartki symbolizują ,,kule śniegowe”, które za każdym razem się zwiększają.

Burza mózgów - znana też pod nazwami „fabryka pomysłów”, „giełda pomysłów”, „jarmark pomysłów” oraz „sesja odroczonego wartościowania”. Istota metody polega na podawaniu różnych skojarzeń, rozwiązań, które niesie wyobraźnia i chwilowy błysk natchnienia. Wyobraźnia jest „królową zdolności”, a „burza mózgów” pomaga twórczo spożytkować.

Mapa pojęciowa zwana też „mapą mentalną”, „mapą mózgu”, „mapą myśli”, „mapą pamięci” - służy do wizualnego opracowania pojęcia z wykorzystaniem rysunków, symboli, wycinków, krótkich słów, zwrotów i haseł. Metodę tę można stosować na różne sposoby, za jej pomocą można definiować pojęcia, rozwiązywać problemy, planować działania itp. Stosując tę metodę przedstawiamy cel zajęc, np. Dzisiaj spróbujemy zdefiniować pojęcie ,,Moja Mała Ojczyzna”. Następnie rozdajemy uczniom kartki formatu nie mniejszego, niż A4. Ich zadaniem jest przedstawienie tego pojęcia w formie graficznej za pomocą ilustracji, krótkich słów, symboli i znaków. Po wykonaniu zadania wieszamy wszystkie kartki w widocznym miejscu i prosimy ich autorów o komentarz. Następnie wspólnie wybieramy istotne cechy do pojęcia ,,Moja Mała Ojczyzna”.

Promyczkowe uszeregowanie - jest to technika bardzo często stosowana w nauczaniu początkowym. Służy między innymi do definiowania pojęć, określania cech, zasad oraz do hierarchizacji. Ze względu na układanie priorytetów w promyczki często nazywana jest - słonecznym promyczkiem. Jest najłatwiejszą techniką do zastosowania w pracy z dziećmi. Polega na tym, iż uczniowie siedzą w kręgu, wewnątrz którego leży narysowane i wycięte koło z napisem np. ,,wzorowy uczeń”. Rozdajemy uczniom po trzy żółte kartki. Zadaniem każdego z nich jest wpisanie, jakimi cechami powinien charakteryzować się ten uczeń. Jedno dziecko odczytuje swoje cechy i układa je obok koła. Następnie, inne dzieci , które mają te same lub bliskie cechy układają je w promyczek. Później odczytują inne i układają w następne promyczki, aż do wyczerpania kartek. Cechy podobne układane są w jednym promyczku. Decyzje co do układu cech bliskich podejmują sami uczniowie.

Diamentowe uszeregowanie - technika znana też pod nazwą „karo”.

Układ priorytetów przypomina kształt „diamentu” lub „karo”. Struktura tejże propozycji zmusza grupę do współpracy, zachęca do podejmowania decyzji oraz osiągania porozumienia drogą negocjacji i kompromisu. Liczba priorytetów może być różna, w zależności od potrzeb i wieku dzieci. Nauczyciel może podać listę priorytetów lub może wypracować je grupa.
Klasę dzielimy na 5-osobowe grupy. Każdej grupie rozdajemy w kopercie 9 kart z twierdzeniami, cechami czy zasadami. Zadaniem poszczególnych grup jest przedyskutowanie poszczególnych zasad i uzgodnienie ich ważności. Po uzgodnieniu szeregują według podanego przez nauczyciela wzoru, czyli zasada najważniejsza, zasady ważne, mniej ważne i najmniej ważne. Po upływie wyznaczonego czasu na przygotowanie przedstawiciele poszczególnych grup przedstawiają zasady według ważności
i uzasadniają ich wybór. Można pozwolić dzieciom na porównanie poszczególnych decyzji grupowych.

Piramida priorytetów - układ priorytetów przypomina piramidę. Podstawowy cel tejże metody, to ułożenie priorytetów według ustalonych wcześniej kryteriów np. ważności, kolejności.

Metoda zachęca do dyskusji, negocjacji oraz osiągania porozumienia drogą negocjacji i kompromisu. Priorytety mogą być podane przez nauczyciela lub wypracowane przez uczniów. Liczba ich może być bardzo różna. Zachęca do dyskusji, negocjacji oraz osiągania porozumienia drogą negocjacji i kompromisu.
Na początku przeprowadzamy ,,burzę mózgów”, by ustalić tematy do bloku, np. zjawiska atmosferyczne. Dzielimy klasę na trzy grupy. Każdej grupie dajemy plakat z ,,piramidą” i kartki samoprzylepne. Prosimy uczniów, by wpisali na nich wyłonione w ,,burzy mózgów” zjawiska. Wyjaśniamy, iż zadaniem każdej grupy jest ułożenie tych zjawisk w jakiej kolejności chcieliby je poznać. Grupy mogą ze sobą negocjować i za pomocą ,,kuli śniegowej” wybrać wspólną listę planowanych tematów do poznania według kolejności od 1 do 10. Należy określić czas pracy.

Poker kryterialny - należy do najliczniejszej grupy metod aktywizujących - do gier dydaktycznych. Poker to gra specjalistyczna (planszowa), która jest zaliczana do najbardziej atrakcyjnych metod aktywizujących ze względu na stopień przyswajania treści.

Podczas gry, w celowo organizowanej przez nauczyciela sytuacji, uczniowie konkurują ze sobą w ramach z góry ustalonych reguł. Dzięki tej metodzie uczniowie są bardzo aktywni, bowiem dyskusji poddają własne argumenty. Aby jednak dyskutować, argumentować, potrzebna jest określona wiedza i umiejętności. „Pokera” można stosować na różne sposoby - jako wprowadzenie do tematu, jako ustalenie rangi kryteriów określonym standardom, a także na utrwalenie zdobytej wiedzy. Ponadto gra w „pokera” daje dużo przyjemności i satysfakcji, stąd duża jej skuteczność.

Przebieg

• Nauczyciel dzieli klasę na grupy.

• Ustala reguły gry.

• Jeden z uczniów rozdaje karty graczom w grupie.

• Rozpoczynający grę wybiera ze swojego zestawu kartę z hasłem, które według niego jest najważniejsze, i kładzie ją na polu z kryteriami pierwszorzędnymi.

• Kolejni uczniowie postępują tak samo.

• W trakcie gry może nastąpić wymiana kart na poszczególnych polach - decyzję o zmianie karty podejmuje cała grupa.

• Karta, którą usunięto z planszy, wraca do właściciela.

• Wygrywa uczeń, który jako pierwszy umieści swoje karty na planszy.

• Przedstawiciele grup prezentują swoje plansze. Odczytują kryteria, które uznali za pierwszorzędne, i uzasadniają swój wybór. Nauczyciel lub uczeń zapisuje kryteria pierwszorzędne na tablicy.

Plansza do gry może mieć tylko dwa pola: kryteria pierwszo- i kryteria drugorzędne.

Dzielimy uczniów na 5- osobowe grupy. Każdej z grup rozdajemy plansze z zapisanym standardem w środku np. ,,Warunki gwarantujące udaną wycieczkę”. Rozdajemy uczniom 20 kart przedstawiajhących gwarantujące powodzenie. Wyjaśniamy zasady gry. Dzieci umieszczają karty na różnych obszarach planszy w zależności od kryterium ważności. Jedno dziecko tasuje je i rozdaje graczom. Rozpoczynający grę odkrywa swoją kartę z najważniejszym warunkiem, głośno odczytuje i układa
w polu z kryterium pierwszorzędnym. Kolejni gracze powtarzją tę czynność, aż wszystkie pola będą zajęte. Jeżeli pole jest już zajęte gracz może postawić wniosek o wymianę karty. Decyzję o wymianie kart podejmuje grupa. Odrzucona karta wraca do właściciela. Przedstawiciele grup odczytują najważniejsze ich zdaniem warunki. Zamiast kart do gry można użyć monety o trzech różnych nominałach, serduszka, słoneczka,itp.

„Jedyny rodzaj uczenia się, jaki znacząco wpływa na zachowanie,

to uczenie się przez odkrycia - prawda jest wówczas odkrywana

na drodzedoświadczenia”

Carl R. Rogers

METODA TWÓRCZEGO ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

Problemy to zawiłe, zagmatwane sprawy, trudne i niejasne zagadnienia przeznaczone do rozwiązywania. Rozwiązywanie problemu polega na określeniu niepożądanego A oraz stanu oczekiwania B, a także ustaleniu czynności prowadzących od stanu A do stanu B.

Burza mózgów - metoda znana też jako „fabryka pomysłów”, „giełda pomysłów”, „sesja odroczonego wartościowania” lub „metoda Osborna” - od jego twórcy.

Można ją stosować na kilka sposobów: jako rozgrzewkę twórczą przed określonym zadaniem, np. wymień jak najwięcej zastosowań kolorowej bibuły, co by było, gdyby niebo widziało?; jako definiowanie pojęć przez skojarzenia np. - Co kojarzy się ze słowem „zabawa”, oraz jako metodę rozwiązywania problemów.

„Burza mózgów” pozwala uzyskać w krótkim czasie dużą liczbę zróżnicowanych rozwiązań jednego problemu. Metodę „burza mózgów” można podzielić na III etapy:

I wytwarzanie pomysłów

II ocena i analiza pomysłów według ustalonych kryteriów

III zastosowanie pomysłów, rozwiązań w praktyce.

635 - to technika, dzięki której można rozwiązywać różnorodne problemy. Jest ona modyfikacją „burzy mózgów”' a różni się tylko sposobem organizacji i przeprowadzenia sesji twórczej. Technika „635” bardzo skutecznie zmusza do aktywności umysłowej poprzez konieczność szybkiego zgłaszania rozwiązań. Nowe, niekonwencjonalne a nawet „szalone” pomysły czynią technikę bardzo atrakcyjną dla dzieci.

Magiczne liczby podane w nazwie mają swoje znaczenie:

Ⴗ liczba pierwsza - 6 - oznacza liczbę osób lub grup

Ⴗ liczba środkowa - 3- oznacza liczbę rozwiązań (pomysłów)

• liczba końcowa - 5 - oznacza liczbę tzw. rundek.

Rybi szkielet - ta technika pochodzi od kształtu przypominającego „rybi szkielet”. Znana jest także jako „schemat przyczyn i skutków” lub schemat Ishikawy, od twórcy, Kaoru Ishikawy.

Przebieg

• Na plakacie lub tablicy nauczyciel rysuje schemat przypominający rybi szkielet. W głowie ryby wpisuje dowolny problem.

• Uczniowie metodą burzy mózgów wymieniają główne czynniki, które miały wpływ na powstanie danego problemu. Wpisują je na tzw. dużych ościach.

• Nauczyciel dzieli uczniów na tyle grup, ile jest dużych ości. Każda grupa otrzymuje jeden czynnik główny (dużą ość) i w określonym czasie stara się odnaleźć przyczyny, które na niego wpłynęły.

• Przedstawiciele grup wpisują czynniki szczegółowe (małe ości) na schemat.

• Z czynników szczegółowych (małych ości) uczniowie wybierają, ich zdaniem, najistotniejsze.

• Uczniowie wyciągają wnioski i rozwiązują problem.

Metoda trójkąta - służy przede wszystkim twórczemu rozwiązywaniu problemów. Charakterystyczny układ - trójkąt odwrócony wierzchołkiem do dołu symbolizuje PROBLEM, który z jednej strony ma swoje przyczyny - SIŁY PODTRZYMUJĄCE, z drugiej natomiast SIŁY HAMUJĄCE przyczyny. Istotna metoda ogranicza się do zdefiniowania problemu, określenia przyczyny podtrzymujące sytuację problemową.

Przebieg

• Nauczyciel formułuje problem do rozwiązania.

• Następnie rozdaje uczniom po dwie kolorowe kartki.

• Uczniowie na jednej kartce wpisują wszystko to, co pomaga, a na drugiej to, co przeszkadza w rozwiązaniu problemu.

• Uczniowie odczytują swoje propozycje.

• Nauczyciel zapisuje na tablicy tylko te przyczyny, które przeszkadzają rozwiązać problem.

• Każdy uczeń przyczepia do tablicy cenę sklepową (karteczkę samoprzylepną lub magnes) przy przyczynie, jego zdaniem najistotniejszej.

• Nauczyciel dzieli uczniów na trzy grupy i każdej daje jeden plakat z narysowanym trójkątem.

• Uczniowie wpisują w trójkąt jedną z trzech przyczyn, które otrzymały największą liczbę punktów.

• Grupy zastanawiają się nad głównymi przyczynami, podtrzymującymi problem, i zapisują je na podporach trójkąta z lewej strony.

• Uczniowie zastanawiają się, w jaki sposób usunąć przyczyny podtrzymujące problem, i w pisują swoje propozycje na podporach trójkąta z prawej strony.

• Sprawozdawcy grup przedstawiają problemy i sposoby ich rozwiązania

przyczyny sposoby usunięcia

podtrzymujące PROBLEM przyczyn

Mapy mentalne - to metoda wizualnego opracowania problemów z wykorzystaniem symboli, słów pisanych, obrazków, rysunków itp. (patrz: mapa pamięci).

Sześć myślących kapeluszy - metoda szczególnie przydatna tam, gdzie uczniowie muszą współpracować ze sobą i zgodnie ze swoimi predyspozycjami brać udział w rozwiązywaniu problemów. Myśli i poglądy przedstawione są sposób bardzo uporządkowany, co zwiększa szansę wypracowania większej liczby korzystnych rozwiązań.

Myślenie w 6 kapeluszach wg Edwarda de Bono

Edward de Bono jest światowym autorytetem w dziedzinie tzw. technik twórczego myślenia. Jego programy są realizowane w wielu przedszkolach i szko­łach w Europie Zachodniej. Metoda „6 myślowych kapeluszy" jest stosowana w procesie twórczego rozwiązywania problemu. W każdym kapeluszu, w zależności od koloru, myśli się nieco inaczej. 6 różnorodnych kapeluszy symbolizuje sześć różnych sposobów myślenia, analizy, rozwiązywania problemów i argumentacji.

Kapelusz biały: FAKTY

Biały to czystość. Zakładając biały kapelusz kierujemy uwagę na „czyste" dane, fakty, informacje.

Kapelusz czerwony: EMOCJE

Czerwień jest kolorem emocji (czerwone serce). Zakładając kapelusz czerwony kierujemy uwagę na emocje, które odczuwamy w związku z sytuacją problemową. W czerwonym kapeluszu mamy prawo wyrażać swoje odczucia na gorąco, wyrażać to, co odczuwamy w związku z tą sprawą, z tym pomysłem, mówić, czy to nam się podoba, czy nie, czy coś budzi niepokój lub zachwyt. Odczuć emocjonalnych nie należy uzasadniać (bo wtedy myśli się w irmym kapeluszu).

Kapelusz żółty: OPTYMIZM

Kolor żółty jest kolorem złota, korzyści, zysków. Widzenie spraw przez optymistyczne okulary. Myśląc w żółtym kapeluszu szukamy wyłącznie korzyści, zalet, dobrych stron danego rozwiązania.

Kapelusz czarny: PESYMIZM

Kolor czarny kojarzy się z krytyką, przerysowaniem sytuacji, zagrożeniem, niepowodzeniem. Zakładając czarny kapelusz szukamy negatywnych stron danego rozwiązania. Wskazujemy na wady, niedociągnięcia, braki, zagrożenia, uboczne skutki. Czarny kapelusz chroni nas przed popełnieniem błędów, nakazuje myśleć krytycznie i szukać prawdy przez wynajdywanie błędów. Czarny kapelusz musi pokazać dane, które uzasadniają wyrażanie negatywnego stanowiska w określonej sprawie.

Kapelusz niebieski: RÓWNOWAGA

Kolor niebieski to kolor nieba, które jest nad nami. To kolor chłodnego, bezstronnego obserwatora, który ogląda „z góry", to co się dzieje. Zakładając niebieski kapelusz przyglądamy się procesowi rozwiązywania problemu z lotu ptaka (z góry). Obserwujemy przebieg i organizację pracy myślowej. Niebieski kapelusz zakłada zawsze osoba kierująca grupą (nauczyciel).

Kapelusz zielony: MOŻLIWOŚCIKolor zielony to kolor innowacyjnych badaczy. Zakładając zielony kapelusz szukamy nowych, twórczych rozwiązań, pomysłów, możliwości, propozycji. Myślenie w zielonym kapeluszu to myślenie aktywne, kreatywne, innowacyjne, niestandardowe.

Edward de Bono nie określa kolejności używania kapeluszy, gdyż różne sytuacje problemowe wymagają innej kolejności zakładania kapeluszy. Jednakże istnieją pewne zasady, którymi można się kierować:

Jeśli problem wzbudza emocje zakładamy najpierw czerwony kapelusz, by je sobie uświadomić i zwerbalizować.

Jeśli problem nie wzbudza silniejszych emocji, zakładamy biały kapelusz, następnie zielony, żółty, czarny i czerwony.

Najpierw zakładamy żółty kapelusz potem czarny (nie odwrotnie), gdyż trudniej jest znaleźć pozytywne strony pomysłu po negatywnych.

Każdego kapelusza można używać dowolną ilość razy.

Zawsze na końcu zakładamy kapelusz czerwony, by stwierdzić, jak nam się podoba ostateczny pomysł.

Metoda „6 myślowych kapeluszy" Edwarda de Bono przynosi bardzo dobre efekty podczas rozwiązywania sytuacji problemowej - dzieci wspólnie wypracowu­ją zasady postępowania. Inną ważną zaletą tej metody jest to, że kształci ona aktywną postawę wobec sytuacji problemowej. Dziecko przestaje traktować pojawienie się problemu jako efekt finalny niekorzystnego splotu okoliczności (na zasadzie: to koniec - mam problem). Pojawienie się problemu staje się wyzwaniem (mam problem - a więc muszę go rozwiązać), początkiem pracy myślowej, mobili­zuje dziecko do podejmowania wysiłku intelektualnego, który staje się przyjemnoś­cią, gdyż przynosi wymierne korzyści - rozwiązanie problemu. Poza tym rozwiązy­wanie problemu w grupie daje dzieciom poczucie bezpieczeństwa, wzajemnie ich inspiruje, generuje pomysły. Dzieci nabywają umiejętności twórczego rozwiązy­wania problemów w zespole.

Edward de Bono proponuje nowe sposoby myślenia - poprzez zadawanie prowokacyjnych pytań dzieciom: „Co by było, gdyby...?"

Prowokacje, Hipotezy, Fantazje to narzędzia myślowe wg Edwarda de Bono, poszerzają pomysłowość, rozkręcają myślenie i produkują innowacyjne idee. W ten sposób możemy tworzyć nowe rozwiązania, możliwości, oryginalne pomysły.

Myślenie twórcze jest umiejętnością, którą można i należy rozwijać u małego dziecka, stosując techniki twórczego myślenia: Kapelusze myślowe, Prowokacje, Hipotezy i Fantazje. Prowokacje i Fantazje mobilizują umysł dziecka do stawiania odpowiedzi na pytanie „Co by było, gdyby...?".

Przykłady:

PROWOKACJA:

Nie byłoby grubasów

Co by było, gdyby człowiek

nie musiał jeść ? Nie byłoby sklepów spożywczych

Mamy nie musiałyby gotować obiadów

Rodzice mieliby więcej pieniędzy

HIPOTEZY: Dlaczego dzieci się biją? (spróbuj wysunąć kilka hipotez)

FANTAZJE: Co by było, gdybyś złowił złotą rybkę? Co by było, gdybyś mógł latać jak ptak?

„Najłatwiej rozwijać się w grupie.”

T. Niwiński

METODY PRACY WE WSPÓŁPRACY

Metody pracy we współpracy są alternatywą dla dotychczasowego stylu nauczania. Uczą samodzielnego zdobywania wiedzy współpracującą ze sobą grupę. Sukces grupy uzależniony jest od sukcesów indywidualnych. W tak tworzonych warunkach nie ma mowy o rywalizacji, wręcz przeciwnie, uczniowie pomagają sobie nawzajem, mają szansę na mówienie, słuchania, argumentowanie i dyskutowanie.

Układanka puzzle lub Jigsaw - jest to jedna z metod nauczania we współpracy. Jej celem jest zachęcenie do szczegółowego, aktywnego opanowania materiału przez scedowanie odpowiedzialności na uczniów. Każdy uczestnik grupy powinien zostać ekspertem, który przyczynia się do osiągnięcia całego zespołu. Aby uzyskać pozytywne rezultaty, każde dziecko musi skorzystać z pomocy (wiedzy i umiejętności) innego ucznia, każde też musi pomóc wszystkim pozostałym.

Zabawa na hasło - jest to jedna z wielu propozycji pedagogiki zabawy, którą można traktować jako metodę pracy we współpracy. Można ją stosować podczas zajęć lekcyjnych, jak też szczególnie przydatna okazuje się na różnych uroczystościach szkolnych z udziałem rodziców. Szczególnie ważny jest efekt końcowy, który uzależniony jest od podziału zadań i współpracy. Elementem mobilizującym i dyscyplinującym jest ograniczenie czasowe. Impreza na hasło to połączenie dwóch metod - wykonanie zadania + metoda pracy we współpracy.

„Lepiej jest mierzyć ku doskonałości i chybić,

niż mierzyć ku niedoskonałości i trafić.”

Thomas J. Watson

METODY EWALUCYJNE

EWALUACJA - to sposób działania, za pomocą którego opisujemy rezultaty (wyniki) końcowe zaistniałych faktów zarówno z pozytywnej, jak i z negatywnej strony. Współczesne rozumienie ewaluacji to nie tylko kontrola, ocena, zbieranie danych, to przede wszystkim - refleksja własna ukierunkowana na rozwój. Każdy dokonuje ewaluacji w celu podwyższenia jakości tego, co robi.

Kosz i walizeczka stanowią element metody SWOT (od pierwszych liter). W nauczaniu początkowym wskazane jest wykorzystanie głównie walizeczki (dla określenia mocnych stron) i kosz (dla określenia słabych stron)

Tarcza strzelecka - jak sama nazwa wskazuje, służy sprawdzeniu wiedzy i umiejętności strzelca. Strzelcem może być zarówno uczeń, jak i nauczyciel. Za pomocą tarczy możemy ocenić lekcje, fakty, wydarzenia itp. Strzał w „dziesiątkę” (centrum tarczy) oznacza pełną perfekcję, strzał poza tarczę to „pudło”. Analiza, ocena i refleksja to najlepszy nauczyciel w drodze do sukcesu.

Rybi szkielet - to technika, którą można stosować na różne sposoby. Wcześniej do rozwiązywania problemów, teraz - do ewaluacji.

Nasuwają się pewne refleksje:

Ⴗ zajęcia warsztatowe prowadzone metodami aktywizującymi są ciekawe,

interesujące, wspaniała droga do sukcesu,

Ⴗ dzieci aktywnie uczestniczą w zajęciach,

Ⴗ są zaangażowane w sposób czynny,

Ⴗ rozwijają się intelektualnie,

Ⴗ są bardziej otwarte w stosunku do innych,

Ⴗ pomagają sobie wzajemnie w sytuacjach problemowych.

Buddyjska terapia uspokajająca wg K. G. Junga

Słowo „mandala" - znaczy centrum, obwód, koło. Motyw koła jest wszędzie -istnieje od zarania dziejów człowieka. Ideę mandali do współczesnej psychologii wprowadził Karl Gustaw Jung - szwajcarski psychiatra. Jung odkrył, że rysowanie i malowanie mandali jest naturalną częścią procesu indywidualizacji. Zachęcał swoich pacjentów do zawierzenia wyobraźni i spontanicznego tworzenia mandali bez z góry zaplanowanego wzoru. Mandala może być stosowana jako skuteczna droga - narzędzie odkrywania siebie. Tworząc mandalę komponujemy osobisty symbol, który ujawnia kim jesteśmy w danym momencie. Mandala znalazła zastosowanie w psychoterapii. Szwajcarski psycholog K. G. Jung (1875 - 1961) zainteresował się uzdrawiającym wpływem na duszę obrazów wpisanych w koło. Stwierdził, że malowanie mandali zarówno zdrowym jak też chorym psychicznie pozwala osiągnąć spokój i opanowanie.. Wyjątkowo pozytywnie na pracę przy mandali reagują nerwowe i „trudne" dzieci. Systematyczna praca z okrągłymi obrazkami nadzwyczajnie wspomaga rozwój dziecięcej osobowości. Mandala poprawia u dzieci koncentrację. Dzieci nadpobudliwe, które nie potrafią usiedzieć w spokoju i ciszy uspakajają się dzięki mandali. Z kolei dzieci niechętne do działania, dzięki energii wyzwalanej przez pracę z mandala stają się aktywniejsze iweselsze. Przy wprowadzeniu mandali bardzo ważna jest rozmowa wstępna o mandalach. Dziecko ma dobrze przyjrzeć się mandali - uspokoi się. Zaczyna malować mandalę od zewnątrz w kierunku środka. Okręg zaczynamy malować w dowolnym kolorze - ten kolor oznacza stosunek z otoczeniem. Wybór kolorów zależy od dziecka, które rysuje mandalę. Użyte kolory i formy są odbiciem procesu życia. Kolor w mandalach wyraża najgłębsze myśli, odczucia, intuicje a nawet doznania fizyczne.

Lekarz - psychiatra K. G. Jung podczas jednego ze swych życiowych kryzysów nieświadomie malował zawsze okrągłe kształty, które miały być odbiciem jego stanu ducha. Wówczas nie wiedział, że jego „obrazy duszy" mają formę mandali. Z czasem stwierdził, że malowanie mandali łagodzi wewnętrzne wzburzenie i leczy rany. Zanim przezwyciężył własny kryzys minęło 10 lat. Po tym czasie została uleczona jego osobowość. W dalszej pracy Jung jako lekarz, w leczeniu nerwic, schizofrenii i innych chorób psychicznych proponował pacjentom terapię buddyjską - dzięki tej metodzie pacjenci aktywnie angażują się w proces uzdrowienia. „Korzyści" wynikające ze stosowania terapii buddyjskiej:

• mandala rozwija twórczą wyobraźnię;

• mandala przywraca spokój, opanowanie zarówno chorym jak i zdrowym;

• mandala ma wyjątkowy wpływ na dzieci nerwowe i niespokojne;

• malując mandalę dzieci i dorośli uspakajają się i koncentrują;

• mandala pomaga opanować pośpiech, nerwowość, niepokój i stres;

• rysując mandalę pracujemy nad emocjami dzieci, nie robimy mandali po to by zdiagnozować dziecko, lecz po to by skupić dziecko przez pewien czas przy malowaniu mandali.

SCENARIUSZ ZAJĘĆ Z WYKORZYSTANIEM METOD

AKTYWIZUJĄCYCH

Grupa: cztero- i pięciolatki.

Rodzaj zajęć: Rozmowa z działaniem; zabawy integracyjne.

Temat: „Dary jesieni”

Cele:

- utrwalenie zabaw integracyjnych („Orzeszek”, „Kasztany”, „Sałatka”,

- kształcenie poczucia rytmu,

- operowanie nazwami owoców, warzyw, darów lasu,

- rozumienie pojęcia „dary jesieni”,

- przestrzeganie kontraktów dotyczących kolejnego wypowiadania się i układania

obrazków,

- wyrażanie własnych odczuć - „jestem zadowolony”, „jestem smutny”.

Metody: z. integracyjne,, kula śniegowa, promyczkowe uszeregowanie, metoda ewaluacji

„Słoneczka i chmurki”.

Pomoce: strój jesieni, nagrania do zabaw integracyjnych, puzzle - pocięte na dwie części

sylwety jabłek z kolorowego kartonu, obrazki przedstawiające dary jesieni (owoce i jabłka,

gruszki, śliwki, warzywa - marchewki, ziemniaki, selery, kapusta, pietruszki; dary lasu -

żołędzie, kasztany, jarzębina, orzechy, grzyby); „buźka” z kartonu, kartonowe sylwety słońca

i chmur; orzechy laskowe.

Prowadząca: Anna Bogdan.

PRZEBIEG

1. Powitanie. Zabawa integracyjna „Orzeszek”.

• N-lka przebiera się za P. Jesień, wchodzi do grupy nucąc melodię

„Orzeszka”, dzieci włączają się do zabawy.

• P. Jesień przedstawia się dzieciom:

- „Jestem jesień z pełnym koszem, różne dary wam przynoszę”.

2. Rozmowa w parach na temat ulubionych owoców.

• P. Jesień rozdaje dzieciom papierowe „puzzle - dwuczęściowe

jabłka. Dzieci dobierają się w pary dopasowując części do

siebie.

• W parach dzieci rozmawiają na temat ulubionych owoców.

Chętne dzieci mogą opowiedzieć, czego dowiedziały się o

koledze lub koleżance.

3. Zabawa integracyjna „Sałatka z warzyw”.

• Dzieci ustawione w kole. P. Jesień wylicza je: marchewka,

kapusta, papryka.

Na hasło mieszają się w środku koła („miseczce”) wywołane warzywa.

4. „Dary Jesieni” - promyczkowe uszeregowanie.

• P. Jesień wysypuje na stolik z koszyka obrazki mówiąc:

- „Wiał wiatr i pomieszał mi wszystkie „dary” (owoce, warzywa, dary

lasu).

• Po tym prosi dzieci, aby każde wybrało sobie 3 obrazki, które się

im podobają.

• Dzieci siadają w kręgu , a w środku koła położona jest „buźka

jesieni”.

• Chętne dziecko omawia swoje obrazki i układa je wokół „buźki

jesieni”.

• Dzieci, które mają takie same obrazki układają w promyczek.

• Zachowując kolejność nazywają swoje obrazki i rozkładają je

kolejne dzieci w następne promyczki.

• P. Jesień pyta: „ - Co przypominają ułożone obrazki?”

(słoneczko).

• Zabawa integracyjna „Kasztany”. Pani Jesień zaprasza na

jesienny spacer do lasu.

• Omówienie słoneczka::

Pani Jesień pyta dzieci:

- „jak możemy nazwać jabłka, gruszki, śliwki?” (owoce),

- „jak możemy nazwać marchewkę, kapustę...?” (warzywa),

- „jak możemy nazwać grzyby, orzechy, kasztany?” (dary lasu),

- „a jak nazwiemy wszystko?” (dary lasu).

5. „Słoneczko i chmurka” - ewaluacja wrażeń.

• Pani Jesień rozdaje dzieciom „cenki”. Jeśli są szczęśliwe, mają

przykleić je na słoneczko, jeśli jest im smutno - na chmurkę.

6. Zakończenie

Pani Jesień rozdaje dzieciom „cukierki” - niespodzianki - orzeszki laskowe

zapakowane w folię aluminiową.

Przykładowy scenariusz

Temat: Co by było, gdyby... ? - twórcze rozwiązywanie sytuacji problemowej w zespole

Cele:

• wykorzystanie metody aktywizującej „6 myślowych kapeluszy" w twór­czym myśleniu dzieci;

• kształcenie aktywnej postawy wobec sytuacji problemowej;

• dostarczenie wiadomości i doświadczeń ułatwiających zachowanie się dzieci w konkretnej sytuacji życiowej;

• rozwiązywanie problemów;

- rozwijanie twórczej wyobraźni poprzez tworzenie i kolorowanie mandali.
Cele operacyjne (przewidywane osiągnięcia i umiejętności dzieci'):

Dziecko:

• potrafi myśleć twórczo;

• współdziała w zespole podczas twórczego rozwiązywania problemu;

• potrafi myśleć krytycznie w konkretnej sytuacji problemowej;

• umie poprawnie się wypowiadać;

• potrafi uświadomić sobie i nazwać własne uczucie w związku z danym problemem;

• słucha uważnie i rozumie wypowiedzi kolegów;

• przestrzega kolejności w wypowiadaniu się;

• rozwija własne zdolności poznawcze: pamięć, koncentrację, uwagę, myślenie;

• odczuwa potrzebę opiekowania się zwierzętami;

• zna kolory i potrafi je prawidłowo nazwać,

• potrafi nadać tytuł ilustracji (mandala).

Środki dydaktyczne: kolorowe kapelusze: biały, czerwony, żółty, czarny, zielony, niebieski, koła wycięte z białego kartonu, kredki woskowe - wszystkie kolory, pisaki.

Forma: grupowa. Przebieg:

1. Zawiązanie kręgu rozpoczynającego zajęcie - powitanie poprzez puszczenie „Iskierki przyjaźni".

2. Nauczycielka zakłada biały kapelusz i przedstawia sytuację problemową:

Nie uwierzycie, co mi się dzisiaj przydarzyło. Rano ktoś dzwonił do drzwi, otworzyłam - nikogo nie było. Już zamykałam drzwi, kiedy zauważyłam tekturowe pudełko. Zajrzałam do środka, i nie zgadniecie, co tam było! Maleńki piesek! Był prześliczny: biały w czarne łatki, cały trząsł się z zimna, albo ze strachu. Kiedy gowzięłam na ręce wtulił się we mnie i zaczął szczekać. Nie mogłam go tak zostawić, więc zabrałam pieska do domu. Teraz mam problem, bo nie wiem czy powinnam zatrzymać pieska, czy go komuś oddać. Nie mogę o tym myśleć. Pomóżcie mi podjąć decyzję.

3. Pomyślcie w żółtym kapeluszu i powiedzcie mi, dlaczego powinnam zatrzymać pieska u siebie. Jakie korzyści będę z tego miała? Co dobrego wyniknie z tego, że będę miała małego pieska w domu?

4. Dziecko, które chce przedstawić swój argument zakłada żółty kapelusz na głowę. Po zakończeniu swojej wypowiedzi przekazuje kapelusz kolejnemu dziecku. Przewidywane argumenty przedstawiane przez dzieci:

• z pieskiem można się bawić;

• jak piesek jest w domu, to jest wesoło;

• piesek będzie pilnował domu;

• pieska można nauczyć wielu czynności.

5. Następnie odkładamy żółty kapelusz i szukamy argumentów w czarnym kapeluszu. Kapelusz czarny jest przeciwstawny do kapelusza żółtego. Zakładając czarny kapelusz szukamy negatywnych stron danego rozwiązania. Wskazujemy zagrożenia i uboczne skutki. Przewidywane argumenty przedsta­wiane przez dzieci w czarnym kapeluszu:

• piesek może ugryźć;

• piesek może podrapać;

• piesek może być chory;

• piesek może mieć wściekliznę;

• piesek może mieć robaki;

• piesek może robić bałagan w domu, roznosi buty, drapie tapety, fotele, meble, dywany ...;

• piesek brudzi i trzeba po nim sprzątać;

• pieskowi trzeba kupować jedzenie i będzie mniej pieniędzy na zabawki.

6. Po wysłuchaniu tych argumentów stwierdzam, że nie mogę zatrzymać pieska w domu. Proszę dzieci, żeby założyły zielony kapelusz i pomyślały, co powin­nam zrobić. Jednocześnie przypominam dzieciom, że zbliża się zima i nie będę
mogła wypuścić pieska na podwórko. Przewidywane argumenty przedstawione przez dzieci w zielonym kapeluszu:

• można pieska komuś oddać;

• można pieska sprzedać;

• można pieska oddać do schroniska.

7. Teraz zakładamy czerwony kapelusz (emocje) i zdecydujcie, co będzie najlepsze dla pieska?

Najlepiej będzie pieska oddać.

8. I znów pojawia się problem: Jak znaleźć nowy dom dla pieska"}. Zakładamy kapelusz niebieski i z góry rozwiązujemy problem: napiszemy ogłoszenie, dopóki ktoś po pieska się nie zgłosi, piesek pozostanie u mnie. A teraz pomóżcie mi zredagować ogłoszenie. Co musi być napisane na ogłoszeniu?

„Znalazłam małego pieska, białego w czarne łatki. Jest do odebrania pod

adresem: Krystyna Pieróg ul. Karłowicza 3, 39-300 Mielec i jeszcze numer

telefonu ".

Ja rozwieszę ogłoszenie na Tablicy Ogłoszeń niedaleko mojego domu.

A teraz spróbujcie pomyśleć i powiedzcie, co by było, gdyby na świecie nie było

psów?.

Przewidywane odpowiedzi dzieci:

• nie miałby kto pilnować domu;

• nie miałby kto pomóc policjantowi wytropić śladów złodzieja, przestępcy;

• byłoby smutno bez psów;

• nie miałby kto szczekać;

• nie produkowaliby „Karmy dla psów" i innych psich przysmaków;

• rodzice mieliby więcej pieniędzy, bo nie kupowaliby jedzenia dla psów.

9. Ćwiczenia ruchowe: do marszu Radetzkiego dzieci wykonują następujące figury w układzie:

• marsz w parach dookoła sali w kole;

• osiem taktów - figura „tunel";

- osiem taktów - figura „łódeczki";

• osiem taktów - „łańcuszek po kole";

• osiem taktów - „taniec w kółeczkach";

• osiem taktów - figura „czwórki".

Teraz dzieci siadają do stolików. Każde dziecko otrzymuje kartkę w kształcie koła oraz jeden pisak. Na swojej kartce dzieci rysują na środku domek dla psa. Na hasło „stop" podają kartkę do kolegi po prawej stronie i rysują dowolny wzór. Na ponow­ne hasło „stop" podają kartkę do kolegi siedzącego po prawej stronie i dorysowują coś nowego itd.... Na hasło „koniec" dzieci zatrzymują kartkę przed sobą i kolorują woskowymi kredkami. Nauczycielka pyta: Co wam przypomina ten rysunek? (Mandalę) A teraz dzipci wymyślą tytuł do swojej mandali i napiszą go na mandali. Dzieci wykonują zadanie.

Bibliografia:

1. de Bono E.: Naucz swoje dziecko myśleć. Prima, Warszawa 1994.

2. de Bono E.: Sześć kapeluszy, czyli sześć sposobów myślenia. Medium, 1996.

3. Bonstingl J. J.: Szkoły Jakości, wprowadzenie do TQM w edukacji. CODN 1996.

4. Karolak W.: Twoja Mandala.

5. Wuillemet S., Cavelius A. A.:,Mandala - buddyjska terapia uspakajająca.

6. Jadwiga Krzyżewska - Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej, Suwałki 1998 rok

7. CKPiDN w Mielcu- Zeszyty nauczycielskie- Nr 1/2004

14

---