MIĘDZYNARODOWE PRAWO LOTNICZE I KOSMICZNE

UWAGI OGÓLNE

• prawo lotnicze to zespół norm dotyczących przestrzeni powietrznej i jej wykorzystywania dla lotnictwa;

• zarówno p.m. jak i prawo wew.;

• międzynarodowe prawo lotnicze zajmuje się m.in.:

• sytuacją prawną przestrzeni powietrznej;

• dopuszczaniem samolotów do obcej przestrzeni powietrznej;

• wykony­waniem lotniczych przewozów międzynarodowych;

• sytuacją prawną statku powietrz­nego nad morzem pełnym;

• jego zadaniem jest unifikacja prawa wew. min. w dziedzinie odp. cywilnej lub zagadnień technicznych;

• Konwencja Chicagowska o międzynarodowym lotnictwie cywilnym z 1944 r. → państwa zobowiązały się do współpracy w ujednoliceniu przepisów, norm, zasad postępowania i organizacji w od­niesieniu do statków powietrznych, personelu, dróg lotniczych i służb pomoc­niczych w celu ułatwienia żeglugi powietrznej;

• Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) - upoważniona do przyjmowania i zmieniania międzynarodowych norm oraz zaleconych metod i zasad postępowania, odnoszących się do:

• systemów łączności i udogodnień dla żeglugi powietrznej, łącznie ze znakowaniem naziemnym;

• cech charakterystycznych portów lotniczych;

• reguł ruchu lotniczego i metod kontroli ruchu lotniczego;

• wydawania licencji personelowi eksploatacyjnemu i mechanicznemu;

• zdatności statków powietrznych do lotu, rejestracji i identyfikacji statków powietrznych;

• gromadzenia i wymiany informacji meteorologicznych;

• ksiąg pokładowych;

• map i planów lotniczych;

• formalności celnych i imigracyjnych;

• statków powietrznych w niebezpieczeństwie i dochodzeń w sprawie wypadków;

• innych zagadnień związanych z bezpieczeństwem, regularnością i sprawnością żeglugi powietrznej;

Źródła międzynarodowego prawa lotniczego

• prawo zwyczajowe odgrywa stosunkowo małą rolę, główne znaczenie umowy wielostronne;

• Konwencja Chicagow­ska z 1944 r. o międzynarodowym lotnictwie cywilnym (zastąpiła Umowę Paryską z 1919 r.) → potwierdziła/ustaliła podstawowe zasady p.m. lotniczego oraz powołała do życia ICAO;

• równocześnie podpisane:

• układ o tranzycie międzyna­rodowych służb powietrznych (układ o dwóch wolnościach);

• układ o międzynarodowym transporcie lotniczym (układ o pięciu wolnościach);

• w zakresie cywilnego prawa lotniczego najważniejsza → Konwencja Warszawska o ujednostajnieniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodo­wego przewozu lotniczego z 1929 r. → zmieniona Protokołem Haskim z 1955 oraz Protokołem Gwatemalskim z 1971 r. konferencja w Montrealu z 1999 r. przyjęto nową konwencję (wejdzie w życie gdy ratyf. 30 państw) - 2 poziomy odszkodowania od przewoźnika - pierwszy ustalony do 136,6tyś $, gdy odpowiedzialność przewoźnika nie budzi wątpliwości, a drugi bez ograniczeń, gdy przewoźnik spróbuje uchylić się od odp. → wyższe poziomy niż w w/w KW;

• w zakresie prawa karnego:

• Konwencja Tokijska w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnionych na pokładzie statków powietrznych z 1963 r.;

• Konwencja Haska o ściganiu sprawców bezprawnego zawładnięcia statkiem powietrznym z 1970 r.;

• Konwencja Montrealska o ściganiu sprawców bezprawnych czynów narusza­jących bezpieczeństwo lotnictwa cywilnego z 1971 r.;

• uzupełniona Protokołem w sprawie ścigania bezprawnych aktów przemocy w portach lotniczych służących międzynarodowemu lotnictwu cywilne­mu (Montreal) z 1988 r. → rozszerzenie zakresu na przestępstwa umyślne wobec osób w międzynarodowych portach lotniczych powodujące ciężki uszczerbek lub śmierć oraz akty niszczenia/uszkadzania ważnych instalacji portu;

• uchwały Rady ICAO - tzw. międzynarodowe normy i zalecone metody postępowania - głównie normy techniczne, dot. lotnictwa cywilnego, zawierane systemem contracting out;

• umowy dwustronne → np. Polska ma zawartych 91 umów z 89 państwami;

PRZESTRZEŃ POWIETRZNA

• początkowo trzy teorie → podczas I wojny światowej stopniowo państwa neutralne zaczęły wysuwać roszczenia o nienaruszalności ich przestrzeni powietrznej przez wojujących i początkowo nie wszystkie państwa je uznawały → po I wojnie światowej stopniowo zwyciężyła zasada poddania przestrzeni powietrznej suwerennej władzy państwa:

• Konwencja paryska regulująca żeglugę powietrzną z 1919 r.;

• Konwencja iberoamerykańska z 1926 r.;

• Konwencja panamerykańska z 1928 r.;

• Konwencja Chicagowska z 1944 r.;

• każde państwo posiada całkowitą i wyłączną suwerenność w przestrzeni powietrznej nad swoim terytorium → zasada ta to nie tylko norma umowna, ale i zwyczajowa, co znalazło potwierdzenie w ustawodawstwach poszczególnych krajów, które nie dopuszczają do korzystania ze swojej przestrzeni powietrznej bez wyrażenia wyraźnej zgody, która może wynikać z u.m. dwu- lub wielostronnej albo z prawa wew. i może dot. przelotów lub jednego przelotu;

• statek podlega prawu państwa przestrzeni powietrznej;

• C. Berezowski „teoria nierozerwalności przylegania” przestrzeni powietrznej do jej podbudowy (obszarów lądowych lub morskich) - tzn., że sytuacja prawna przestrzeni powietrznej jest taka sama jak sytuacja prawna jej podbudowy (obszar nad którym się znajduje):

• przestrzeń nad morzem pełnym, strefą wyłącznego rybołówstwa, strefą ekonomiczną i szelfem kontynentalnym nie podlega suwerenności żadnego państwa;

• przestrzeń nad morzem terytorialnym i wodami wew. podlega suwerenności danego państwa, przy czym suwerenność ta nie jest ograniczona przez „prawo nieszkodliwego przelotu”;

STATKI POWIETRZNE

• definicja statku powietrznego:

• w KCH → wszel­kie aparaty mogące się utrzymać w atmosferze na skutek oddziaływania powiet­rza;

• polskie prawo lotnicze z 2002 r. - urządzenie zdolne do unoszenia się w atmosferze na skutek oddziaływania powiet­rza innego niż oddziaływanie powietrza odbitego od podłoża;

• w p.m. (KCH) podział statków na (ze względu na służbę jaką pełni w danym czasie):

• państwowe → w służbie wojskowej, celnej, policyjnej

• cywilne → każdy inny;

• statki bez pilota → wg KCH potrzebne jest specjalne upoważnienie do wlecenia w przestrzeń powietrzną;

• w polskim prawie statek państwowy to:

• statek powietrzny używany przez siły zbrojne RP (wojskowy statek powietrzny);

• statek powietrzny używany przez jednostki organizacyjne Straży Granicznej, Policji, Państwowej Straży Pożarnej i służby celnej (statek powietrzny lotnictwa służb porządku publicznego);

Przynależność państwowa statków powietrznych

• przynależność przez wpisanie do rejestru prowadzonego przez państwo, zgodnie z prawem wew. (np. Polska → rejestr cywilnych statków - Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego - decyzja adm.);

• zasada wyłącznej przynależno­ści państwowej (też w KCH) - statek może mieć tylko jedną przynależność (można przenieść rejestracje z państwa do państwa);

• konsekwencją przynależności statku (więź publicznoprawna) jest to, że państwo sprawuje nad nim jurysdykcję i władzę → zwierzchnictwo samolotowe (suma uprawnień państwa przynależności w stosunku do statku powietrznego) → w wielu przypadkach to, co się dzieje na pokładzie statku, traktowane jest jak gdyby miało miejsce na terytorium państwowym;

Sytuacja prawna statków powietrznych

• gdy na obszarach nie podlegających suwerenności żadnego państwa → bez kontrowersji;

• gdy w przestrzeni powietrznej obcego państwa → z zasady zwierzchnictwa nad przestrzenią powietrzną wynika, że w braku odmiennych zobo­wiązań międzynarodowych każde państwo może wykonywać jurysdykcję nad ob­cymi statkami znajdującymi się w jego przestrzeni powietrznej;

• ze względu na rozwój techniki (duże wysokości i szybkość statków) nie ma praktycznie żadnej więzi między samolotem a państwem, i o ile samolot nie narusza przepisów dot. żeglugi powietrznej i skutki przestępstwa nie sięgają terytorium obcego państwa, państwo to nie ingeruje;

• w pewnych przypad­kach może istnieć podwójna jurysdykcja - państwa terytorialnego i państwa rejestracji statku powietrznego;

• konwencja Tokijska z 1963 r. w sprawie przestępstw i niektórych innych czy­nów popełnionych na pokładzie statków powietrznych - państwo terytorialne nie może przeszkodzić w kontynuowaniu lotu przez statek powietrzny w celu wykonania jurysdykcji karnej, z wyjątkiem przypadków, gdy:

• przestępstwo wywarło skutek na terytorium tego państwa;

• przestępstwo zostało popełnione przez obywatela tego państwa lub w sto­sunku do takiego obywatela albo przez osobę mającą stałe miejsce zamieszkania w tym państwie;

• przestępstwo narusza bezpieczeństwo tego państwa;

• przestępstwo stanowi naruszenie jakichkolwiek reguł lub przepisów dot. żeglugi powietrznej;

• jest to konieczne dla zapewnienia poszanowa­nia jakiegokolwiek zobowiązania tego państwa wynikającego z wielostronnej u.m.;

MIĘDZYNARODOWA ŻEGLUGA POWIETRZNA

Korzystanie z obcej przestrzeni powietrznej

• zazwyczaj odmiennie traktowane statki państwowe (głównie wojskowe) → z reguły zezwala tylko na przelot statków cywilnych

• np. KCH - prawo przelotu nieregularnego mają statki cywilne, podobnie jak prawo przelotu bez lądowania i prawo lądowania dla celów niehandlowych (technicznych) z układu u tranzycie międzynarodowych służ powietrznych;

• odmiennie traktowane loty nieregularne i regularne;

• szereg uprawnień państwa terytorialnego, min.: obowiązek przekraczania granicy wyłącznie przez określone bramy wlotowe i na określonych wysokościach oraz kontrola i reguły żeglugi dot. wszystkich samolotów;

• KCH → dla bezpieczeństwa i ze względów wojskowych państwa mogą tworzyć strefy zakazu/ograniczonego przelotu (też dot. ich własnych statków z międzynarodowej żeglugi);

• w praktyce wiele państw tworzy specjalne korytarze powietrzne którymi tylko mogą latać samoloty → nie jest to uznawane za sprzeczne z KCH;

• prawo wprowadzenia ze skutkiem natychmiastowym, w okolicznościach wyjątkowych czasowych ograniczeń/zakazów lotów nad całością/częścią terytorium (bez dyskryminacji), a statek, który się nie zastosuje może być zmuszony do lądowania;

Wolności lotnicze

• wolności lotnicze to przywileje przyznawane przez państwa obcym samolotom, dzieli się je na:

• wolności techniczne (tranzytowe)

• wolność pierwsza - prawo przelotu bez lądowania → wolność podstawowa,

• wolność druga - prawo lądowania technicznego (niehandlowego) → tylko dla dokonania czynności technicznych (uzupełnienie paliwa, naprawy, wymiana załogi) niedopuszczalne jest zabieranie/zostawianie pasażerów, towarów czy poczty;

• wolności te nie dają żadnych praw handlowych (przewozowych), czyli prawa obrotu przewozowego z tym państwem;

• loty nieregularne - te wolności wynikają z KCH;

• loty regularne - wynikają z układu o dwóch wolnościach z 1944 r. (Polska tak);

• wolności handlowe:

• wolność trzecia - prawo przywożenia pasażerów i ładunku z państwa przynależności statku powietrznego;

• wolność czwarta - prawo zabierania pasażerów i ładunku do państwa przynależności statku powietrznego;

• obie niezbędne dla żeglugi międzynarodowej;

• wolność piąta - prawo zabierania pasażerów i ładunku do państw trzecich oraz prawo przywożenia pasażerów i ładunku z tych państw;

• traktowana jako przywilej nadzwyczajny;

• układ o pięciu wolnościach z 1944 r. 5-tą wolność traktuje fakultatywnie (państwo może jednostronnie wyłączyć ją w stosunku do innych stron układu) → niewielkie znaczenie tego układu, ze względu na mała liczbę stron (Polska nie, USA wypowiedziały w 1946 r.) regułą są umowy dwustronne;

Międzynarodowa unifikacja norm dotyczących przewozu lotniczego.

• najważniejsza w zakresie zagadnień cywilnoprawnych → Konwencja Warszawska z 1929 r. - regulacje dot.:

• najważniejsze zagadnienia dot. umowy o przewóz lotniczy;

• dokumentów przewozowych → są to: podróżny - bilet pod­róży, bagaż - kwit bagażowy, towary - przewozowy list lotniczy;

• odpowiedzialności przewoźnika lotniczego;

• dot. podróżnych - odpowiada za szkodę, która powstała w wyniku śmierci, zranienia lub innego uszkodzenia ciała na pokładzie lub podczas czynności związanych z wysiadaniem;

• dot. bagażu/towarów - odpowiada za szkody, które powstały w wyniku zniszczenia, zaginięcia lub uszkodzenia w okresie przewozu powietrznego (okres, w którym bagaż znajdował się pod opieką przewoźnika);

• ograniczony charakter odpowiedzialności - odpowiada, jeśli nie dowiedzie, że podjął wszelkie środki niezbędne do uniknięcia szkody, lub że środki te były niemożliwe do podjęcia;

• trybu dochodzenia roszczeń oraz jurys­dykcji;

• zmiany protokołem Haskim z 1955 r. (podwoił granice odpowiedzialności przewoźnika) i protokołem Gwatemalskim z 1971 r. (odpowiedzialność absolutna i podwyższenie granic odpowiedzialności);

PRAWO KOSMICZNE

Sytuacja prawna przestrzeni kosmicznej

• ZSRR i USA na podstawie milczącego założenia, że umieszczanie sztucznych satelitów nie jest zakazane przez p.m. (satelity przelatywały nad innymi państwami), nie pytały o zgodę innych państw, a one nie protestowały → tak powstała norma zwyczajowa - wolność badania i wykorzystania przestrzeni pozaatmosferycznej;

• ważna działalność ONZ → 1959 r. powołano Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej → 1963 r. ZO ONZ przyjęło Deklarację zasad prawnych rządzących działalnością państw w za­kresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej → 1966 r. ONZ zaleciło państwom przyjęcie traktatu regulującego te zagadnienia;

• Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księży­cem i innymi ciałami niebieskimi podpisany w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie na podstawie rezolucji ZO z 1967 r.;

• zasada wolności badań naukowych i użytkowania przestrzeni kosmicznej i ciał niebieskich na zasadzie równości i zgodnie z p.m.;

• przestrzeń kosmiczna nie podlega zawłaszczeniu;

• państwa ponoszą m. odp. za swoją dział. w tej przestrzeni i zachowują jurysdykcję nad własnymi obiektami;

• astronauci jako wysłannicy ludzkości i powinno się im udzielać wszelkiej pomocy w razie wypadku czy przymusowego lądowania;

• problem wykorzystania przestrzeni dla celów wojskowych:

• Układ Moskiewski o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej, pod wodą z 1963 r.;

• Układ z 1967 r. - państwa nie będą wprowadzać ma orbity okołoziemskie jakichkolwiek obiektów przenoszących broń jądrową lub jakichkolwiek innych rodzajów broni masowego zniszczenia ani nie będą umieszczać tego rodzaju broni na ciałach niebieskich lub w przestrzeni kosmicznej;

• pokojowe użytkowanie ciał niebieskich;

• zakaz zakładania baz wojskowych i fortyfikacji na ciałach niebieskich oraz dokonywania tam prób broni czy przeprowadzania manewrów wojskowych;

• w/w zasady potwierdzone w Układzie z 1979 r. w spra­wie działalności państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich;

Granica przestrzeni powietrznej i pozapowietrznej (kosmicznej)

• wiele poglądów na temat granicy (min. oparte na KCH {nie daje żadnych przesłanek} i innych przesłankach), ale żadna umowa nie potwierdziła żadnej odległości, a nawet pomijają milczeniem ten problem, choć na podstawie dotychczasowej praktyki można wysnuć tezę, że na wysokości na której po orbitach okołoziemskich poruszają się obiekty wysłane przez państwa nie rozciąga się już władza terytorial­na żadnego państwa, a ponieważ perigea (= najniższe punkty orbit sztucznych satelitów Ziemi) mogą leżeć na wysokości ok. 90 km, to uznaje się, że przestrzeń ta zaczyna się na ok. 90-100 km od powierzchni Ziemi;

• problem tzw. orbity geostacjonarnej (orbita kołowa położona nad równikiem w odległości ok. 35 800 km od Ziemi, a satelita umieszczony na niej zawsze znajduje się nad tym samym obszarem i urządzenia nadawcze mogą objąć 1/3 powierzchni ziemi) → państwa równikowe wysunęły roszczenia → problemem podziału orbity (pojemność jej ograniczona) zajął się Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (Konwencja Telekomunikacyjna z 1973 r.), który uznał że częstotliwości radiowe i orbita geostacjonarna stanowią ograniczone zasoby naturalne i muszą być wykorzystywane efektywnie i ekonomicznie;

Obiekty wypuszczone (wystrzelone) w przestrzeń kosmiczną

• Układ z 1967 r. → zasada, że każdy obiekt wypuszczony w przestrzeń kosmiczną ma przynależność państwa, w którym został zarejestrowany (konieczny wpis do rejestru);

• ZO ONZ przyjęło w 1974 r. Konwencję o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną → zasada prowadzenia krajowych rejestrów i obowiązek ich rejestracji w Sekretariacie ONZ;

• państwo rejestracji obiektu kos­micznego - jurysdykcja i nadzór nad obiektem i załogą gdy w przestrzeni;

• Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wy­rządzone przez obiekty kosmiczne z 1972 → odp. bezwzględna za szkody wyrządzone na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu.

Współpraca międzynarodowa w zakresie wykorzystania przestrzeni kosmicznej

• Umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 1968 r. → min. obowiązek udzielania w każdym przypadku pomocy kosmonautom, szybkiego przekazania załogi statków kosmicznych przedstawicielom „władzy wypuszczającej oraz zwrot obiektów wystrzelonych w przestrzeń kosmiczną lub ich części;

• współpraca w zakresie praktycznego wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi m.in. do telekomunikacji oraz badania Ziemi i jej zasobów:

• Międzynarodowa Organizacja Łącz­ności Satelitarnej (INTELSAT) - początkowo powstała jako konsorcjum mię­dzynarodowe na podstawie umów z 1964 r. w Waszyngtonie, a obecnie działa na podstawie umów z 1971 r., a jej celem jest zapewnienie globalnego systemu łączności satelitarnej, opartego na zasadach hand­lowych;

• Mię­dzynarodowa Organizacja Morskiej Łączności Satelitarnej (INMARSAT) - powołana do życia na podstawie umów z Londynu z 19676 r., a jej celem jest zapewnienie statkom morskim niezawodnej łączności satelitarnej poprzez stworzenie tzw. segmentu kosmicznego, opartego na sztucz­nych satelitach umieszczonych na orbicie geostacjonarnej, a państwa członkowskie utrzymują naziemne stacje przekaźnikowe, a armatorzy zapewniają odpowiednie wyposażenie nadawczo-odbiorcze na statkach (Polska tak);

• też przekazywanie programów telewizyjnych i przekazywanie danych oparte na wykorzystaniu sztucznych satelitów Ziemi;

• zdalne badanie Ziemi (tzw. teledetekcja):

• państwa socjalistyczne podpisały w 1978 r. w Moskwie Konwencję o przekazy­waniu i wykorzystywaniu danych ze zdalnego badania Ziemi z kosmosu;

• ZO ONZ przyjęło rezolucję dot. zasad zdalnego badania Ziemi z kosmosu z 1986 r.;

• ze względu na coraz szersze wykorzystanie sztucznych satelitów Ziemi i rozwój techniczny niektóre państwa decydują się na przekazywa­nie niektórych rodzajów działalności kosmicznej w ręce sektora prywatnego tak np. INTELSAT i INMARSAT → w tzw. porozumieniach eksploatacyjnych mogą uczestniczyć osoby prawne prawa prywatnego, a państwa ponoszą odp. m. za ich działalność (co jednak nie zawsze obejmuje odp. materialną) i są zobowiązane do sprawowania nad taką działalnością stałego nadzoru (Układ Kosmiczny z 1967);

LUDNOŚĆ PAŃSTWA

UWAGI OGÓLNE

• podział na:

• obywateli;

• cudzoziemców;

• posiadający domicyl (stałe miejsce zamieszkania w obcym państwie) i nie posiadający go;

• obywatele obcego państwa i bezpaństwowcy/apatrydzi;

• domniemanie, że państwo ma swobodę działania w stosunku do całej ludności przebywającej na jego terytorium → rola p.m. to min.:

• immunitety;

• zobowiązania państw w sprawach traktowania cudzoziemców oraz pewnych grup ludności;

• ogólne zasady dotyczące traktowania ludności;

• har­monizowanie ustawodawstw państw w dziedzinach: oby­watelstwo lub międzynarodowy ruch osobowy;

OBYWATELSTWO

• obywatelstwo jest szczególnym węzłem prawnym łączącym jednostkę z państwem, wynika z niego obowiązek wierności i lojalności w stosunku do państwa oraz zwierzchnictwo osobowe państwa (jurysdykcja) nad własnymi obywatelami niezależnie od tego, gdzie się znajdują (możliwa konkurencja ze zwierzchnictwem terytorialnym, które z reguły przeważa);

• obowiązek obywatela do szanowania prawa swego państwa, niezależnie od miejsca;

• prawo obywatela do opieki dyplomatycznej - państwo może występować na forum m. w imieniu swoich obywateli w stosunku do innych państw oraz przed sądami m. i komisjami arbitrażowymi;

• każde państwo samo określa, kto jest jego obywatelem, chyba, że przyjmuje na siebie określone zobowiązania m. → zasada potwierdzona w u.m. i orzecz. - STSM w opinii doradczej z 1923 r. w sprawie dekretów o obywatelstwie w Tunisie i Maroku; MTS w wyroku z 1955 r. w sprawie F. Nottebohma (Liechtenstein vs Gwatemala);

• Konwencja Haska w sprawie niektórych zagadnień dotyczących konfliktu ustaw w za­kresie obywatelstwa z 1930 r. → potwierdzenie wyłącznej kompetencji do określania kto jest obywatelem, przy zachowaniu zgodności z p.m., u.m., zwyczajem i ogólnie uznanymi zasadami prawnymi;

• ważne powiązanie ze zwyczajem i ogólnie uznanymi zasadami - w sprawie F. Nottebohma MTS powiązał obywatelstwo i sprawowanie opieki dyplomatycznej z efektywnym związkiem jednostki z państwem;

• Konwencja o obywatelstwie z 1997 r. (Rada Europy) → obywatelstwo jako związek prawny między osobą fizyczną a państwem nie określa przynależności etnicznej jednostki, a państwo samo określa kto może być jego obywatelem, przy czym warunki muszą być zgodne z u.m., prawem zwyczajowym i powszechnie uznanymi zasadami prawa oraz powinny uwzględniać: prawo każdej osoby fizy­cznej do posiadania obywatelstwa, dążenie do unikania statusu bezpaństwowca, zakaz arbitralnego pozbawiania obywatelstwa (Polska tak);

• Polska → ustawa o obywatelstwie polskim z 1962 r.;

Nabycie obywatelstwa

• sposoby nabycia obywatelstwa:

• urodzenie → najczęściej, przy czym p.m. zmierza do tego, by każde dziecko uzyskiwało obywatelstwo i to tylko jednego państwa;

• 2 zasady:

• zasada prawa krwi (ius sanguinis);

• zasada prawa ziemi (ius soli);

• urodzenie na statku/samolocie - jak na terytorium (zasada);

• państwa emigracyjne (w ich interesie utrzymanie więzi z imigrantami, np. państwa europejskie) → prawo krwi; państwa imigracyjne (w ich interesie jak najszybsze zasymilowanie imigrantów, np. USA, niektóre państwa płd.-afrykańskie) → prawo ziemi;

• zazwyczaj posiłkowo druga zasada → systemy mieszane;

• Polska → prawo krwi → dziecko nabywa polskie obywatelstwo, gdy oboje rodzicie są obywatelami polskimi albo gdy jedno jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane/nieokreślone obywatelstwo/apatryda; Pomocniczo (dziecko niczyje/dziecko apatrydów/nieokreślonego obywatelstwa) prawo ziemi → by zapobiec bezpań­stwowości;

• Konwencja Haska o konflikcie ustaw w sprawie obywatelstwa z 1930 roku podobne regulacje;

• nadanie (naturalizację) - z reguły prawo wew. określa wymagane warunki (np. określony czas zamieszkiwania, węzły rodzinne, itd.);

• Polska → na wniosek można nadać, gdy mieszka min. 5 lat, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach też bez tego warunku;

• problem podwójnego obywatelstwa → w p.m. najważniejsze jest by nie powstało podwójne obywatelstwo (np. w Polsce nadanie obywatelstwa może być uzależnione od złożenia dowodu utraty lub zwolnienia z obywatelstwa obcego);

• umowy Bancrofta (amer. dyplomata, który pierwszy doprowadził do takiej umowy ze Związkiem Płn.-Niem. w 1868 r.) → umowy między państwami europejskimi a USA (od 2-giej poł. XIX w.), iż obywatele, którzy stali się przez naturalizację obywatelami drugiego państwa i zamieszkują już tam 5 lat, powinni być traktowani jako obywatele tego państwa;

• zamążpójście → dawniej „żona idzie za mężem” → obecnie Konwencji Nowojorska o obywatel­stwie kobiet zamężnych z 1957 r. - zawarcie/rozwiązanie małżeństwa samo przez się nie wpływa na obywatelstwo żony;

• w Polsce → cudzoziemiec zamężny przez 3 lata z obywatelem polskim może uzyskać obuwatelstwo, jesli w wymaganym terminie złoży odpowiednie oświadczenie, a właściwy organ wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia;

• adopcja;

• opcja;

• repatriacja;

Utrata obywatelstwa

• decyduje prawo wew., a rola p.m. to wyeliminowanie sytuacji, gdy jednostka staje się bezpaństwowcem;

• sposoby utraty obywatelstwa to m.in.:

• zwolnienie z obywatelstwa → w Polsce na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta;

• pozbawienie obywatelstwa;

• opcja;

• zamążpójście;

Wielokrotne obywatelstwo

• może prowadzić do kon­fliktów, np. obowiązek służby wojskowej, opieka dyplomatyczna;

• najczęstszy sposób nabycia wielokrotnego obywatelstwa → gdy rodzice z państwa z prawem krwi, a dziecko urodziło się w państwa prawa ziemi;

• sposoby eliminacji tego zjawiska:

• umowy Bancrofta;

• prawo opcji - wybór jednego, a zrzeczenie się drugiego, np. przewiduje je Konwencja Haska z 1930 r. oraz liczne umowy dwustronne;

• brak jednak rozwiązania tego problemu przez p.m.;

• czasem państwa nie uznają wielokrotnego obywatelstwa → np. Polska - obywatel polski nie może być równocześnie uznany za obywatela innego państwa → nie rozwiązuje to wszystkich konfliktów, gdyż nie można takiego rozwiązania narzucić innym państwom;

• obecnie w celu zacieśnienia więzi z emigracją dyskutowana jest sprawa faktycznego i prawnego uznawania podwójnego obywatelstwa;

• obywatelstwo UE (TUE z Maastricht z 1992 r.) → każdy obywatel państwa członkowskiego ma jednocześnie obywatelstwo UE, które uzupełnia krajowe → uznaje się, że obywatelstwo UE to personalna, wzajemna, zależna i pozorna więź prawna między osobą fizyczną a UE nie jest to sytuacja podwójnego obywatelstwa;

• uprawnienia obywatela UE (obowiązki są czysto teoretyczne):

• prawo swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich;

• czynne i bierne prawo wyborcze (samorząd terytorialny i PE, tam gdzie się mieszka);

• prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej władz każdego z państw członkowskich;

• prawo petycji do PE;

• prawo skargi do RPO UE,

• prawo dostępu do dokumentów PE, Rady UE oraz KE;

Bezpaństwowcy (apatrydzi)

• regulacje dot. apatrydów w Konwencji Nowojorskiej z 1954 r.;

• jak powstaje - min. na skutek niezgodności ustawodawstw dot. obywatelstwa:

• gdy kobieta wychodzi za mąż, a je państwo stosuje zasadę „kobieta idzie za mężem”, a państwo jej męża nie nadaje jej obywatelstwa;

• dziecko bezpaństwowców, a państwo urodzenia nie stosuje prawa ziemi;

• ich sytuacja gorsza → podlegają prawu państwa pobytu, ale nie mają praw politycznych i innych, opieki dyplomatycznej, często też utrudnienia w wyjeździe za granicę;

• zagadnienie to stało się poważnym problemem po wojnach światowych → Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. (ONZ) - prawo każdego człowieka do posiadania obywatelstwa;

• wiele postanowień umownych mających na celu wyeliminowanie takiej sytuacji:

• Konwencja Haska z 1930 r. - zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje jego utraty, póki osoba nie posiada lub nie nabędzie innego; zastosowanie praw ziemi w stosunku do dziecka, które miałby stać się bezpaństwowcem;

• Komisja P.M. ONZ opracowała 2 projekty konwencji:

• o ograniczeniu bezpaństwowości → przyjęto Konwencję w sprawie ograniczenia bezpaństwowości w 1961 r.;

• o wyeliminowaniu bezpań­stwowości

• oba przewidywały ułatwienia w nabywaniu obywatelstwa na podstawie prawa ziemi oraz dopuszczały utratę tylko gdy nabyte inne obywatelstwo;

TRAKTOWANIE CUDZOZIEMCÓW

• zagadnienie to należy do kompetencji własnej państwa (PL → ustawa z 2003 r. o cudzoziemcach), ale państwa zawierają u.m. (2- i wielostronne) dot. tego zagadnienia (umowy handlowe, osiedleńcze, z zakresu tzw. obrotu prawnego - prowadzenie dział. gosp. nabywanie nieruchomości, wykonywanie zawodów, opodatkowanie, korzystanie z pewnych praw sądowych);

• wraz z rozwojem kapitalizmu zrównywano stopniowo sytuację prawną cudzoziemców z własnymi obywatelami (z pominięciem praw politycznych) ze względu na rozwój handlu międzynarodowego;

• główne systemy traktowania cudzoziemców wykształcone w praktyce państw:

• traktowanie narodowe (równouprawnienie ogólne) → w zasadzie ten sam zakres praw cywilnych co obywateli;

• traktowanie specjalne → przyznanie tylko ściśle określonych uprawnień, co może przewidywać zrównanie z obywatelami w konkretnych dziedzinach (równouprawnienie szczegółowe);

• traktowanie w sposób najbardziej uprzywilejowany → przyznawanie obywatelom danego państwa takich praw jakie mają lub uzyskają obywatele państwa trzeciego;

• najczęściej spotykane → klauzule wzajemności, stosowane tak przy traktowaniu narodowym jak i specjalnym;

• PL → umowy o obrocie prawnym m.in. z Węgrami (1959), Bułgarią (1961) i Rumunią (1962) → traktowanie narodowe w zakresie danej umowy, a zasadą ogólną jest, że cudzoziemcy korzystają z tych samych praw majątkowych i osobistych jak obywatele, min. prawo zwracania się do prokuratury/sądów/notariatów i in. organów, prawo składania wniosków, wytaczania powództw;

Wydalenie cudzoziemca

• państwo ma prawo wydalenia ze swego terytorium lub deportowania (tzw. przymusowego odstawienia do granicy) cudzo­ziemca, który naruszył prawo danego państwa lub którego dalszy pobyt zagraża bezpieczeństwu albo interesom państwa → prawo ograniczane u.m. i zasadą niedyskryminacji;

• PL → wydalony min. gdy przebywa bez wizy; zatrudnienie „na czarno”; brak środków finansowych do pokrycia kosztów pobytu; niezgodne z prawem przekroczenie granicy; nie opuszczenie terytorium RP w terminie określonym w odpowiedniej decyzji;

MIĘDZYNARODOWY RUCH OSOBOWY

• międzynarodowy ruch osobowy → to przemieszczanie się osób połączone z przekraczaniem granicy lub granic państwowych;

• przenoszenie się jednostek okresowe lub na stałe;

• opuszczenie terytorium przez własnych obywateli jak i dopuszczenie cudzoziemców;

• ruch odbywa się przez dobrowolne przenoszenie się jednostek w warunkach pokojowych;

• nie dot. przemarszu wojsk w czasie wojny i przymusowego przesiedlanie ludności;

• państwo samo określa zasady dot. przekraczania swoich granic, ale państwa zawierają u.m., które ograniczają tą swobodę, przy czym ogólną tendencją jest liberalizacja m. ruchu osobowego;

• do m. ruchu osobowego zalicza sie przede wszystkim:

• emigrację;

• czasowe migracje pracownicze;

• mały ruch graniczny;

• szeroko pojęta turystyka;

Paszporty

• paszport to dokument stwierdzający tożsamość i upoważniający do przekroczenia granicy, a zarazem jest też dowodem, że wg prawa państwa, które go wydało, dana osoba jest jego obywatelem;

• wydawanie paszportów to kompetencja własna państw (PL → ustawa z 1990 r. o paszportach - wg której poza paszportem zwykłym są jeszcze:

• dyplomatyczne - dla osób udających się za granicę w celu wyko­nania zadania dyplomatycznego;

• służbowe MSZ - dla osób wyjeżdżających w celach służbowych;

• tymczasowe - wydawane w celu umożliwienia powrotu do kraju obywatelowi polskiemu;

• państwa mogą we wzajemnych stosunkach znieść obowiązek posiadania paszportu;

• np. Układ Europejski w sprawie uregulowania ruchu osobowego między państwami-członkami Rady Europy z 1957 r. - zniesienie obowiązku posiadania paszportu dla okresów krótszych niż 3 m-ce;

Wizy

• wiza jest adnotacją dokonaną w paszporcie lub innym dokumencie podróży, stwierdzającą udzielenie zezwolenia na przekroczenie granicy państwa oraz pobyt lub przejazd przez jego terytorium, ale przez niektóre państwa jest ona traktowana jedynie jako obietnica (promesa);

• wizy pobytowe - uprawniają do określonego czasowo pobytu;

• wizy tranzytowe - uprawniają wyłącznie do przejazdu przez terytorium pań­stwa, ew. z krótkim zatrzymaniem;

• wiza dyplomatyczna - dla osób korzystających z przywile­jów i immunitetów dyplomatycznych;

• przyznawanie wizy to kompetencja własna państw, o ile nie ma u.m.;

• w niektórych przypadkach odmowa wydania wizy może być uznana za akt mało przyjazny i w związku z nim państwo może zastosować retorsje;

• PL → odmowa gdy:

• nie zostały spełnione przesłanki do wydania wizy określonego typu;

• nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu;

• jest obawa, że wydanie wizy mogłoby spowodować zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa;

• od dnia wydania poprzedniej decyzji o odmowie nie minął rok i nie pojawiły się nowe okoliczności;

• tendencja do znoszenia na zasadzie wzajemności wiz wjazdowych i tranzytowych, np. w PL → w związku z UE został zniesiony obowiązek wizowy dla państw Europy Zach., ale przywrócony obowiązek wizowy dla 14 państw Europy Wsch. i Azji (m.in. Rosja, Białoruś i Ukraina);

• wiele państw Europy Zach. zniosło aktami jednostronnymi (bez zachowania zasady wzajemności) obowiązek wizowy dla obywateli USA;

EKSTRADYCJA I AZYL

Ekstradycja

• ekstradycja to wydanie władzom obcego państwa osoby ściganej przez te władze za popełnione przestępstwa;

• brak normy zwyczajowej dot. ekstradycji, więc to kompetencja własna państw, ale w związku z walką z przestępczością zaczęto zawierać umowy ekstradycyjne (na zasadzie wzajemności), które z reguły dot. przestępców pospolitych, a nie politycznych, przy czym ocena charakteru przestępstwa należy do państwa wydającego, a wyjątkiem od tej zasady jest tzw. klauzula zamachowa (ekstradycja osób dokonujących z powodów politycznych zamachu na głowę państwa, szefa rządu lub innych osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe i polityczne);

• własnych obywateli z reguły nie wydają, np. PL → art. 55 ust. 1 Konstytucji - zakaz ekstradycji

• w PL zakaz ekstradycji podejrzanej o popełnienie przestępstwa z powodów politycznych bez użycia przemocy;

• kpk z 1997 r. → ekstradycja:

• zakazana w stosunku do obywatela i osoby, która ma prawo azylu;

• można odmówić gdy przestępstwo popełnione na terytorium RP/statku/samolocie oraz gdy państwo nie zapewnia wzajemności;

• w niektórych umowach między państwami socjalistycznymi nie było zastrzeżenia niewydawania przestępców politycznych;

• ekstradycja przestępców wojennych po II wojnie światowej → przewidziana w Deklaracji Moskiewskiej trzech mocarstw z 1943 r., a Porozumienie Londyńskie w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej z 1945 r. potwierdziło postanowienie o odsyłaniu przestępców tam, gdzie popełnili zbrodnie;

• też przewidywane w paryskich traktatach pokojowych z europejskimi sojusznikami Niemiec z 1947 r.;

• obowiązek ten nie w pełni wykonany przez niektóre państwa zachodnie, a zwłaszcza przez władze okupacyjne w zachodnich strefach Niemiec.

Azyl

• azyl (terytorialny/polityczny) polega na udzieleniu schronienia (tzn. prawa wjazdu i osiedlenia się) cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym lub w państwie trzecim za popełnienie przestępstwa politycznego lub z innych wzglę­dów politycznych i wiąże się z odmową wydania (ekstradycji) cudzoziemca → należy do kompetencji własnej, o ile nie ma u.m.;

• PL → art. 56 ust. 1 Konstytucji - prawo azylu na zasadach z ustawy;

• Deklaracja w sprawie azylu terytorialnego uchwalona przez ZO ONZ w 1967 r. → azyl to akt pokojowy i humanitarny i powinien być respektowany przez inne państwa, ale nie przysługuje osobom winnym zbrodni przeciwko ludzko­ści, zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko pokojowi;

• Konstytucja RP → prócz prawa do azylu przewiduje możliwość nadania statusu uchodźcy Konwencja o sta­tusie uchodźcy z 1951 r. i Protokół uzupełniający z 1967 r. → uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności społecznej lub przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa oraz osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa i znajduje się na skutek podobnej sytuacji poza państwem swego zamieszkania i nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa;

• azyl dyplomatyczny → instytucja p.m. Ameryki Łacińskiej, którego podstawą prawną jest prawo zwyczajowe i u.m. z 1928, 1933 i 1939 roku.

• może być udzielany w pomieszczeniach misji dyplomatycz­nej, na pokładzie okrętu wojennego i samolotu wojskowego oraz w bazach wojen­nych → wyłączne prawo państwa dającego azyl;

• 2 kategorie osób uprawnionych do ubiegania się o ten azyl:

• osoby ścigane ze względów politycznych;

• przestępcy polityczni;

• udzielany wyłącznie w tzw. sytuacjach nie cierpiących zwłoki;

• skutkiem azylu jest wyjęcie tej osoby spod jurysdykcji państwa pobytu;

OCHRONA GRUP LUDZKICH I PRAW CZŁOWIEKA

Rozwój międzynarodowej ochrony praw człowieka

• pierwsze umowy dot. praw mniejszości (część ludności (grupa ludzka), która różni się od pozostałej ludności danego państwa religią, językiem, pochodzeniem czy rasą):

• Traktat Berliński z 1878 r. → obowiązek na Turcji i obszarach od niej oderwanych (Bułgarii, Czarnogórze, Rumunii i Serbii) zapewnienia swobodnego wykonywania praktyk religijnych i nieczynienia żadnej dyskryminacji w stosunku do tych grup ludnościowych, które różniły się od większości religią;

• po I wojnie światowej tzw. główne mocarstwa sprzymierzone i stowa­rzyszone oraz Liga Narodów nałożyły na nowo powstałe państwa oraz na część państw zwyciężonych obowiązek ochrony mniejszości (religia, rasa i język) → min. w umowach z Polską, Jugosławią, Czechosłowacją, Rumunią i Grecją oraz w traktatach pokoju z Austrią, Bułgarią i Węgrami;

• zobowiązania te miały charakter jednostronny, a główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone lub Liga Narodów występowały jako opiekunowie części obywateli określonego państwa (podstawa ingerencji);

• traktat mniej­szościowy z 1919 r. - polska mniejszość w Niemczech miała gorszą sytuację niż niemiecka w Polsce;

Karta NZ a prawa człowieka

• Karta NZ → dopiero w niej pojawił się wymóg stosowania zasady równych praw i wolności zasadniczych dla wszystkich;

• zobowiązania z Karty nie są jednostronne, ale są zobowiązaniami wszyst­kich państw, które do ONZ należą;

• zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji stosowanej do własnych lub obcych obywateli znajdujących się pod władzą danego państwa;

• normy i dyrektywy dot. praw człowieka bardzo ogólnikowe, stąd potrzeba ich rozwinięcia w u.m.;

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

• uchwalona w 1948 r. w celu uzupełnienia Karty NZ (wstęp i 30 art.):

• wolność i równość jednostek, dążenie do niedyskryminacji (rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek i urodzenie), poręczenie prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego; zakaz niewolnictwa; proklamuje prawo do pracy;

• jako rezolucja nie ma mocy wiążącej, ale wywarła duży wpływ na dalszy rozwój m. ochrony praw człowieka;

Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka

• Komisja Praw Człowieka ONZ opracowała pakty praw człowieka, które zostały uchwalone w 1966 r. przez ZO ONZ i przedstawiło do podpisu i ratyfikacji:

• Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo­łecznych i Kulturalnych (2003 - 149 ratyf.);

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycz­nych (2003 - 146 ratyf.);

• Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Oby­watelskich i Politycznych

• są u.m., więc mają moc wiążącą;

• zawierają szerszy katalog praw człowieka niż w/w Deklaracja i potwierdzają prawo narodów do samostano­wienia oraz dot. zabezpieczenia i rzeczywistego poszano­wania praw człowieka;

• różnice między paktami: MPPOiP - obowiązek natychmiastowego zastosowania paktu; MPPGSiK - strony będą się starały podjąć kroki w celu maksymalnego zastosowania środków będących w ich dyspozycji dla stopniowego osiągnięcia całkowitego za­spokojenia tych praw;

• MPGSiK → zawiera min.:

• prawo każdego człowieka do pracy (tj. możność zapewnienia utrzymania dzięki pracy swobodnie wybranej lub przyjętej);

• prawo do korzystania ze sprawiedli­wych i nieszkodliwych warunków pracy oraz do słusznego wynagrodzenia;

• prawo do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenia społeczne;

• prawo do nauki (wykształcenie podstawowe obowiązkowe i bezpłatne, a średnie i wyższe powszechnie osiągalne i jednakowo dostępne);

• MPPOiP → zawiera min:

• prawo do życia każdej istoty ludzkiej;

• zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz zakaz pracy niewolniczej i przymusowej (przymusowej nie dot. wykonywania ciężkich robót na mocy wyroku sądu skazującego na ten rodzaj kary);

• prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (zakaz arbitral­nego zatrzymania lub aresztowania);

• swoboda poruszania się na terytorium państwa i wolność wyboru miejsca zamieszkania;

• prawo do wolności myśli, sumienia i religii oraz prawo do nieskrępowanych przekonań;

• w Europie → Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. (PL od 1992 r.) oraz Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych z 1995 r. przyjęta przez Radę Europy;

Inne umowy

• pod auspicjami ONZ → szereg aktów i umów:

• Konwencja Nowojorska w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r. → dyskryminacja rasowa to min. wszelkie różnice, ograniczenia lub przywileje, oparte na rasie, kolorze skóry oraz na pochodzeniu narodowym, których celem jest utrudnić lub uniemożliwić korzystanie lub wykonywanie, na zasadach równouprawnienia, praw człowieka i wolności zasadniczych.

• potępienie dyskryminacji rasowej i zobowiązanie do prowa­dzenia polityki zmierzającej do jej wykluczenia, co w szczególności dot. segregacji rasowej i apartheidu;

• ZSRR i Gwinea zgłosiły projekt Międzynarodowej Konwencji o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu → uchwalona przez ZO ONZ i otwarta do podpisu w 1973 roku;

Zwalczanie zbrodni ludobójstwa

• Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1951 r. (uchwalona przez ZO ONZ w 1948 r.) → uznanie ludobójstwa za zbrodnię międzynarodową i obowiązek do zapobiegania i karania;

• ludobójstwo to:

• mordowanie członków określonej grupy ludzkiej;

• powodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub umysłu u członków okreś­lonej grupy ludzkiej;

• rozmyślne narzucanie grupie warunków życia tak, by spowodować jej wyniszczenie;

• stosowanie środków zmierzających do zapobieżenia urodzinom w grupie;

• przymusowe przenoszenie dzieci z jednej grupy do drugiej;

• zamiar całkowite­go lub częściowego zniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej;

• obowiązek karania również gdy sprawca jest odpowiedzialnym zwierzchnikiem lub urzędnikiem publicznym, nie tylko osoba prywatna;

• konwencja ta to krok naprzód po statucie Między­narodowego Trybunału Wojskowego i wyroku norymberskim z 1946 r. i obecnie zakaz ludobójstwa ma charakter normy ius cogens (więc obowiązuje wszystkie państwa, a nie tylko strony konwencji);

PRAWO DYPLOMATYCZNE I KONSULARNE

UWAGI OGÓLNE

• występujące w imieniu państwa w stosunkach międzynarodowych organy dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne;

• organy zewnętrzne to przede wszystkim przed­stawicielstwa dyplomatyczne, upoważnione do działania w imieniu państwa wysyłającego we wszystkich dziedzinach (generalna reprezentacja państwa);

• czasem organy o specjalnym statusie określonym na podstawie porozumień między zainteresowanymi państwami;

• czasem misje przy niektórych organizacjach między­narodowych;

• w/w to organy o charakterze stałym;

• też misje specjalne (misje ad hoc, czasowe) do innych państw czy organizacji o czasowo ograniczonym mandacie;

• organy wewnętrzne:

• głowa państwa - przywileje i immunitet dyplomatyczny, nietykalność osobista - obejmują też miejsce zamieszkania, pojazdy, przedmioty użytku osobistego, korespondencja; też członkowie rodziny i „świta”; obowiązek państwa pobytu zapewnienie specjalnej ochrony; grzeczność m. nakazuje oddać szczególne honory;

• również szef rządu, MSZ i inni ministrowie korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych;

STOSUNKI I SŁUŻBA DYPLOMATYCZNA

Źródła prawa dyplomatycznego

• dyplomacja to oficjalna, urzędowa działalność państwa w stosunkach m., występującego za pośrednictwem swo­ich stałych i czasowych organów, mająca na celu realizację jego polityki zagranicz­nej w drodze prowadzenia rokowań i zawierania u.m.

• prawo dyplomatyczne - reguluje oficjalne stosunki między państwami, okreś­la funkcje misji dyplomatycznych oraz przywileje i immunitety dyplomatyczne;

• najpierw głównie prawo zwyczajowe;

• prawo umowne:

• Regulamin Wiedeński z 1815 r. dotyczący stopni pierwszeństwa przedstawicieli dyplomatycznych (uzupeł. Protokołem Akwizgrańskim z 1818 r.) → obecnie zagadnienie to straciło znaczenie;

• Konwencja o przedstawicielach dyplomatycznych z 1928 r. (Hawana) - znaczenie regionalne;

• wynikiem prac Komisji P.M. → Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r., weszła w życie 1964 r. (2002 r. - 179 ratyf., Polska od 1965 r.);

• stwierdzono, że uzupełniana jest przez normy prawa zwyczajowego;

• Konwencja Wiedeńska o misjach specjalnych z 1969 r.;

• Konwencja Wiedeńska o stosunkach państw z organizacjami międzynarodowymi z 1975 r.;

• również wiele zasad protokołu i grzeczności międzynarodowej - nie mają mocy wiążącej;

• też prawo wew. konkretyzuje niektóre zagadnienia, np.:

• GB - ustawa o służbie dyplomatycznej;

• USA - ustawa prawo dyplomatyczne;

• Polska - ustawa o służbie zagranicznej;

Ustanowienie i utrzymywanie stosunków dyplomatycznych

• czynne prawo legacji → prawo wysyłania przedstawicieli dyp­lomatycznych; bierne prawo legacji → prawo ich przyj­mowania;

• wszystkie państwa posiadają oba, także Stolica Apostolska (Watykan), co potwierdzone w KW o stos. dypl.;

• ustanowienie stosunków dyplomatycznych→ prawo legacji nie oznacza konieczności ustanowienia stosunków dyplomatycznych (wymaga zgody obu państw) → nie ustanowienie misji nie oznacza nieuznania państwa, a uznanie państwa nie musi wiązać się z nawiązaniem stosunków (2001 r. Polska z 179 krajami);

• zerwanie stosunków dyplomatycznych → akt jednostronny, który może nastąpić w wyniku:

• reakcji na poważne naruszenie praw, interesów lub godności państwa;

• sytuacji, w której państwo nie zapewnia warunków normalnego wykonywania funkcji misji;

• jako sankcja wobec państwa naruszającego pokój lub dopuszczającego się aktu agresji (wg Karty NZ decyduje o tym Rada Bezpieczeństwa);

• wybuchu wojny (następuje);

Funkcje misji dyplomatycznej

• misja dyplomatyczna to stały organ państwa wysyłającego, mający swoją siedzibę w państwie przyjmującym, reprezentujący państwo wysyłające i współdziałający w jego imieniu w ustalaniu ogólnych zasad stosunków z państwem przyjmującym oraz w ich realizowaniu;

• wg KW - funkcje misji dyplomatycznej to min.:

• reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym;

• ochronę w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i jego obywateli (w granicach p.m.);

• prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego;

• zaznajamianie się wszelkimi legalnymi sposobami (zgodnymi z prawem państwa przyjmującego, a członkowie misji muszą przestrzegać praw i zarządzeń państwa przyjmującego) z warunkami panującymi w państwie przyjmującym i z rozwojem zachodzących w nim wydarzeń oraz zdawa­nie z tego sprawy swojemu rządowi;

• popieranie przyjaznych stosunków pomiędzy państwem wysyłającym a pań­stwem przyjmującym oraz rozwijanie pomiędzy nimi stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych → novum, wprowadzone ze względu na przemiany zachodzące we współczesnym świecie - jednym z celów ONZ wg Karta NZ jest rozwijanie przyjaznych stosunków m.;

• wyliczenie to nie jest wyczerpujące, min. może też pełnić funkcje konsularne;

• PL → ustawa o służbie zagranicznej z 2001 r. ambasador (szef misji dyplomatycznej) pełni następujące funkcje:

• reprezentuje RP,

• chroni interesy RP i jej obywateli zgodnie z p.m. i prawem państwa przyjmującego;

• uczestniczy w czynnościach przedstawicieli organów władzy publicznej w za­kresie prowadzonych przez nich negocjacji i podejmowanych działań, zapewnia współdziałanie tych przedstawicieli, dba o zgodność ich czynności z założeniami polskiej polityki zagranicznej, a także udziela im pomocy i współdziała z nimi w zakresie ich zadań w stosunkach z państwem przyjmującym,

• działa na rzecz promocji Polski, a zwłaszcza polskiej kultury, nauki i gos­podarki,

• udziela pomocy i współdziała w zakresie niezbędnym do wykonywania za­dań przez członków służby zagranicznej oraz innych osób delegowanych do załat­wiania określonych spraw w państwie przyjmującym,

• nadzoruje działalność wszystkich polskich placówek zagranicznych w pań­stwie przyjmującym,

• prowadzi rokowania z państwem przyjmującym,

• popiera przyjazne stosunki między Polską a państwem przyjmującym,

• zaznajamia się z warunkami, wydarzeniami i działalnością prowadzoną przez państwo przyjmujące i przekazuje właściwym organom władzy RP informacje na ten temat.

Członkowie misji

Kategorie członków misji

• członek misji - wg KW każda osoba zatrudniona w misji, a najważniejszą jest szef;

• personel misji dzieli się na:

• personel dyplomatyczny;

• personel administracyjny i techniczny;

• personel służby misji;

• „prywatny służący” nie jest członkiem misji, o ile nie jest pracownikiem pastwa przyjmującego;

• szef misji - kieruje pracą misji i jest akredytowany w państwie przyjmującym → w związku z tym teoria, że misja to jednoosobowy organ (dawniej personel misji nazywany był świtą/pocztem poselskim), ale KW nie potwierdziła tego poglądu, terminem „misja” określiła całą placówkę dyplomatyczną i wszystkich jej członków;

Klasy szefów misji

• niegdyś bardzo sporne zagadnienie → w czasach kongresu wiedeńskiego pogląd, że ambasadorów mogą wysyłać tylko państwa, którym przysługują tzw. honory królewskie → zwyciężyła zasada równości państw, a klasa szefa misji zależy od porozumienia między państwami → po II wojnie światowej prawie zanikła klasa posłów → Komisja PM, a potem KW rozważały czy nie zlikwidować klasy posłów, ale ze względu na tradycję i wciąż stosowanie tej klasy utrzymano ją (tym bardziej, że różnica między ambasadorem a posłem ma znaczenie jedynie protokolarno-prestiżowe);

• PL → zrezygnowano z klasy posłów;

• 3 klasy szefów misji wg KW:

• ambasadorów i nuncjuszów (Stolica Apostolska) akredytowanych przy głowach państw oraz innych szefów misji równorzędnego stopnia;

• posłów, ministrów i internuncjuszów (Stolica Apostolska) akredytowanych przy głowach państw;

• charges d'affaires, akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych;

• chodzi o stałych szefów misji, czyli tzw. charges d'affhires en pied → nie myslić z charges d'affaires ad interim, którzy chwilo kierują misją w razie nieobecności szefa (z reguły najstarszy rangą członek personelu), też w przypadku, gdy jest jeden szef na kilka krajów;

• zasada - jeden ambasador reprezentuje swoje państwo w jednym państwie, ale wyjątki (też w KW):

• jeden ambasador reprezentuje swoje państwo w kilku (np. ambasador RP w Nigerii, też Ghanie, Kamerunie, Togo, Beninie i Nigrze;

• dwa lub więcej państw zgodnie akredytuje jedną osobę w innym państwie, np. wcześniej ambasador Polski w Iraku też USA (zerwały z Bagdadem w 1990 r. po agresji na Kuwejt); Jugosławia zerwała z USA (po zbombardowaniu przez NATO), ale USA reprezentowane przez Grecję, a Jugosławia przez Szwecję;

Zagadnienie pierwszeństwa (preseance)

• niegdyś sporne zagadnienie, gdyż wiązało się z pierwszeństwem państw, które reprezentowali ambasadorzy → Regulamin Wiedeński zniwelował to powiązanie, stanowiąc, że w ramach tej samej klasy pierwszeństwo ustala się wg starszeństwa w pełnieniu misji (tj. data urzędowego zawiadomienia o przybyciu do pań­stwa przyjmującego) KW - pierwszeństwo w ramach tej samej klasy zgodnie z kolejnością dat i godzin objęcia funkcji (tj. np. złożenie listów uwierzytelniających lub notyfika­cja o przybyciu i złożenie kopii listów uwierzytelniających w MSZ);

• w niektórych państwach katolickich tradycyjne pierwszeństwo przedstawiciela papieża, co KW usankcjonowała;

Korpus dyplomatyczny (corps diplomatique)

• 2 znaczenia:

• (wąskie) to wszyscy szefowie misji akredytowani w danym państwie;

• (szerokie) szefowie, ale i członkowie personelu dyplomatycznego z rodzinami;

• na czele stoi dziekan (szef misji najwyższej klasy, posiadający pierwszeństwo przed innymi, jako najdłużej pełniący funkcje w danym państwie);

• w niektórych krajach dziekanem jest nuncjusz (np. Polska);

• funkcje reprezentacyjne i protokolarne, ale też może występować w imieniu korpusu w sprawie warunków pełnienia funkcji dyplomatycznych w państwie przyjmującym (min. przestrzeganie immunitetów i przywilejów);

Personel misji

• 3 grupy:

• personel dyplomatyczny → najpełniejsze immunitety i przywileje;

• wg KW członkiem jest osoba posiadająca stopień dyplomatyczny;

• są to min: radcy, sekretarze, attaches;

• PL → radca-minister, I radca, radca, I sekretarz, II sekretarz, III sekretarz, attache;

• personel administracyjny i techniczny → podobnie jak w/w,

• są to: personel kancelaryjny (w tym kierownik kancelarii), tłumacze, radiotelegrafiści, szyfranci;

• personel służby → ograniczone immunitety i przywileje;

• są to: kierowcy, gońcy oraz służba zatrudniona przez państwo wysyłające;

• radcy i attaches handlowi → w niektórych państwach powierzone im zadania związane z handlem zagranicznym oraz prowadzeniem polityki handlowej i dla umożliwienia wykonywania tych zadań mają do pomocy specjalnie przy­dzielony zespołu osób, określonego z reguły jako biuro radcy (attache) handlowego. Personel ten wchodzi w całości w skład przedstawicielstwa dyploma­tycznego i korzysta odpowiednio z tego samego statusu prawnego co i pozostały personel misji.

Mianowanie szefa misji i członków personelu

• mianowania szefa i członków personelu dokonuje państwo wysyłające, ale w stosunku do szefa misji powinno (wymóg w KW) najpierw w drodze poufnej uzyskać tzw. agrement państwa przyjmującego (tzn. czy osoba ta będzie traktowana jako persona grata);

• państwo nie musi podawać uzasadnienia nieudzielenia agrement;

• po uzyskaniu agrement państwo wystawia tzw. listy uwierzytelniające, które szef misji przekazuje głowie państwa i od tego momentu zaczyna się oficjalnie pełnienie funkcji;

• mianowanie innych członków personelu dyplomatycznego nie wymaga zgody, prócz attaches wojskowych, morskich i lotniczych, co do których państwo może wymagać podania ich nazwisk wcześniej, celem wyrażenia zgody;

• akredytowanie jednej osoby w kilku państwach wymaga zgody wszystkich tych państw;

Zakończenie funkcji członka misji

• 4 grupy przyczyn (obejmujących kilka różnych przypadków) zakończenia funkcji członka misji (wg K. Libery):

• z inicjatywy samego przedstawiciela dyplomatycznego → prośba o odwołanie lub podanie się do dymisji;

• z woli państwa wysyłającego → odwołanie członka misji:

• albo w związku z normalną polityką (na zasadzie rotacji, przeniesienia na inne stanowisko czy przeniesienia w stan spoczynku);

• albo w ramach protestu czy niezadowolenia wobec polityki państwa przyjmującego, wtedy bez powołania nowej osoby;

• z woli państwa przyjmującego → przez uznanie za persona non grata (członek personelu dyplomatycznego) lub osobę niepożądaną (inne osoby nie mające statusu członka personelu dyplomatycznego) → gdy państwo uważa, że działalność danej osoby jest sprzeczna z p.m., prawem wew. lub z obowiązkiem popierania przyjaznych stosunków KW daje prawo do tego państwu, również bez podania uzasadnienia, a państwo wysyłające musi albo odwołać daną osobę albo „położyć kres funkcji misji”;

• na skutek wypadków losowych lub powstania okoliczności zewnętrznych uniemożliwiających dalsze istnienie obrotu dyplomatycznego:

• wypadki losowe, jak śmierć członka misji;

• okoliczności uniemożliwiających dalsze utrzymywanie obrotu dyplomatycznego, jak zerwanie stosunków dyplomatycz­nych, min. na skutek wybuchu wojny, utraty bytu niepodległościowego (wiec i iuris legationis);

Przywileje i immunitety dyplomatyczne

• pojęcia te używane są na opisanie sytuacji prawnej szefa i personelu dyplomatycznego, ale nie są z reguły definiowane (też w KW) ale wg Gąsiorowskiego → przywilej jest szerszy, gdyż każdy im­munitet można uznać za pewien przywilej, natomiast nie każdy przywilej jest immunitetem;

• przywileje mają charakter pozytywny (polegają na możliwości działania), a immunitety mają charakter negatywny (zwolnienie z czegoś, czemu inni podlegają), ale kryterium to jest nieostre, gdyż np. zwolnienie z podatków bezpośrednich może być immunitetem (niepodleganie prawu podatkowemu) albo przywilejem (prawo do specjalnych korzyści);

Uzasadnienie przywilejów i immunitetów

• uzasadnieniem szczególnej sytuacji prawnej jest konieczność pozostawienia członkom misji swobody i niezależności w pełnieniu funkcji, co potwierdza KW stanowiąc, że celem ich nie są korzyści dla konkretnych osób, ale zabezpieczenie skutecznego wykonywania funkcji przez misję;

• przywileje i immunitety o charakterze osobowym (przysługujące poszczególnym osobom), to należy określić:

• zakres przedmiotowy/treść (jakie konkretne przywileje i im­munitety);

• zakres podmiotowy/ osobowy (kto z nich korzysta);

• zakres czasowy (od kiedy i do kiedy obowiązują);

• zakres terytorialny (na terytorium jakich państw obowiązują);

Treść (zakres przedmiotowy) przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

Nietykalność osobista

• zapewnienie nietykalności osobistej wiąże się z 2 obowiązkami państwa przyjmującego:

• organy tego państwa nie mogą stosować jakiejkolwiek formy przymusu wobec tej osoby ani podejmować działań naruszających godność lub stanowiących jej obrazę → wg KW nie podlega aresztowaniu, a wyjątki tylko wyjątkowo - celem zapobieżenia przestępstwu, samoobronie, obronie koniecznej, czy z bardzo ważnych względy bezpieczeństwa państwa;

• organy tego państwa mają obowiązek zapewnienia należytej ochrony, tak by zapobiec wszelkim zamachom na osobę, jej wolność czy godność (KW);

• Konwencja o zapobieganiu i karaniu przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej, włączając w to przedstawicieli dyplomatycznych → rezolucja ZO ONZ z 1973 r., w związku z coraz częstszymi atakami terrorystycznymi na dyplomatów;

Immunitet jurysdykcyjny

• immunitet w sprawach karnych → wg KW nie ma od niego wyjątków, tzn. że z urzędu postępowanie wobec takiej osoby musi zostać umorzone (wg K. Libery - na każdym etapie postępowania), a państwo przyjmujące może tylko uznać go za persona non grata i zażądać jego odwołania;

• immunitet ten nie uchyla jurysdykcji państwa wysyłającego;

• immunitet w sprawach cywilnych → dot. wszystkich spraw, w których osoba ta miałaby być stroną (tak z tytułu działalności urzędowej jak i prywatnej), ale w KW uznane zostało za zasadę, od której są wyjątki:

• powództwa z zakresu prawa rzeczowego dotyczącego prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego;

• powództw dot. spadkobrania, w których osoba ta występuje jako wykonawca testamentu, administrator, spadkobierca lub zapisobiorca w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego;

• powództw dot. wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działal­ności wykonywanej przez tą osobę w państwie przyjmują­cym poza jego funkcjami urzędowymi;

• immunitet w sprawach administracyjnych → dot. wszelkiego postępowania adm. (w tym karno-adm.) oraz nie podlega jurysdykcji adm., ale nie oznacza to, że nie musza stosować się do miejscowych przepisów adm. i porządkowych, jednak państwo przyjmujące nie może stosować wobec niego środków represyjnych (np. mandat, badanie alkomatem), a jedynie uznać, go za persona non grata;

Zrzeczenie się immunitetu jurysdykcyjnego

• immunitet jurysdykcyjny istnieje w interesie państwa wysyłającego, dlatego zrzec się go może tylko państwo wysyłające (potwierdzone w KW), przy czym zrzeczenie dot. spraw karnych musi być zawsze wyraźne, a w sprawach cywilnych i adm. może być dorozumiane, ale wg KW zrzeczenie sie immunitetu w sprawach cywilnych i adm. nie oznacza zrzeczenia się immunitetu egzekucyjnego, więc do wykonania wyroku konieczne jest dodatkowe oświadczenie;

Inne przywileje i immunitety dyplomatyczne

• nie musi składać zeznań w charakterze świadka (KW), a gdy jest bezwzględna konieczność ich uzyskania władze miejscowe mogą za pośrednictwem MSZ poprosić, by osoba ta zeznawała we własnym mieszkaniu przed delegowanym pracownikiem MSZ → może odmówić zeznawania i w tej formie;

• immunitet podatkowy i celny (KW) → zwolniony z wszelkich opłat i podatków (osobistych i rzeczowych, państwowych i regionalnych, też komunalnych), ale nie z podatków pośrednich. Również z opłat celnych za przedmioty osobistego użytku, oraz zwolniony z rewizji celnej, chyba że podejrzenie że przewozi rzeczy nie zwolnione lub których wwóz/wywóz jest zabroniony;

Osoby korzystające z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych (zakres podmiotowy)

• pełny immunitet i przywileje → szefowie misji i członkowie personelu dyplomatycznego, oraz członkowie ich rodzin we wspólnocie domowej (o ile nie są obywatelami tego państwa) - KW;

• niejednolita praktyka dot. członków personelu administracyjnego i technicznego → KW - oni i ich rodziny (j/w oraz nie mieszkające w tym państwie) mają pełny immunitet i przywileje, ale immunitet w sprawach cywilnych i adm. tylko w ramach pełnienia przez nich obowiązków służbowych, węższy też immunitet celny;

• członkowie personelu służby (niebędący obywatelami i nie mający stałego miejsca zamieszkania) → tylko w ramach pełnienia służby;

Zakres czasowy obowiązywania przywilejów i immunitetów

• wg KW - początek → od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia stanowiska lub od chwili notyfikacji jej nominacji właściwym władzom (z reguły MSZ), jeśli już znajdowała się na terytorium;

• wg KW - zakończenie → gdy wygasa funkcja wygasają immunitety i przywileje z chwilą opuszczenia terytorium (też gdy zerwanie stosunków i wybuch wojny);

• tak więc w czasie całego oficjalnego pobytu, a wyjątek to → gdy uznana za persona non grata/osobę niepożądaną, a nie opuściła terytorium w rozsądnym terminie;

• w odniesieniu do czynności urzędowych immunitet jest trwały (zgodnie z zasadą ochrony i swobody wykonywania funkcji);

Zakres terytorialny obowiązywania przywilejów i immunitetów

• na teryto­rium państwa przyjmującego, ale praktyka, że też w czasie podróży urzędowej w państwach trzecich → wg KW - gdy przejeżdża przez terytorium państwa trzeciego lub podróżuje do misji lub z misji do swojego kraju przysługują mu immunitety i nietykalność (nie dot. personelu adm. i tech.);

• czasem w drodze grzeczności państwa udzielają immunitetów, gdy podróż prywatna;

Obowiązek członków misji wobec państwa przyjmującego

• poszanowanie i przestrzeganie prawa państwa przyjmującego w zakresie i dziedzinach, gdy nie narusza to immunitetów i przywilejów (potwierdzone w KW);

• niemieszanie się do spraw wewnętrznych państwa przyjmującego → sporne rozgraniczenie, ale Komisja P.M. w komentarzu do tego, uznała, że występowanie w ochronie interesów swojego państwa i obywateli swojego państwa nie jest mieszaniem się w sprawy wew.;

• okazywanie w swym postępowaniu właściwego stosunku do państwa przyjmującego, szanowania jego instytucji, kul­tury i tradycji oraz powstrzymanie się od publicznej krytyki głowy państwa, rządu i innych organów;

• niedziałanie na szkodę państwa przyj­mującego, w tym zakaz organizowania/popierania działalności szpiegowskiej;

Pomieszczenia misji dyplomatycznej

• wg KW → pomieszczenia misji to bu­dynki lub część budynków i tereny przyległe do nich, użytkowane dla celów misji, łącznie z rezydencją szefa misji;

• są nietykalne, a państwo przyjmujące nie może na nie wkraczać, chyba że za zgodą szefa misji, a dodatkowo państwo ma obowiązek zapewnić odpowiednią ochronę;

• np. USA wypłaciły odszkodowanie Chinom za zbombardowanie ich ambasady w Belgradzie w 1999 r.

• prawo umieszczenia godła i flagi państwa wysyłającego;

• muszą być użytkowane zgodnie z funkcjami (obowiązek państwa wysyłającego), choć wg komentarza Komisji P.M. naruszenie tego obowiązku nie uchyla nietykalności jego pomieszczeń, ale jest naruszeniem p.m. i rodzi odp. m. oraz może być powodem zerwania stosunków dyplomatycznych;