Rozkład materiału

Dział w podręczniku	Tytuł w podręczniku	Numer i temat lekcji	Treści nauczania	Procedury osiągania celów; kształcone umiejętności	Środki dydaktyczne i materiały pomocnicze
		1. O czym będziemy się uczyć na lekcjach przyrody w klasie 6?	Analiza wstępu do podręcznika; analiza spisu treści - budowa podręcznika; zalety wykorzystywania płyty CD	Omówienie zakresu materiału nauczania, metod pracy na lekcjach przyrody, sposobów pracy z podręcznikiem, atlasem i zeszytem ćwiczeń. Uczeń: zadaje pytania	Podręcznik, zeszyty ćwiczeń; atlas „Świat wokół nas. Przyroda”, „Atlas ilustrowany. Świat przyrody”; komputer, projektor multimedialny; płyta CD dołączona do podręcznika; kaseta VHS „Przyroda dla klasy szóstej”
1. Ziemia częścią Wszechświata	1. Miejsce Ziemi we Wszechświecie	2. Miejsce Ziemi we Wszechświecie	Gwiazdy i gwiazdozbiory; planety; teoria heliocentryczna	Omówienie poglądów na budowę Wszechświata głoszonych przed ogłoszeniem teorii Mikołaja Kopernika; analiza informacji zapisanych na kartce z kalendarza; prezentacja dokonań Mikołaja Kopernika i jego dzieła; prezentacja mapy nieba. Uczeń: omawia znaczenie osiągnięć człowieka dla rozwoju cywilizacyjnego	Film 1 - „Kosmos”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Ziemia i Wszech-świat”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		2. Układ Słoneczny	3. Poznajemy budowę Układu Słonecznego	Słońce; planety i planetoidy; komety i meteory; planety karłowate	Analiza plansz dydaktycznych zamieszczonych w atlasie i w podręczniku; wskazywanie charakterystycznych cech planet typu ziemskiego i planet olbrzymów; wyróżnianie innych ciał niebieskich: planet karłowatych planetoid, komet, meteorów, meteorytów. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych, wskazuje różnice i podobieństwa między nimi oraz je porządkuje	Filmy: 3 - „Układ Słoneczny”; 4 - „Planety”; „Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - mapa „Ziemia we Wszechświecie”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Ziemia i Wszechświat”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				4. Ziemia - planeta życia	Warunki panujące na Ziemi; Księżyc - naturalny satelita Ziemi	Omówienie czynników warunkujących życie na Ziemi; porównanie warunków panujących na Ziemi z warunkami panującymi na Księżycu. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Filmy: 10 - „Wewnątrz Ziemi”, 6 - „Satelity”; „Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Ziemia we Wszechświecie”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				5. Jak poznawano kosmos?	Wyprawy kosmiczne; znaczenie badań kosmosu	Rozmowa o badaniach kosmosu i ich znaczeniu dla rozwoju cywilizacji. Uczeń: określa znaczenie osiągnięć nauki dla rozwoju cywilizacyjnego	Filmy: 5 - „Kosmiczny teleskop Hubble'a”, 7 - „Praca w kosmosie”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablice: „Poznawanie kosmosu”, „Ziemia i Wszechświat”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			3. Jak działa siła grawitacji?	6. Poznajemy prawo powszechnego ciążenia	Siła grawitacji, pole grawitacyjne; siła przyciągania ziemskiego (siła ciężkości)	Przeprowadzenie doświadczenia - oddziały-wanie grawitacyjne Słońca na Ziemię (obserwacja ruchu kulki na sznurku); omówienie schematu pokazującego pole grawitacyjne Słońca. Uczeń: dostrzega prawidłowości we Wszech-świecie, opisuje je i wykazuje doświadczalnie	Film 2 - „Newton”; plastelinowa kulka, sznurek; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				7. Ciężar i masa ciała	Masa ciała; ciężar ciała; jednostki masy i ciężaru	Wyznaczanie masy wybranych ciał; analiza ilustracji obrazującej zmiany ciężaru ciała chłopca w zależności od odległości od środka Ziemi; badanie siły ciężkości. Uczeń: posługuje się poznanymi terminami przy opisywaniu zjawisk i sytuacji spotykanych w otoczeniu	Statyw, sprężyna, obciążniki, linijka; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			4. Podsumowanie	8. Powtórzenie: „Ziemia częścią Wszechświata”	Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z omawianego działu; przygotowanie do pisemnego sprawdzianu	Rozwiązywanie ćwiczeń i zadań; sprawdzanie opanowania wiadomości i umiejętności. Uczeń: rozwija i doskonali umiejętności, utrwala wiadomości	Zeszyt ćwiczeń; atlas; tablice dydaktyczne
				9. Sprawdzian: „Ziemia częścią Wszechświata”	Tematy 1-7
	2. Światło i dźwięk w przyrodzie		1. Światło i zjawiska świetlne	10. Poznajemy źródła światła	Naturalne i sztuczne źródła światła; budowa prostego obwodu elektrycznego; prąd elektryczny; izolatory i przewodniki prądu; jednostka napięcia elektrycznego	Klasyfikacja źródeł światła; budowanie prostego obwodu elektrycznego; badanie przewodnictwa elektrycznego różnych ciał (np. metali i niemetali); odczytywanie informacji umieszczonych na bateriach, domowych urządzeniach elektrycznych. Uczeń: wykorzystuje wiedzę o właściwościach zjawisk w sytuacjach praktycznych, np. do rozwiązania problemu	Filmy: 13 - „Elektryczność wokół ciebie”, 14 - „W twoim domu”; latarka, świeca, lampa elektryczna, bateria, żarówka, przewody elektryczne, metalowy spinacz, gumka; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				11. Prostoliniowe rozchodzenie się światła	Promień światła; ciała przezroczyste, ciała nieprzezroczyste; cień i półcień; zjawisko zaćmienia Słońca i Księżyca	Obserwacja promienia świetlnego (doświadczenie); wykonanie schematycznego rysunku obserwowanego promienia świetlnego; demonstracja powstawania cienia i półcienia; schematyczne przedstawienie zjawiska zaćmienia Słońca i Księżyca. Uczeń: wykorzystuje wiedzę o właściwościach zjawisk w różnych sytuacjach, np. do rozwiązania problemu	Źródło światła (lampka, latarka), folia aluminiowa, płytka szklana, płytka metalowa, piłeczka tenisowa (jako model Księżyca), piłka do siatkówki (jako model Ziemi); podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				12. Na czym polega odbicie i załamanie światła?	Odbicie promieni świetlnych od powierzchni gładkiej (odbicie lustrzane); odbicie promieni świetlnych od powierzchni chropowatej (rozproszenie światła); załamanie światła	Obserwacja zjawiska odbicia światła od powierzchni gładkiej (doświadczenie); porównanie rysunków z podręcznika obrazujących odbicie światła od powierzchni gładkich i chropowatych, obserwacja zjawiska załamania światła. Uczeń: wykorzystuje w różnych sytuacjach wiedzę o właściwościach zjawisk, np. do rozwiązania problemu	Lustro, źródło światła (latarka), zlewka z wodą, łyżeczka; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			2. Jak widzimy świat?	13. Światło białe i światła barwne	Pryzmat; rozszczepienie światła; widmo światła białego; zjawisko rozszczepienia światła w przyrodzie	Obserwacja przejścia promienia świetlnego przez pryzmat (doświadczenie); analiza zamieszczonego w podręczniku schematu rozszczepienia światła w kropli wody; wyróżnianie barw tworzących światło białe. Uczeń: wykorzystuje wiedzę o właściwościach zjawisk w różnych sytuacjach, np. do rozwiązania problemu	Źródło światła, przesłona z małym otworem, pryzmat; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				14. Jak widzimy barwy?	Filtry świetlne; barwy podstawowe; barwy dopełniające; budowa oka ludzkiego; proces widzenia	Obserwacja promieni świetlnych przepuszczanych przez filtr (doświadczenie); wyróżnianie barw podstawowych i dopełniających; omówienie procesu odbierania wrażeń świetlnych za pośrednictwem oka ludzkiego na podstawie schematycznego rysunku lub tablicy. Uczeń: wykorzystuje w sytuacjach praktycznych wiedzę o właściwościach zjawisk, np. do rozwiązania problemu	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Narządy zmysłów. Oko”; źródło światła, ramki z czerwonym i niebieskim filtrem; tablica dydaktyczna prezentująca budowę oka ludzkiego; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			3. Co to jest dźwięk?	15. Jak powstaje dźwięk?	Źródła dźwięków; fala dźwiękowa; długość i częstotliwość fali dźwiękowej; jednostka częstotliwości	Doświadczenie z gitarą: obserwacja drgań strun; obserwacja ziaren ryżu na kartce papieru po włączeniu głośnej muzyki w głośnikach; demonstracja za pomocą sprężyny zjawiska rozchodzenia się fali dźwiękowej. Uczeń: rozpoznaje zjawiska przyrodnicze i wskazuje ich właściwości	Gitara, głośnik, odtwarzacz muzyki; kartka papieru, ziarna ryżu, sprężyna; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				16. W jaki sposób odbieramy dźwięki?	Rozchodzenie się fal dźwiękowych; budowa ucha człowieka; echo; ultradźwięki; echolokacja	Analiza budowy ludzkiego ucha; porównanie odbicia dźwięków od twardych i miękkich powierzchni. Uczeń: rozpoznaje zjawiska i wskazuje ich właściwości	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Narządy zmysłów. Ucho”; tablica dydaktyczna przedstawiająca budowę ludzkiego ucha; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			4. Podsumowanie	17. Powtórzenie: „Światło i dźwięk w przyrodzie”	Utrwalenie, uzupełnienie wiadomości i umiejętności z omawianego działu podręcznika; przygotowanie do pisemnego sprawdzianu	Rozwiązywanie ćwiczeń i zadań; analiza opanowania wiadomości i umiejętności. Uczeń: rozwija i doskonali umiejętności, utrwala wiadomości	Tablice dydaktyczne; zeszyt ćwiczeń; atlas
				18. Sprawdzian: „Światło i dźwięk w przyrodzie”	Tematy 10-16
	3. Ziemia - nasza planeta	1. Kula ziemska - kształt i rozmiary	19. Kształt i rozmiary kuli ziemskiej	Kształt Ziemi; północny biegun geograficzny; południowy biegun geograficzny; oś ziemska; wymiary Ziemi	Wskazywanie na globusie osi ziemskiej, północnego bieguna geograficznego i południowego bieguna geograficznego; wyjaśnienie, czym jest oś ziemska; odczytywanie wymiarów Ziemi z opisu schematycznego rysunku zamieszczonego w podręczniku. Uczeń: wyszukuje informacje, odczytuje dane	Globus; globusy uczniowskie; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		2. Pole magnetyczne Ziemi	20. Poznajemy oddziaływania magnetyczne	Występowanie oddziaływań magnetycznych; działanie magnesu na opiłki żelaza; pole magnetyczne; linie pola magnetycznego; bieguny magnetyczne magnesu; bieguny magnetyczne Ziemi	Obserwacja opiłków żelaza położonych w pobliżu magnesu; wykonanie schematycznego rysunku linii pola magnetycznego; obserwacja wzajemnych oddziaływań między magnesami; badanie, które ciała są przyciągane przez magnes; rozróżnianie biegunów magnetycznych Ziemi. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy zjawisk, wskazuje różnice i podobieństwa między nimi oraz je porządkuje	Dwa magnesy sztabkowe, opiłki żelaza, kartka papieru; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		3. Jak określić położenie punktu na kuli ziemskiej?	21. Czym jest siatka geograficzna?	Południki; równoleżniki; równik; kierunki na globusie i na mapie świata	Określanie, czym są południki i równoleżniki na podstawie obserwacji globusa i mapy świata; określanie kierunków na globusie i na mapie świata; wykonanie schematycznych rysunków południków i równoleżników na globusie indukcyjnym. Uczeń: posługuje się poznanymi terminami w opisywaniu zjawisk przyrodniczych i sytuacji spotykanych w otoczeniu	Globus indukcyjny; mapa ogólnogeograficzna świata; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				22. Co to są współrzędne geograficzne?	Układ współrzędnych geograficznych; jednostki miary współrzędnych geograficznych; szerokość geograficzna; długość geograficzna	Wyjaśnienie znaczenia terminów: długość geograficzna i szerokość geograficzna; określenie, w jakich jednostkach miary podaje się współrzędne geograficzne; wskazywanie na globusie i na mapie świata punktów mających tę samą długość geograficzną lub tę samą szerokość geograficzną. Uczeń: posługuje się poznanymi terminami w opisywaniu zjawisk przyrodniczych i sytuacji spotykanych w otoczeniu	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” − tablica „Skala mapy i współrzędne geograficzne”; mapa ogólnogeograficzna świata, atlas, globus; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				23. Określamy szerokość geograficzną	Szerokość geograficzna; półkula północna i półkula południowa	Określanie szerokości geograficznej wybranych punktów na Ziemi przy użyciu globusa i mapy	Atlas „Świat wokół nas. Przyroda”; mapa ogólno-geograficzna świata, atlas, globus; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				24. Określamy długość geograficzną	Długość geograficzna; półkula wschodnia i półkula zachodnia	Określanie długości geograficznej wybranych punktów na Ziemi przy użyciu globusa i mapy w atlasie	Atlas „Świat wokół nas. Przyroda”; mapa ogólnogeograficzna świata, atlas, globus; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				25, 26. Ćwiczymy określanie współrzędnych geograficznych	Określanie współrzędnych geograficznych podanych punktów na Ziemi; odnajdywanie na mapie świata punktów o podanych współrzędnych geograficznych; półkule Ziemi: północna, południowa, zachodnia, wschodnia	Określanie współrzędnych geograficznych podanych punktów na Ziemi; odczytywanie z mapy świata nazw miejscowości na podstawie podanych współrzędnych geograficznych; wskazywanie półkul Ziemi: południowej, północnej, zachodniej, wschodniej. Uczeń: posługuje się poznanymi terminami przy opisywaniu zjawisk przyrodniczych i sytuacji spotykanych w otoczeniu	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody”; mapa ogólno-geograficzna świata, atlas; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				27. Sprawdzian: „Położenie geograficzne”	Tematy 19-26
		4. Ruch obrotowy Ziemi	28. Ruch obrotowy Ziemi	Dzień i noc jako skutek ruchu obrotowego Ziemi; różnice czasu na Ziemi	Określanie następstw ruchu obrotowego Ziemi. Uczeń: opisuje zjawiska przyrodnicze o charakterze powtarzalnym	Film 8 - „Dzień i noc”; „Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Ruchy Ziemi”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Atmosfera. Środowisko przyrodnicze. Budowa wnętrza Ziemi”; źródło światła, np. lampka elektryczna; globus; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		5. Krążenie Ziemi wokół Słońca	29. Ruch obiegowy Ziemi wokół Słońca	Zmienna ilość energii słonecznej docierającej do powierzchni Ziemi w strefie umiarkowanej w ciągu roku; przyczyny dopływu zmiennej ilości energii słonecznej do Ziemi; nachylenie osi ziemskiej	Porównywanie długości łuków, które Słońce zatacza nad widnokręgiem w różnych porach roku; wskazywanie przyczyn dopływu zmiennej ilości energii słonecznej do Ziemi; omówienie skutków nachylenia osi ziemskiej. Uczeń: opisuje zjawiska przyrodnicze o charakterze powtarzalnym	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice: „Ruchy Ziemi”, „Wiosna”, „Lato”, „Jesień”, „Zima”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Pory roku. Dzień i noc. Strony świata”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				30. Oświetlenie Ziemi przez Słońce w poszczególnych porach roku	Kąt padania promieni słonecznych w pierwszych dniach kalendarzowych pór roku; dzień polarny, noc polarna; zrównanie dnia z nocą; przesilenie letnie i zimowe	Analiza umieszczonego w podręczniku schematu, przedstawiającego ruch obiegowy Ziemi; wskazywanie miejsc (równoleżników), na które promienie słoneczne padają pod kątem prostym w dniach rozpoczęcia kalendarzowych pór roku; opisywanie oświetlenia Ziemi przez Słońce na początku poszczególnych pór roku. Uczeń: opisuje zjawiska przyrodnicze o charakterze powtarzalnym	Tellurium; „Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Ruchy Ziemi”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Pory roku. Dzień i noc. Strony świata”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				31. Strefy oświetlenia Ziemi przez Słońce	Strefy oświetlenia Ziemi i ich położenie; kąt padania promieni słonecznych w strefie międzyzwrotnikowej, umiarkowanej i podbie-gunowej; charakterystyka poszczególnych stref	Wskazywanie na globusie i na mapie stref oświetlenia Ziemi; określanie stopnia zróżnicowania oświetlenia Ziemi i warunków klimatycznych w poszcze-gólnych strefach. Uczeń: odczytuje dane z mapy oraz odpowiada na proste pytania z nimi związane	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody - tablica „Ruchy Ziemi”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		6. Kontynenty i oceany	32. Poznajemy kontynenty i oceany Ziemi	Nazwy kontynentów; położenie kontynentów; nazwy oceanów; położenie oceanów; rodzaje mórz i ich przykłady	Wskazywanie na mapie położenia poszczególnych kontynentów; wskazywanie położenia oceanów i odczytywanie ich nazw; wskazywanie na mapie poznanych rodzajów mórz. Uczeń: odczytuje dane z mapy oraz udziela odpowiedzi na związane z nimi proste pytania	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - mapa „Świat − ukształtowanie powierzchni Ziemi”, tablica „Morza i oceany”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapy: „Świat − ukształtowanie powierz-chni”, „Zlewiska oceanów”; globus, mapa - ukształtowanie powierzchni Ziemi; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		7. Podróże i odkrycia geograficzne	33. Podróże i odkrycia geograficzne	Pierwsze odkrycia geograficzne, opłynięcie Ziemi, odkrycia geograficzne w XVIII wieku, badania Antarktydy i Arktyki; polscy badacze i podróżnicy; badania głębin oceanicznych	Prezentacje dokonań badaczy i podróżników; podkreślenie znaczenia tych odkryć i badań. Uczeń: określa znaczenie osiągnięć człowieka dla rozwoju cywilizacyjnego	Film 9 - „Czy Ziemia jest płaska?”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapa „Odkrycia geograficzne”; mapa ścienna - odkrycia geograficzne; dodatkowe materiały informacyjne na temat wielkich odkrywców zgromadzone przez uczniów
		8. Historia życia na Ziemi	34. Historia życia na Ziemi	Zarys historii życia na Ziemi od bakterii do ssaków; katastrofy w dziejach Ziemi; ślady przeszłości	Pogadanka o powstaniu życia na Ziemi; omówienie tablicy dydaktycznej zamieszczonej w podręczniku, przedstawiającej historię życia na Ziemi; prezentacja skamieniałości; pogadanka o katastrofach w dziejach Ziemi i ich wpływie na życie organizmów. Uczeń: posługuje się kate- goriami czasu i przestrzeni w porządkowaniu wydarzeń	Atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Złożoność organizmów”; infografika prezentująca historię życia na Ziemi (podręcznik); okazy lub zdjęcia skamieniałości; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		9. W królestwie zwierząt	35. Jak są zbudowane komórki zwierząt?	Budowa komórki zwierzęcej; obserwacja mikroskopowa komórki zwierzęcej; rola poszczególnych struktur komórkowych	Obserwacja mikroskopowa komórki zwierzęcej; wykonanie schematycznego rysunku obserwowanego preparatu; omówienie roli poszczególnych struktur komórkowych. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Mikroskop; preparaty komórek zwierzęcych; tablica dydaktyczna prezentująca budowę komórki zwierzęcej; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				36. Klasyfikacja zwierząt	Jednostki systematyczne; cechy zwierząt bezkręgowych; cechy zwierząt kręgowych	Wyróżnianie jednostek systematycznych w królestwie zwierząt; wskazywanie cech i przykładów zwierząt bezkręgowych i zwierząt kręgowych. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych, wskazuje różnice i podo-bieństwa między nimi oraz je porządkuje	Filmy: 15 - „Mięśnie i szkielet”, 16 - „Kręgowce”, 27 - „Bezkręgowce”; atlasy: „Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Królestwo zwierząt”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica: „Złożoność organizmów”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			10. Podsumowanie	37. Powtórzenie: „Ruchy Ziemi. Królestwo zwierząt. Odkrycia geograficzne”	Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z omawianego działu; przygotowanie do pisemnego sprawdzianu	Rozwiązywanie ćwiczeń i zadań; analizowanie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności. Uczeń: rozwija i doskonali umiejętności, utrwala wiadomości	Tablice dydaktyczne; zeszyt ćwiczeń; atlas, mapa ogólnogeograficzna świata
				38. Sprawdzian: „Ruchy Ziemi. Królestwo zwierząt. Odkrycia geograficzne”	Tematy 28-36
	4. Życie w wodzie	1. Czynniki wpływające na warunki życia w morzu	39. Poznajemy czynniki warunkujące życie w morzu	Zasolenie wody; przenikanie światła; temperatura wody	Analiza wykresów przedstawiających zasolenie wód powierzchniowych wybranych mórz; omówienie wpływu przenikania światła i temperatury wód na życie morskich organizmów; odczytywanie z mapy nazw mórz najbardziej i najmniej zasolonych, najcieplejszych i najchłodniejszych. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska	Mapa ogólnogeograficzna świata, atlas; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		2. Ukształtowanie dna morskiego	40. Jak jest ukształtowane dno morskie?	Formy dna oceanów; rafy koralowe	Omówienie tablicy dydaktycznej przedstawiającej formy ukształtowania dna morskiego; odszukiwanie na mapie poznanych form dna oceanów; odszukiwanie i wskazywanie najpłytszych i najgłębszych miejsc w morzach i oceanach na mapie świata; odszukiwanie miejsc występowania raf koralowych. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Morza i oceany”; mapa ogólnogeograficzna świata (ścienna); podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		3. Ruch wody morskiej	41. Jak powstają fale morskie?	Grzbiet i dolina fali; długość i wysokość fali; przypływy i odpływy	Analiza schematu lub planszy dydaktycznej przedstawiającej schemat falowania; wyróżnianie elementów fali; omówienie powstawania przypływów i odpływów. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	Tablica dydaktyczna przedstawiająca budowę fali; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				42. Jak płyną prądy morskie?	Prądy morskie; prądy ciepłe; prądy chłodne; wpływ na klimat	Wyjaśnienie powstawania prądów morskich; analiza mapy prądów morskich na kuli ziemskiej; odszukiwanie na mapie chłodnych i ciepłych prądów morskich; omówienie wpływu prądów morskich na temperaturę powietrza. Uczeń: odczytuje dane z mapy oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody - mapa „Strefy klimatyczne świata”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapa „Świat - strefy klimatyczne, prądy morskie”; mapa świata - prądy morskie lub mapa ogólnogeograficzna; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				43. Sprawdzian: „Ukształtowanie dna mórz i ruch wody morskiej”	Tematy 39-42
			4. Życie w morzach i oceanach	44. Poznajemy strefy życia w morzach i oceanach	Strefa przybrzeżna; strefa otwartej toni wodnej; strefa denna; glony morskie; jednokomórkowe organizmy morskie	Wyróżnienie stref życia w morzu; określenie warunków panujących w poszczególnych strefach; wskazanie przykładowych organizmów zwierzęcych żyjących w poszczególnych strefach; przypomnienie roli glonów; omówienie budowy morskich pierwotniaków (protistów zwierzęcopodobnych); wyjaśnienie znaczenia terminu plankton. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych i elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Morza i oceany”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń; tablice dydaktyczne prezentujące budowę komórki protista zwierzęcopodobnego, np. pełzaka, pantofelka
				45. Poznajemy morskie parzydełkowce	Parzydełkowce; budowa meduzy; koralowce	Omówienie budowy chełbi - wyróżnienie stadium polipa i meduzy; prezentacja różnorodnych form koralowców. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - mapa „Australia i Oceania”; tablice dydaktyczne przedstawiające: budowę chełbi i jej cykl rozwojowy, koralowce; zdjęcia lub okazy szkieletów koralowców; przykłady przedmiotów wykonanych ze szkieletów koralowców
				46. Poznajemy morskie stawonogi i mięczaki	Budowa skorupiaka; ślimaki; małże; głowonogi	Obserwacja budowy zewnętrznej skorupiaka - wyróżnianie części ciała; klasyfikacja mięczaków; oglądanie muszli morskich mięczaków. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Środowisko wodne - Morze Bałtyckie”; preparat skorupiaka, np. raka, kraba, homara; okazy muszli morskich mięczaków; zdjęcia żyjących w morzach zwierząt bezkręgowych; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				47. Poznajemy morskie zwierzęta kręgowe	Budowa morfologiczna ryb; rozmnażanie ryb; przykłady ssaków żyjących w morzu	Omówienie przystosowań w budowie zewnętrznej ryb do życia w środowisku wodnym; prezentacja przykładów ryb żyjących w morzach i oceanach; wskazywanie cech budowy umożliwiających ssakom życie w morzach. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Filmy: 17 - „Nurkowanie z rybami”, 18 - „Ryby w wodzie”, 19 - „Ryby”; Atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapa „Środowisko wodne - Morze Bałtyckie”; tablica dydaktyczna prezentująca budowę ryby; zdjęcia ryb i morskich ssaków; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			5. Znaczenie oceanów	48. Jakie znaczenie mają oceany?	Oceany jako szlaki transportowe; oceany - źródło pożywienia; sól i woda z oceanów; ropa naftowa z dna oceanów; miejsca wypoczynku; zagrożenia dla wód oceanicznych	Omówienie znaczenia oceanów i wykorzystywania ich zasobów; omówienie zagrożeń dla wód oceanicznych. Uczeń: wyjaśnia konieczność oszczędnego korzystania z zasobów przyrody	mapa ogólnogeograficzna świata (ścienna), atlas; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				49. Sprawdzian: „Życie w morzach i oceanach. Znaczenie oceanów”	Tematy 44-48
			6. Życie w jeziorze	50. Poznajemy jednokomórkowe organizmy żyjące w jeziorze	Strefy życia w jeziorze; budowa pantofelka; sposoby poruszania się protistów zwierzęcopodobnych (pierwotniaków)	Wyróżnienie stref życia w jeziorze; określenie warunków panujących w poszczególnych strefach; przypomnienie roli glonów i roślin wodnych; obserwacja mikroskopowa i analiza budowy pantofelka; obserwacja sposobu poruszania się pantofelka. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych i elementów środowiska	Atlas: „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Środowisko wodne - jezioro”; atlas „Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Życie w jeziorze”; hodowla pantofelka; mikroskop, szkiełka podstawowe i nakrywkowe; tablica dydaktyczna przedstawiająca budowę pantofelka; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				51. Jakie zwierzęta żyją w jeziorze?	Parzydełkowce; pierścienice; stawonogi; mięczaki; ryby	Omówienie budowy stułbi; obserwacja przedstawicieli zwierząt żyjących w jeziorze; rozpoznawanie pospolitych gatunków zwierząt żyjących w jeziorze; wskazywanie przystosowań do środowiska przyrodniczego. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Filmy: 17 - „Nurkowanie z rybami”; 18 - „Ryby w wodzie”; 19 - „Ryby”; „Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Życie w jeziorze”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Środowisko wodne - jezioro”; preparaty mokre zwierząt żyjących w jeziorze; tablice dydaktyczne, ilustracje przedstawiające omawiane zwierzęta; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			7. Podsumowanie	52. Powtórzenie: „Życie w jeziorze”	Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z omawianego działu; przygotowanie do pisemnego sprawdzianu	Rozwiązywanie ćwiczeń i zadań; sprawdzenie opanowania wiadomości i umiejętności. Uczeń: rozwija i doskonali umiejętności, utrwala wiadomości	Tablice dydaktyczne; zeszyt ćwiczeń; atlas, mapa ogólnogeograficzna świata
				53. Sprawdzian: „Życie w jeziorze”	Tematy 50-51
	5. Życie w środowisku lądowym		1. Małe zwierzęta bezkręgowe	54. Poznajemy lądowe pierścienice	Środowisko życia dżdżownicy; jej budowa morfologiczna; rola dżdżownic w przyrodzie	Obserwacja budowy i zachowania dżdżownicy; omówienie budowy dżdżownicy; określenie roli dżdżownic w przyrodzie. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Film 26 - „Bezkręgowce pod starym pniem”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Środowisko lądowe - łąka i pole”; dżdżownica; kartka papieru; lupa; tablica dydaktyczna przedstawiająca budowę dżdżownicy; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				55. Poznajemy budowę owadów	Budowa morfologiczna owada; typy aparatów gębowych; typy skrzydeł	Obserwacja budowy morfologicznej owada - wyróżnianie części ciała; obserwacja typów skrzydeł i typów aparatów gębowych. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Życie w lesie”, „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Środowisko lądowe - las”, atlas R. J. Dzwonkowskiego „Owady chronione i pożyteczne”, atlas R. J. Dzwonkowskiego „Bezkręgowce chronione w Polsce”; tablice dydaktyczne przedstawiające: budowę owada, typy aparatów gębowych, typy skrzydeł; zdjęcia różnych przedstawicieli owadów; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				56. Jak rozmnażają się owady?	Rozmnażanie i rozwój owadów; znaczenie owadów	Obserwacja preparatu mokrego przedstawiającego rozwój owadów; wyróżnianie stadiów rozwojowych owadów. Uczeń: opisuje zjawiska przyrodnicze o charakterze powtarzalnym obserwowane w najbliższym otoczeniu	Film 28 - „Jak rozpoznać gąsienicę?”; preparat mokry przedstawiający rozwój owadów; tablice dydaktyczne przedstawiające rozwój owadów i typy larw owadów; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				57. Pajęczaki i mięczaki żyjące na lądzie	Budowa pająka; charakterystyka roztocza; budowa ślimaka; przystosowania ślimaków do życia na lądzie	Obserwacja budowy pająka - wyróżnianie części jego ciała; rozpoznawanie wybranych gatunków pająków; obserwacja budowy kleszcza; obserwacja budowy i zachowania ślimaka. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Preparat prezentujący budowę pająka; tablice dydaktyczne przedstawiające budowę pająka i ślimaka; okaz winniczka; płytka szklana; roztwór cukru; zakraplacz; atlas R. J. Dzwonkowskiego „Bezkręgowce chronione w Polsce”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			2. Płazy - kręgowce wodno-lądowe	58. Jak płazy przystosowały się do życia w wodzie i na lądzie?	Cechy budowy umożliwiające płazom życie w wodzie i na lądzie; rozmnażanie płazów	Wskazywanie cech budowy umożliwiających żabie życie w dwóch środowiskach; charakterystyka etapów cyklu rozwojowego płaza; wyróżnienie cech kijanki. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Film 20 - „Ropucha aga - płazy”; tablica dydaktyczna przedstawiająca budowę płaza; preparaty mokre przedstawiające budowę i rozwój płazów; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				59. Poznajemy innych przedstawicieli płazów	Podział płazów na grupy; przedstawiciele poszcze-gólnych grup płazów	Podział płazów na bezogonowe i ogoniaste - wskazywanie przedstawicieli tych grup i ich charakterystycznych cech; rozpoznawanie wybranych gatunków płazów. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Film 20 - „Ropucha aga - płazy”; zdjęcia płazów występujących w Polsce; atlas M. Młynarskiego „Płazy i gady Polski”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				60. Sprawdzian: „Zwierzęta bezkręgowe i kręgowe wodno-lądowe”	Tematy 54-59
			3. Gady - kręgowce, które opanowały ląd	61. Jak gady przystosowały się do życia na lądzie?	Cechy przystosowujące gady do życia na lądzie	Wskazywanie cech budowy umożliwiających gadom życie na lądzie; omówienie rozwoju gadów. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Film 21 - „Gady”; tablica dydaktyczna prezentująca budowę gada; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				62. Poznajemy przedstawicieli gadów	Przedstawiciele gadów: żółwie, jaszczurki, węże, krokodyle	Podział gadów na grupy systematyczne - wskazywanie przedstawicieli i ich cech charakterystycznych; rozpoznawanie wybranych gatunków gadów ze szczególnym uwzględnieniem gatunków występujących w Polsce. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Film 21 - „Gady”; zdjęcia gadów występujących w Polsce; atlas M. Młynarskiego „Płazy i gady Polski”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			4. Ptaki - latające kręgowce	63. Jak ptaki przystosowały się do lotu?	Stałocieplność; rodzaje piór; przystosowania do lotu występujące w budowie zewnętrznej i sposobie oddychania ptaka	Omówienie cech budowy umożliwiających ptakom lot; rozpoznawanie rodzajów piór; omówienie sposobu rozmnażania się ptaków. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Filmy: 22 - „Ptaki w locie”, 23 - „Kurczęta”; „Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Przystosowania zwierząt do lotu”; preparat mokry przedstawiający budowę ptaka, rozwój ptaka; tablica dydaktyczna prezentująca budowę ptaka; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
				64. Różnorodność ptaków	Przykłady przedstawicieli różnych grup ptaków; gniazdowniki i zagniazdo-wniki; wędrówki ptaków	Porównywanie cech budowy ptaków należących do różnych rzędów; rozpoznawanie wybranych gatunków ptaków; wyróżnianie gniazdowników i zagniazdowników; wyróżnianie gatunków odlatujących i przylatujących na zimę do Polski oraz występujących w Polsce przez cały rok. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Preparat mokry przedstawiający rozwój ptaka; tablica dydaktyczna prezentująca budowę jaja ptaka; podręcznik, zeszyt ćwiczeń; atlas R. J. Dzwonkowskiego „Ptaki chronione w Polsce”, cz. I−III
		5. Ssaki - kręgowce karmiące młode mlekiem	65. Poznajemy ssaki	Wybrane przystosowania ssaków do życia w różnych środowiskach; budowa morfologiczna ssaka; rozmnażanie i rozwój ssaków	Analiza przystosowań w budowie zewnętrznej ssaków do życia w różnych środowiskach; obserwacja budowy morfologicznej ssaka; omówienie rozwoju ssaków. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Filmy: 24 - „Narodziny kociąt”; 25 - „Narodziny źrebięcia”; „Atlas ilustrowany. Świat przyrody”, atlas „Ssaki chronione w Polsce”; żywy okaz ssaka hodowanego w pracowni szkolnej; tablica dydaktyczna prezentująca budowę ssaka; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		6. Podsumowanie	66. Powtórzenie: „Zwierzęta kręgowe: gady, ptaki, ssaki”	Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z omawianego działu; przygotowanie do pisemnego sprawdzianu	Rozwiązywanie ćwiczeń i zadań; analizowanie stopnia opanowania wiedzy i umiejętności. Uczeń: rozwija i doskonali umiejętności, utrwala wiadomości	Tablice dydaktyczne; zeszyt ćwiczeń; atlas
			67. Sprawdzian: „Zwierzęta kręgowe: gady, ptaki, ssaki”	Tematy 61-65
6. Krajobrazy Ziemi	1. Od pogody do klimatu	68. Od pogody do klimatu	Przyczyny częstych zmian pogody, klimat; roczny przebieg temperatury powietrza i opadów atmosferycznych w strefach klimatycznych	Określanie charakterystycznych cech pogody w Polsce; analiza map pogody i wykresów klimatycznych. Uczeń: opisuje zjawiska przyrodnicze o charakterze powtarzalnym obserwowane w najbliższym otoczeniu	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Strefy klimatyczne świata”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Świat - strefy klimatyczne, prądy morskie”; mapa ścienna - strefy klimatyczne świata; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
	2. Strefy krajobrazowe	69. Poznajemy strefy krajobrazowe	Różnorodność klimatyczna strefy umiarkowanej na przykładzie Europy; strefy krajobrazowe na Ziemi; przyczyny nieregularności w rozmieszczeniu stref krajobrazowych	Wyróżnianie stref krajobrazowych świata; analiza różnorodności klimatycznej Europy; wyróżnianie składników krajobrazu wpływających na strefowość. Uczeń: odczytuje dane z mapy, wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Strefy klimatyczne świata”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapa „ Świat - krajobraz”; mapa ścienna - krajobrazy świata, mapa ścienna Europy - krajobrazy; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
	3. Wilgotne lasy równikowe - strefa bez pór roku	70. Poznajemy klimat i roślinność wilgotnego lasu równikowego	Położenie strefy wilgotnych lasów równikowych; charakterystyczne cechy klimatu - deszcze zenitalne; roślinność wilgotnych lasów równikowych	Wskazywanie położenia strefy wilgotnych lasów równikowych na mapie świata; analiza wykresu klimatycznego miejscowości leżącej w strefie wilgotnych lasów równikowych; omówienie powstawania deszczy zenitalnych; omówienie struktury wilgotnego lasu równikowego. Uczeń: odczytuje dane z mapy, z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; opisuje zjawiska przyrodnicze o charakterze powtarzalnym	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Strefy klimatyczne świata”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapy: „Europa - krajobraz-zy”, „Afryka - krajobrazy”, „Ameryka Północna - kraj-obrazy”; „Ameryka Południowa - krajobrazy”, „Świat - krajobrazy”, mapy: ogólnogeograficzna i krajobra-zowa świata (ścienne); podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			71. Zwierzęta wilgotnych lasów równikowych	Przykłady przedstawicieli wybranych grup systematycznych zwierząt żyjących w wilgotnych lasach równikowych	Wskazywanie różnorodności fauny wilgotnych lasów równikowych; wskazywanie przystosowań wybranych gatunków do życia w strefie wilgotnych lasów równikowych; rozpoznawanie wybranych gatunków zwierząt. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Podręcznik, zeszyt ćwiczeń; zdjęcia wybranych gatunków zwierząt żyjących w wilgotnych lasach równikowych
			72. Jak człowiek gospodaruje w wilgotnych lasach równikowych?	Zajęcia mieszkańców wilgotnych lasów równikowych; sposób uprawy roli; plantacje; przyczyny i skutki zmniejszania się powierzchni wilgotnych lasów równikowych	Omówienie warunków życia mieszkańców wilgotnych lasów równikowych; omówienie tradycyjnego sposobu uprawy roli; wymienienie towarów pochodzących ze strefy wilgotnych lasów równikowych; określenie przyczyn wyniszczania wilgotnych lasów równikowych. Uczeń: uzasadnia konieczność oszczędnego korzystania z zasobów przyrody i ochrony środowiska przyrodniczego	Mapa ścienna - krajobrazy świata; podręcznik, zeszyt ćwiczeń, zdjęcia rdzennych mieszkańców strefy wilgotnych lasów równikowych
		4. Dwie pory roku w strefie sawann	73. Poznajemy klimat i roślinność sawanny afrykańskiej	Położenie strefy sawann; cechy klimatu strefy sawann; przystosowania roślinności do dwóch pór roku	Wskazywanie położenia strefy sawann na mapie świata; analiza wykresu klimatycznego miejscowości leżących w strefie sawann; omówienie przystosowań roślin do dwóch pór roku. Uczeń: odczytuje dane z mapy i z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablica „Strefy roślinne, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapa: „Świat - krajobrazy”, zdjęcia sawanny w dwóch porach roku; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			74. Poznajemy zwierzęta i warunki życia ludzi na sawannie	Przykłady zwierząt żyjących w strefie sawann; przystosowania zwierząt roślinożernych do życia na sawannie; rolnictwo w strefie sawann; koczownicy	Wskazywanie różnorodności fauny sawann i przystosowań wybranych gatunków do życia w strefie sawann; rozpoznawanie wybranych gatunków zwierząt; omówienie sposobu gospodarowania w strefie sawann. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Podręcznik, zeszyt ćwiczeń; zdjęcia wybranych gatunków zwierząt żyjących w strefie sawann; zdjęcia mieszkańców sawann
		5. Całoroczna susza w strefie pustyń	75. Poznajemy strefę pustyń	Położenie strefy pustyń; pustynie i półpustynie; klimat pustyń; rodzaje pustyń	Wskazywanie na mapie strefy pustyń; określanie charakterystycznych cech klimatu pustyń na podstawie analizy wykresu klimatycznego wybranej miejscowości; wyróżnianie rodzajów pustyń; wskazywanie na mapie uedów. Uczeń: odczytuje dane z mapy i z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice: „Strefy klimatyczne świata”, „Strefy roślinne”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Świat - krajobrazy”; mapa - krajobrazy świata; zdjęcia różnych rodzajów pustyń; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			76. Życie na pustyni	Przystosowania roślin do życia na pustyni; przystosowania zwierząt do życia na pustyni; zajęcia mieszkańców pustyń	Omówienie roślin i zwierząt zamieszkujących pustynie i ich przystosowań do warunków klimatycznych; omówienie zajęć mieszkańców pustyń i sposobu gospodarowania na terenach pustynnych. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych	Mapa ogólnogeograficzna świata; podręcznik, zeszyt ćwiczeń; zdjęcia poszczególnych rodzajów pustyń, roślin i zwierząt pustynnych; zdjęcia mieszkańców pustyń
		77. Sprawdzian: „Krajobrazy: wilgotnych lasów równikowych, sawann, pustyń gorących”	Tematy 68-76
	6. Upalne i suche lato w strefie śródziemno-morskiej	78. Klimat, roślinność i zwierzęta strefy śródziemnomorskiej	Położenie strefy śródziemnomorskiej; cechy klimatu śródziemnomorskiego; roślinność śródziemnomorska; zwierzęta obszaru śródziemnomorskiego	Wskazywanie na mapie strefy śródziemnomorskiej; określanie charakterystycznych cech klimatu w strefie śródziemnomorskiej na podstawie analizy wykresu klimatycznego wybranej miejscowości; omówienie przystosowań wybranych gatunków roślin i zwierząt do życia w strefie śródziemnomorskiej. Uczeń: odczytuje dane z mapy i z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice: „Strefy klimatyczne świata”, „Strefy roślinne”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapa „Świat - krajobrazy”; mapy: ogólnogeograficzna świata i krajobrazowa Europy; zdjęcia krajobrazu śródziemnomorskiego; zdjęcia wybranych gatunków roślin i zwierząt strefy śródziemnomorskiej; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			79. Człowiek i jego gospodarka w strefie śródziemnomorskiej	Początek cywilizacji europejskiej; regiony turystyczne w strefie śródziemnomorskiej; wpływ turystyki na stan środowiska w strefie śródziemnomorskiej	Omówienie rozwoju cywilizacji europejskiej; wskazywanie regionów turystycznych; omówienie wpływu rozwoju turystyki na stan środowiska w strefie śródziemnomorskiej. Uczeń: wyjaśnia przyczyny i skutki zmian, jakie zachodzą w środowisku przyrodniczym w wyniku działalności człowieka	Zdjęcia charakterystycznych budowli starożytnych znajdujących się w strefie śródziemnomorskiej; zdjęcia współczesnych obiektów turystycznych, np. w formie prezentacji multimedialnej; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
	7. Strefa lasów liściastych	80. Strefa lasów liściastych	Położenie strefy lasów liściastych; cechy klimatu; rośliny strefy lasów liściastych; warstwy lasu liściastego; zwierzęta żyjące w poszczególnych warstwach lasu liściastego	Wskazywanie na mapie strefy lasów liściastych; określanie charakterystycznych cech klimatu na podstawie analizy wykresu klimatycznego wybranej miejscowości; omówienie przystosowań wybranych gatunków roślin do życia w strefie lasów liściastych; omówienie warstwowej budowy lasów liściastych; wskazywanie przystosowań wybranych gatunków zwierząt do życia w lasach liściastych. Uczeń: odczytuje dane z mapy i z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice: „Strefy klimatyczne świata”, „Strefy roślinne; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Świat - krajobrazy”; mapa - krajobrazy świata; tablica dydaktyczna prezentująca warstwową budowę lasu liściastego; zdjęcia lasów liściastych i rosnących w nich roślin; atlasy R. J. Dzwonkowskiego: „Ptaki chronione w Polsce”, cz. I-III, „Ssaki chronione w Polsce”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
	8. Strefa stepów -„morza traw”	81. Poznajemy klimat i roślinność strefy stepów	Położenie strefy stepów; klimat; roślinność strefy stepów	Wskazywanie na mapie strefy stepów położonych w Eurazji, Ameryce Północnej i Ameryce Południowej; określanie charakterystycznych cech klimatu stepowego na podstawie analizy wykresu klimatycznego wybranej miejscowości; wskazywanie gatunków roślin stepowych i ich cech. Uczeń: odczytuje dane z mapy i z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice: „Strefy klimatyczne świata”, „Strefy roślinne”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapy: „Azja - krajobrazy”, „Ameryka Północna - krajobrazy”, „Ameryka Południowa - krajobrazy”; mapa - krajobrazy świata; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			82. Życie zwierząt i gospodarka człowieka w strefie stepów	Przystosowania zwierząt do życia w strefie stepów; człowiek i jego gospodarka w strefie stepów	Wskazywanie różnorodności fauny stepów; przystosowań wybranych gatunków do życia w strefie stepów; rozpoznawanie wybranych gatunków zwierząt; omówienie sposobów gospodarowania w strefie stepów. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych, wyjaśniania przyczyny i skutki zmian, jakie zachodzą w środowisku przyrodniczym w wyniku działalności człowieka	Zdjęcia zwierząt żyjących w strefie stepów; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		9. Długie mroźne zimy w strefie północnych lasów iglastych	83. Klimat i roślinność strefy północnych lasów iglastych (tajgi)	Położenie strefy lasów iglastych; klimat i wody powierzchniowe; roślinność tajgi	Wskazywanie na mapie położenia tajgi; opisanie klimatu tajgi na podstawie analizy wykresu klimatycznego wybranej miejscowości; charakteryzowanie wód powierzchniowych tajgi oraz gatunków roślin występujących w tajdze. Uczeń: odczytuje dane z mapy i z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice: „Strefy klimatyczne świata”, „Strefy roślinne”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapy: „Azja - krajobrazy”, „Ameryka Północna - krajobrazy”; mapa - krajobrazy świata; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			84. Zwierzęta i gospodarka człowieka w tajdze	Przykłady zwierząt żyjących w tajdze; przystosowania zwierząt; gospodarka człowieka w tajdze	Charakterystyka fauny tajgi; rozpoznawanie wybranych gatunków zwierząt; omówienie gospodarki człowieka w tajdze; omówienie surowców mineralnych występujących na obszarze tajgi. Uczeń: rozpoznaje charakterystyczne cechy obiektów przyrodniczych, wyjaśnia przyczyny i skutki zmian, jakie zachodzą w środowisku przyrodniczym w wyniku działalności człowieka	Zdjęcia zwierząt żyjących w tajdze; podręcznik, zeszyt ćwiczeń; mapa świata - surowce mineralne
			85. Sprawdzian: „Krajobrazy: śródziemnomorski, lasów liściastych, stepów, tajgi”	Tematy 78-84
		10. Zimna i bezleśna strefa tundry	86. Jak rośliny i zwierzęta przystosowały się do życia w tundrze?	Położenie tundry; klimat; cechy przystosowujące rośliny i zwierzęta do życia w tundrze	Wskazywanie na mapie położenia tundry; opisanie klimatu tundry na podstawie analizy wykresu klimatycznego wybranej miejscowości; opisywanie przystosowania roślin i zwierząt do życia w tundrze. Uczeń: odczytuje dane z mapy i z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody”, - tablice: „Strefy klimatyczne świata”, „Strefy roślinne; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - mapy: „Azja - krajobrazy”, „Ameryka Północna - krajobrazy”; mapa - krajobrazy świata; podręcznik, zeszyt ćwiczeń; zdjęcia wybranych gatunków roślin i zwierząt żyjących w tundrze
			87. Człowiek i jego gospodarka w strefie tundry	Zajęcia mieszkańców tundry; zmiany w sposobie życia mieszkańców tundry; bogactwa mineralne tundry	Omówienie tradycyjnych zajęć mieszkańców tundry, sposobów życia i gospoda-rowania w tundrze; analiza występowania surowców mineralnych w tundrze. Uczeń: wyjaśnia przyczyny i skutki zmian, jakie zachodzą w środowisku przyrodniczym w wyniku działalności człowieka	Fragmenty książki C. Centkiewicza „Anaruk, chłopiec z Grenlandii”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		11. Wieczne mrozy w strefie pustyń lodowych	88. Poznajemy Antarktydę	Położenie Antarktydy; klimat i krajobraz Antarktydy; badania Antarktydy	Wskazywanie na mapie świata położenia Antarktydy; analiza wykresu klimatycznego bieguna południowego; omówienie powstawania gór lodowych; omówienie badań Antarktydy. Uczeń: odczytuje dane z mapy i z wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice: „Strefy klimatyczne świata”, „Strefy roślinne”, „Antarktyda, Arktyka”, atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Strefy klimatyczne świata”; mapa ścienna - Antarktyda, podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			89. Poznajemy Arktykę	Położenie Arktyki; krajobraz Arktyki; życie na Arktyce; zwierzęta pustyń lodowych	Wskazywanie na mapie świata położenia Arktyki; analiza wykresu klimatycznego wybranej miejscowości; omówienie działalności gospodarczej ludzi na Arktyce; omówienie badań Arktyki. Uczeń: odczytuje dane z mapy i wykresu klimatycznego oraz odpowiada na związane z nimi proste pytania; rozpoznaje charakterystyczne cechy elementów środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice: „Strefy klimatyczne świata”, „Strefy roślinne, „Antarktyda, Arktyka”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Strefy klimatyczne świata”; mapa ścienna - Arktyka; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			90. Sprawdzian: „Krajobrazy: tundry, pustyń lodowych”	Tematy 86-89
7. Ziemia - nasze wspólne dobro	1. Zasoby przyrody	91. Zasoby przyrody	Zasoby przyrody ożywionej; zasoby przyrody nieożywionej; zasoby odnawialne i nieodnawialne	Wykonanie schematu obrazującego podział zasobów przyrody; wskazywanie w najbliższym otoczeniu przykładów poszczególnych rodzajów zasobów przyrody. Uczeń: uzasadnia konieczność oszczędnego korzystania z energii, zasobów przyrody i ochrony środowiska przyrodniczego	„Atlas ilustrowany. Świat przyrody” - tablice : „Biotop. Biocenoza”, „Strefy Ziemi”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Atmosfera. Środowisko przyrodnicze. Budowa wnętrza Ziemi”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń,
	2. Globalne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego	92. Jakie będą skutki wyczerpywania się zasobów przyrody?	Konsekwencje wzrostu liczby ludności; wyczerpywanie się zasobów przyrody; zmniejszenie różnorodności biologicznej	Określanie skutków wyczerpywania się zasobów przyrody; omówienie wpływu wyczerpywania się zasobów przyrody na różnorodność biologiczną. Uczeń: uzasadnia konieczność oszczędnego korzystania z energii, zasobów przyrody oraz ochrony środowiska przyrodniczego	Atlasy zwierząt i roślin chronionych; dane z internetu dotyczące gatunków zagrożonych; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			93. Przyczyny i skutki ocieplania się klimatu	Gazy cieplarniane; efekt cieplarniany; skutki wzrostu temperatury powietrza; sposoby przeciwdziałania ocieplaniu się klimatu	Określenie przyczyn i skutków wzrostu temperatury powietrza; określenie działań mogących zapobiegać ocieplaniu się klimatu. Uczeń: posługuje się poznanymi terminami w opisywaniu zjawisk i sytuacji obserwowanych w otoczeniu; uzasadnia konieczność oszczędnego korzystania z zasobów przyrody	Filmy: 11 - „Gejzer”, 12 - „Czysta energia”; 30 - „Energia słoneczna”, 31 - „Energia wiatru”, 32 - „Energia jądrowa”; atlas „Świat wokół nas. Przyroda”, s. 1; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			94. Co to jest „dziura ozonowa”?	Rola warstwy ozonowej; freony i ich źródła; skutki „dziury ozonowej”	Omówienie znaczenia warstwy ozonowej dla istnienia życia na Ziemi; wyjaśnienie istoty „dziury ozonowej” Uczeń: posługuje się poznanymi terminami przy opisywaniu zjawisk i sytuacji obserwowanych w swoim otoczeniu	Atlas „Świat wokół nas. Przyroda” - tablica „Atmosfera. Środowisko przyrodnicze. Budowa wnętrza Ziemi”; podręcznik, zeszyt ćwiczeń; informacje z internetu na temat zagrożeń związanych z istnieniem „dziury ozonowej”
		3. Współpraca międzynarodowa w celu ochrony przyrody	95. Współpraca międzynarodowa w celu ochrony przyrody	Działania Organizacji Narodów Zjednoczonych na rzecz ochrony przyrody; międzynarodowe umowy o ochronie przyrody; działania Unii Europejskiej	Poznawanie najważniejszych założeń międzynarodowych programów, umów i konwencji na rzecz ochrony przyrody. Uczeń: wyraża własne opinie; wyjaśnia swoje stanowisko; używa odpowiednich argumentów	Materiały przygotowane na temat międzynarodowych umów o ochronie przyrody; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
			96. Inne międzyna-rodowe organizacje zajmujące się ochroną środowiska	Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów; Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody; Greenpeace; działania lokalne	Omówienie działalności organizacji pozarządowych na rzecz ochrony środowiska. Uczeń: wyraża własne opinie, wyjaśniania swoje stanowisko, używa odpowiednich argumentów	Film 29 - „Gospodarstwo ekologiczne”; „Atlas ilustrowany. Świat przyrody”, - tablica „Ochrona przyrody”; informacje o organizacjach pozarządowych zajmujących się ochroną środowiska przyrodniczego; podręcznik, zeszyt ćwiczeń
		4. Podsumowanie	97. Powtórzenie: „Ziemia − nasze wspólne dobro”	Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z omawianego działu; przygotowanie do pisemnego sprawdzianu	Rozwiązywanie ćwiczeń i zadań; sprawdzenie opanowania wiadomości i umiejętności. Uczeń: rozwija i doskonali umiejętności, utrwala wiadomości	Mapa ogólnogeograficzna, atlas; zeszyt ćwiczeń
			98. Sprawdzian: „Ziemia − nasze wspólne dobro”	Tematy 91-97

Literatura polecana:

1. „Atlas ilustrowany. Świat przyrody”, Wydawnictwo Rożak, Gdańsk 2006

2. Atlas „Świat wokół nas. Przyroda”, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2008

3. Centkiewicz C., „Anaruk, chłopiec z Grenlandii”, Nasza Księgarnia, Warszawa 2004

4. Dzwonkowski R. J., „Bezkręgowce chronione w Polsce”, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 1997

5. Dzwonkowski R. J., „Owady chronione i pożyteczne, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 1996

6. Dzwonkowski R. J., „Ptaki chronione w Polsce”, cz. I-III, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 1997

7. Dzwonkowski R. J., „Rośliny chronione w Polsce”, cz. I-III, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 1998

8. Dzwonkowski R. J., „Ssaki chronione w Polsce”, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 1996

9. Młynarski M., „Płazy i gady Polski”, WSiP, Warszawa 1987

Inne materiały

1. Filmy edukacyjne „Przyroda dla klasy szóstej”, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2005

3