Spotkania 5 i 6 (wykłady 13-18) [6.11.2010]
2. Warunkowanie klasyczne (pawłowowskie) i zjawiska z nim związane
Za odkrywcę odruchów warunkowych uważa się rosyjskiego fizjologa PAWŁOWA. Przyjęto obecnie nazywać opisane przez Pawłowa procesy wytwarzania odruchów warunkowych „warunkowaniem klasycznym”, albo „warunkowaniem pawłowowskim”.
Stuk metronomu zaczynał wywoływać u psa ślinienie się pod warunkiem, że kilka razy powtarzano sytuację, że zaraz po włączeniu metronomu stosowano bodziec bezwarunkowy (np. podawano psu proszek mięsny), który w sposób naturalny wywoływał ślinienie się (jako reakcję bezwarunkową).
Gdy samo stukanie metronomu wystarczało już, aby pies ślinił się, uznawano, że powstał odruch warunkowy. Wtedy stukanie metronomu nazywano bodźcem warunkowym, a ślinienie się w odpowiedzi na stuk metronomu nazywano reakcją warunkową.
W procesie wytwarzania strachu przed szczurem u Alberta bodźcem bezwarunkowym był silny hałas, reakcją bezwarunkową był płacz i strach (spowodowany hałasem), bodźcem warunkowym - widok szczura a reakcją warunkową - płacz i strach (spowodowany widokiem szczura)
„Bodziec bezwarunkowy” to bodziec, który bez uprzedniego łączenia go z jakimkolwiek innym bodźcem, wywołuje odruchową reakcję.
Przykłady bodźców bezwarunkowych to: podanie pokarmu; wlanie psu do pyska kilku kropel kwasu; ukłucie; silny hałas.
Symbol bodźca bezwarunkowego to Sb, litera S pochodzi od słowa stimulus; używa się też symboli UCS lub US, od unconditioned stimulus. Czesław Matusewicz (2006, s. 157) używa w swym podręczniku prostszego dla polskiego czytelnika symbolu BB.
„Reakcja bezwarunkowa” to odruchowa reakcja na bodziec bezwarunkowy.
Przykłady reakcji bezwarunkowych: wydzielanie śliny pod wpływem pokarmu; wydzielanie śliny pod wpływem wlania kropel kwasu do pyska psa; odsunięcie kończyny od bodźca bólowego; płacz małego dziecka pod wpływem silnego hałasu.
Symbol reakcji bezwarunkowej to Rb, litera R pochodzi od słowa response; używa się też symboli UCR lub UR, od unconditioned response, w podręczniku Cz. Matusewicza (2006, s. 157) jest symbol RB.
„Bodziec warunkowy”- bodziec pierwotnie obojętny (neutralny), który zaczął wywołać reakcję typową dla bodźca bezwarunkowego, ponieważ występował (był stosowany) wraz z bodźcem bezwarunkowym.
Przykłady bodźców początkowo obojętnych, które stawały się się bodźcami warunkowymi, jeśli szereg razy występowały z bodźcami bezwarunkowymi: stukanie metronomu, dźwięk dzwonka, zapalanie lampki, zetknięcie się Alberta ze szczurem.
Symbol bodźca warunkowego to Sw, używa się też symbolu CS, od conditioned stimulus. W podręczniku Cz. Matusewicza (2006, s. 157) są symbole: BO (gdy bodziec jest jeszcze obojętny) i BW (gdy bodziec stał się już warunkowym).
„Reakcja warunkowa” - odruchowa reakcja, podobna do analogicznej reakcji bezwarunkowej, pojawiająca się w odpowiedzi na bodziec, który stał się bodźcem warunkowym.
Przykłady reakcji warunkowych: wydzielanie śliny pod wpływem stukania metronomu (któremu poprzednio towarzyszyło podanie pokarmu lub wlanie kropel kwasu do pyska psa); płacz pod wpływem zetknięcia się dziecka ze szczurem (o ile poprzednio stykaniu się ze szczurem towarzyszył silny hałas).
Symbole reakcji warunkowej to Rw, CR (od: conditioned response) oraz RW (Matusewicz, 2006, s. 157).
Przyjmuje się, że zazwyczaj optymalne opóźnienie bodźca bezwarunkowego w stosunku do bodźca warunkowego powinno wynosić „sekundę lub krócej”
2.1. Generalizacja bodźca
Zjawisko generalizacji bodźca polega na tym, że po wytworzeniu odruchu warunkowego reakcję warunkową wywołuje nie tylko bodziec warunkowy, ale również bodźce podobne do niego.
Zjawisko generalizacji bodźca wystąpiło m.in. w eksperymencie WATSONA i współpracownicy. Kiedy „mały Albert” zaczął bać się szczura, okazało się, że boi się też szeregu bodźców, które najwidoczniej przypominają mu szczura (królik, biały futrzany płaszcz, kłębek bawełny, siwa głowa Watsona i maska św. Mikołaja). Podobieństwo pewnych cech tych bodźców (biały lub zbliżony do białego kolor; „włochatość” przypominająca sierść szczura) do cech bodźca warunkowego wywołującego strach (biały szczur), pozwala uznać, że u Alberta wystąpiła generalizacja bodźca.
2.2. Wygasanie i wygaszanie reakcji warunkowej
Jeżeli bodziec bezwarunkowy przestaje się pojawiać po bodźcu warunkowym, reakcja warunkowa słabnie, a następnie zanika. Zjawisko to określa się jako „wygasanie” (Szewczuk, 1962, s. 87; Kurcz, 1992, s.111). Jest sens rozróżniać między procesem naturalnego zanikania odruchu warunkowego zachodzącym bez ingerencji człowieka („wygasanie”) oraz działaniami człowieka, który stara się doprowadzić do wygaśnięcia odruchu warunkowego (takie postępowanie człowieka można określić jako „wygaszanie”).
Przyczyną wygasania strachu przed królikiem u Piotrusia było to, że w przypadku każdej odległości, z jakiej chłopiec oglądał królika, widzeniu królika nie towarzyszył żaden z tych bodźców bezwarunkowych wywołujących strach, które prawdopodobnie poprzednio pojawiały się w czasie kontaktu Piotrusia z królikiem.
2.3. Różnicowanie bodźców
Różnicowanie bodźców zachodzi wtedy, gdy bodziec bezwarunkowy nie następuje po bodźcach podobnych do warunkowego a pojawia się tylko na właściwy bodziec warunkowy.
Współpracowniczka Pawłowa „wymuszała” u psa różnicowanie koła od elipsy. Po pokazaniu koła podawała psu pokarm, a po pokazaniu elipsy nie podawała pokarmu. Badaczka pokazywała następnie elipsę coraz bardziej przypominającą koło. Gdy koło i elipsa stały się zbyt podobne (gdy stosunek osi elipsy wynosił 8 do 9), zwierzę zaczynało przejawiać reakcje nerwicowe: wyrywało się, wyło, nie chciało jeść mimo głodu, itd.
2.4. Warunkowanie „drugiego rzędu” i wyższych rzędów
„Warunkowaniem drugiego rzędu” nazywa się takie postępowanie, w którym dla wytworzenia nowego bodźca warunkowego używa się - zamiast bodźca bezwarunkowego - bodźca, który w pierwszym warunkowaniu stał się bodźcem warunkowym.
W „warunkowaniu n-tego rzędu” rolę bodźca bezwarunkowego pełniłby bodziec warunkowy rzędu „n-1”.
2.5. Inne prawidłowości związane z warunkowaniem klasycznym
*
Współcześnie uważa się, że proces warunkowania klasycznego może być drogą, na której kształtuje się olbrzymia liczba reakcji emocjonalnych człowieka, a więc reakcji, które są przyczyną wielu naszych upodobań i awersji w tym także lęków.
3. Warunkowanie instrumentalne (sprawcze)
Większość autorów używa zamiennie terminów : „warunkowanie instrumentalne” (instrumental conditioning) i „warunkowanie sprawcze”
Tak więc przyjmiemy, że warunkowanie instrumentalne (= warunkowanie sprawcze) to proces, w którym następuje uczenie się związków między aktywnymi działaniami a ich pozytywnymi lub negatywnymi konsekwencjami. Działanie staje się (sprawczym) instrumentem służącym zapewnieniu sobie pozytywnych skutków; działanie może stać się także (sprawczym) instrumentem służącym uniknięciu negatywnych skutków.
3.1. Zjawiska związane z warunkowaniem instrumentalnym
W sytuacjach warunkowania instrumentalnego występują również prawidłowości związane z wygasaniem, generalizacją, różnicowaniem i wygasaniem. W tym przypadku owe zjawiska dotyczą nie właściwości bodźców lecz właściwości reakcji.
„Generalizacja reakcji” polega na tym, że oprócz czynności (szeregów reakcji), które przyniosły dobre skutki, zwierzę zaczyna wykonywać działania podobne do tych, które okazały się korzystne.
U zwierząt trenowanych przez Skinnera z biegiem czasu następowało „różnicowanie reakcji”, gdy uczyły się odróżniać reakcje „właściwe” (nagradzane pokarmem) od reakcji podobnych do nich (lecz nie nagradzanych)
Zwierzęta uczyły się też zauważać, czym różnią się sytuacje, w których dane zachowanie przynosiło im dobre skutki od sytuacji, w których takie samo zachowanie nie przynosiło im dobrych skutków albo przynosiło im złe skutki. Cechy różniące korzystne i niekorzystne sytuacje Skinner nazywał „bodźcami dyskryminacyjnymi” czyli pozwalającymi na różnicowanie
Zachowania „nagradzane” w sposób nieregularny są bardzo „oporne na wygaszanie”.
Gdy następstwa zachowań stają się niezależne od tego, co zwierzę lub człowiek robi, zwierzę lub człowiek staje się apatyczne. Zjawisko to zostało opisane jako „wyuczona bezradność”.
3.2. „Analiza zachowania” jako współczesna kontynuacja badań
nad warunkowaniem instrumentalnym
Psycholodzy nawiązujący współcześnie do podejścia Skinnera określają dziedzinę, którą zajmują się, jako tzw.„analizę zachowania” , lub „analizę behawioralną”
Autorzy zajmujący się „analizą zachowania” rozróżniają dwa typy bodźców, na które wrażliwe są zwierzęta i ludzie: „bodźce apetytywne” , czyli bodźce pożądane, pozytywne, do których dąży się oraz „bodźce awersyjne” , czyli bodźce wzbudzające niechęć, których unika się lub od których ucieka się.
Jeżeli zachowanie stało się częstsze, przyjmuje się, że skutkiem tego zachowania był jakiś czynnik wzmacniający.
Jeżeli zachowanie stało się rzadsze, przyjmuje się, że skutkiem tego zachowania był jakiś czynnik karzący.
Wyróżnia się cztery typy skutków zachowania (cztery typy konsekwencji), jakie mogą wystąpić po danym zachowaniu: wzmocnienie pozytywne, wzmocnienie negatywne, kara pozytywna i kara negatywna.
3.3. Czynniki kształtujące zachowania instrumentalne
3.3.1. Wzmacnianie pozytywne
Wzmacnianie pozytywne (jako czynność osoby, która chce spowodować wystąpienie jakiegoś zachowania zwierzęcia lub człowieka bądź wzrost jego częstości) to podawanie po tym zachowaniu bodźca apetytywnego.
W „analizie zachowania” poszukuje się wzmocnień pozytywnych danego zachowania, jeśli jego częstość zwiększyła się (wzrosło prawdopodobieństwo jego pojawienia się). Wzmocnień pozytywnych poszukuje się wśród bodźców apetytywnych, które pojawiały się jako skutek tego zachowania.
3.3.2. Wzmacnianie negatywne
Wzmacnianie negatywne (jako czynność osoby, która chce spowodować wystąpienie jakiegoś zachowania zwierzęcia lub człowieka bądź wzrost jego częstości) to usuwanie po tym zachowaniu działającego bodźca awersyjnego.
W „analizie zachowania” poszukuje się wzmocnień negatywnych danego zachowania, o ile jego częstość zwiększyła się (wzrosło prawdopodobieństwo jego pojawienia się). Wzmocnień negatywnych poszukuje się wśród bodźców awersyjnych, które znikały jako skutek tego zachowania.
3.3.3. Karanie pozytywne
Karanie pozytywne (jako czynność osoby, która chce wyeliminować jakieś zachowanie zwierzęcia lub człowieka bądź spowodować zmniejszenie jego częstości) to podawanie po tym zachowaniu bodźca awersyjnego.
W „analizie zachowania” poszukuje się kar pozytywnych w stosunku do danego zachowania, o ile jego częstość zmniejszyła się (zmalało prawdopodobieństwo jego pojawienia się). Kar pozytywnych poszukuje się wśród bodźców awersyjnych, które pojawiły się jako skutek tego zachowania.
3.3.4. Karanie negatywne
Karanie negatywne (jako czynność osoby, która chce wyeliminować jakieś zachowanie zwierzęcia lub człowieka bądź spowodować zmniejszenie jego częstości) to usuwanie po tym zachowaniu działającego bodźca apetytywnego.
W „analizie zachowania” poszukuje się kar negatywnych w stosunku do danego zachowania, o ile jego częstość zmniejszyła się (zmalało prawdopodobieństwo jego pojawienia się). Kar negatywnych poszukuje się wśród bodźców apetytywnych, które zniknęły bądź osłabły jako skutek tego zachowania.
3.4. Uwagi o terminologii stosowanej w ramach „analizy zachowania”
„Pozytywność” wzmocnienia i karania ma związek z OBECNOŚCIĄ bodźca apetytywnego bądź awersyjnego (z jego POJAWIENIEM SIĘ bądź NASILENIEM SIĘ). „Negatywność” wzmocnienia i karania wiąże się z „ZANEGOWANIEM” bodźca apetytywnego lub awersyjnego (bodziec taki NIE POJAWIA SIĘ, ZNIKA lub SŁABNIE).
W dawniejszych polskich pracach psychologicznych, pedagogicznych itp. pojęcie „wzmocnienia negatywnego” było traktowane jako synonim kary.
3.5. Kwestia tzw. „zbieżności trójczłonowej”
Wykazano, że małpy wykonują różne czynności, jeżeli otrzymują za to żetony, które mogą wymieniać na przysmaki do jedzenia (na „pierwotne czynniki wzmacniające”) Owe żetony są przykładem „wtórnych czynników wzmacniających”.
3.7. Zasada Premacka
Wzmocnieniem pozytywnym jest umożliwienie wykonania ulubionej czynności. Ta prawidłowość znana jest pod nazwą „zasady Premacka”.
4.1. Uczenie się przez eksplorację
Tolman doszedł do wniosku, że szczury, pokonując drogę w labiryncie, nie uczą się tylko kolejnych ruchów, lecz tworzą sobie ogólny obraz przestrzeni, w której znajdują się, coś w rodzaju „mapy”. Tolman używał określenia „mapa poznawcza” - „cognitive map”.
4.2. Uczenie się przez wgląd
Wolfgang KÖHLER obserwował młode szympanse sprawdzając, jak radzą sobie z sytuacjami, kiedy nie mogą dosięgnąć owocu. Zjawisko nagłego „zrozumienia”, czego potrzeba do skutecznego działania, Köhler nazwał „wglądem”
4.3. Uczenie się przez obserwację (modelowanie)
BANDURA udowodnił, że dla dzieci w wieku przedszkolnym kontakt z osobą zachowującą się agresywnie jest „zaraźliwy”. Część dzieci widziała, jak osoba dorosła atakuje dużą nadmuchiwaną lalkę „Bobo”. Dzieci, które widziały agresję osoby dorosłej, częściej „bawiły się”, atakując lalkę „Bobo” niż dzieci, które nie widziały agresji.
Zachowanie naśladujące nazywa się „modelowaniem”.
BRONFENBRENNER uważa, że zarażająca siła przykładu zależy od następujących czynników:
1) od tego, jak ważna jest osoba naśladowana dla obserwującej (osoby ważne są bardziej naśladowane),
2) od tego, jakie jest podobieństwo między osobą naśladującą a naśladowaną (osoby podobne są bardziej naśladowane);
3) od liczby osób przejawiających dane zachowanie (im więcej, tym silniejsze naśladownictwo).
4) Modelowanie jest silniejsze, jeżeli obserwowana osoba jest nagradzana za to, co robi, a mniejsze, gdy model jest karany. Wzmocnienie, jakie otrzymuje osoba obserwowana, nazywa się „wzmocnieniem zastępczym”
4.4. Wdrukowanie (imprinting)
Lauret nagrody Nobla Austriak Konrad LORENZ [czyt. Lorenc] (1903-1989) obserwował u piskląt pewnego gatunku gęsi (gęś gęgawa) zjawisko podążania za człowiekiem.
Zjawisko to zostało nazwane angielskim słowem imprinting. -„wdrukowanie”
1
Dr hab. A. Gołąb, prof. WSFiZ e-mail: andgolab@gmail.com Materiały informacyjne do wykładu: Wprowadzenie do psychologii
studia zaoczne, rok akadem. 2010 / 2011 Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
Spotkanie 5 i 6 Wykłady 13-18 6.11.2010 Procesy uczenia się w sensie psychologicznym Strona 1 z 1
str. 1