Uogólniając nasze rozważania dotyczące rzeczywistości, w gospodarce ryn­kowej można wyróżnić cztery podstawowe modele struktur rynkowych: konku­rencję doskonałą (czystą), monopol czysty (pełny, absolutny), konkurencję mo­nopolistyczną oraz oligopol.

1. Model konkurencji doskonałej

Podstawowe cechy modelu doskonałej konkurencji są następujące:

1. Duża liczba małych, niezależnych przedsiębiorstw oraz duża licz­ba nabywców.

2. Jednorodny (ujednolicony) wyrób u wszystkich sprzedawców.

3. Cena jest wynikiem żywiołowej gry sił rynkowych, kształtuje się pod wpływem zmian popytu i podaży. Na rynku wolnokonkurencyjnym pojedyncze firmy, z powodu swego znikomego udziału w rynku, nie mają kontroli nad kształtowaniem się ceny wyrobu. Producent jest „cenobiorcą", nie może wpłynąć na cenę, może się jedynie do niej do­stosować. Konkurencja cenowa wypiera z rynku firmy produkujące za drogo.

4. Swobodny przepływ kapitałów między różnymi dziedzinami pro­dukcji — łatwość wejścia na rynek danego produktu oraz wycofania się z niego.

5. Brak konkurencji niecenowej. Ponieważ wszystkie firmy na ryn­ku doskonale konkurencyjnym produkują identyczny produkt, nie ma miejsca dla konkurencji niecenowej, tj. opartej na reklamie, promocji czy różnicowaniu jakości produktu.

6. Doskonała informacja.

Przykładem konkurencji doskonałej jest rynek produktów rolnych.

2. Monopol

Model monopolu pełnego opiera się na czterech założeniach:

1. Produkty jednorodne lub zróżnicowane. Monopol pełny może wytwarzać i sprzedawać produkty jednorodne bądź zróżnicowane. Zakłada się, że na rynku nie istnieją bliskie substytuty tych produktów.

2. Brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol pełny. Ograniczenia możliwości wejścia innych producentów lub sprzedawców do działalności monopolu pełnego mogą wynikać z uwarunkowań technicz­nych, ekonomicznych oraz administracyjno-prawnych. Wytwarzanie danego produktu może być objęte ochroną patentową, uniemożliwiającą podjęcie produkcji tego wyrobu przez innych producentów. Niemożność wejścia do danej działalności produkcyjnej czy usługowej innych producentów może być związana z koniecznością poniesienia ogromnych nakładów i kosztów początkowych możliwych do odzyskania w bardzo długim okresie czasu (tzw. monopole naturalne, takie jak usługi publiczne w zakresie elektryczności, gazu, wody, itp.). Monopol pełny wynika niekiedy z przepi­sów administracyjno-prawnych ustalonych przez państwo w celu kontroli produkcji danego wyrobu i powstających z niej dochodów (np. monopol spi­rytusowy, tytoniowy, zbrojeniowy, itp.).

3. Jeden sprzedający i wielu kupujących.

4. Założenie doskonałej informacji o rynku.

Czysty monopol jest ekstremalnym rodzajem rynku i dlatego nie ma zbyt wielu przykładów ilustrujących taki rynek. Duże przedsiębiorstwa użyteczności publicznej (świadczące usługi w zakresie energii elektrycznej, wody, gazu, tele­foniczne) są w przybliżeniu czystymi monopolami. Również przejściowo, w krótkim okresie, można np. utrzymać czysty monopol dzięki dużej przewadze technicznej nad innymi przedsiębiorstwami danej branży, zachowując w tajem­nicy metody wytwarzania lub wykupując patent na wytwarzanie jakiegoś produktu. Takie sytuacje są na przykład spotykane w przemyśle elektronicznym, kosmicznym, zbrojeniowym.

3. Konkurencja monopolistyczna

Bardziej zbliżony do tego, co naprawdę spotyka się w praktyce, jest model konkurencji monopolistycznej. Znajduje się on pomiędzy ekstremami: czystą konkurencją i absolutnym monopolem, ma cechy obydwu, ale raczej skłania się ku czystej konkurencji.

Model konkurencji monopolistycznej opiera się na czterech, podstawowych założeniach:

1. Produkty na rynku są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty. Na rynku konkurencji monopolistycznej producenci sprzedają zróżnicowane produkty będące bliskimi substytutami. Dwa proszki do prania, występujące na rynku pod różnymi markami i w różnych opakowanich są odmiennymi produktami, pomimo że ich skład chemiczny może być jednakowy. Dwa ubrania wykonane z tego samego materiału i według tego samego kroju są różnymi produktami, jeśli jedno z nich sprzedawane jest w „normalnym" sklepie odzieżowym, drugie zaś w bardziej ekskluzywnym domu mody. Równocześnie wszystkie, tak zróżnicowane produkty są bliskimi substytutami. Występowanie zróżnicowanych produktów sprawia, iż koncepcja gałęzi przemysłu traci na znaczeniu. W rzeczywistości istnieje tyle przemysłów I tyle rynków, ile jest zróżnicowanych produktów. Tak więc w analizie rynku każdy produkt należy traktować osobno. W rezultacie krzywa popytu przed­siębiorstwa nie jest doskonale elastyczna, lecz przybiera kształt krzywej o nachyleniu ujemnym.

2. Swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku. Założenie to jest identyczne jak w modelu konkurencji doskonałej.

3. Wielu sprzedających i kupujących. Podobnie jak w modelu konkurencji doskonałej na rynku konkurencji mono­polistycznej występuje wielu producentów (sprzedających) i wielu kupu­jących.

4. Założenie doskonałej informacji o rynku. Podmioty działające na rynku konkurencji monopolistycznej posiadają pełną wiedzą o rynku oraz o produktach na nim występujących.

Przykładem konkurencji monopolistycznej może być np. handel detaliczny, produkcja obuwia, przemysł odzieżowy, meblowy, produkcja biżuterii. Znaczna liczba gałęzi jest bliska konkurencji monopolistycznej.

Producenci w konkurencji monopolistycznej mają ograniczoną kontrolę nad ceną produktu. Istniejąca kontrola zależy głównie od stopnia zróżnicowania pro­duktu oraz od liczby i bliskości konkurentów. Ponieważ na rynku konkurencji monopolistycznej działa wiele firm produkujących podobne wyroby, to każda z nich kontroluje cenę w mniejszym stopniu, niż mogłoby się to wydawać.

W odróżnieniu od czystego monopolu wejście na rynek konkurencji mono­polistycznej jest względnie łatwe, choć trudniejsze niż w warunkach wolnej konkurencji. Producent musi posiadać nie tylko niezbędny kapitał do prowadze­nia firmy, ale i prowadzić skuteczną reklamę, aby zdobyć klientów, rywalizując z innymi firmami.

Konkurencja monopolistyczna polega na trzech podstawowych rodzajach działań, mających na celu zwiększenie sprzedaży: zmiana cen, zmiana jakości produktu (jego cech użytkowych) oraz intensyfikacja reklamy. Obecnie konku­rencja monopolistyczna polega głównie na doskonaleniu wyrobów, wysokiej ich jakości, różnicowaniu wyglądu, sprawności obsługi i napraw, udogodnieniach w sprzedaży (np. zakup na kredyt) oraz na bardzo rozbudowanej reklamie. Unika się natomiast konkurencji cenowej.

4. Oligopol

Podstawowe założenia modelu oligopolu są następujące:

1. Produkty jednorodne lub zróżnicowane. Na rynku oligopolistycznym przedsiębiorstwa mogą sprzedawać zarówno produkty jednorodne, jak i produkty zróżnicowane. W rzeczywistości gospo­darczej więcej jest przypadków przedsiębiorstw oligopolistycznych wytwa­rzających i sprzedających produkty zróżnicowane, będące w stosunku do siebie dość bliskimi substytutami. Typowym przykładem jest rynek samo­chodów osobowych, na którym poszczególne rodzaje samochodów są, w mniejszym lub większym zakresie, substytutami.

2. Niewielka liczba sprzedawców i wielu kupujących. Rynek oligopolistyczny danego produktu (danej grupy produktów) opanowa­ny jest przez niewielką liczbę producentów. Każdy z producentów posiada znaczącą część rynku. W rezultacie każda decyzja przedsiębiorstwa wpły­wająca na zmianę wielkości produkcji i sprzedaży jest zauważana przez konkurentów, którzy mogą podejmować odpowiednie kroki dostosowawcze. Konieczność liczenia się z reakcjami przedsiębiorstw konkurencyjnych jest istotną cechą oligopolu. Nie istnieje górna granica wyznaczająca maksymalną liczbę przedsiębiorstw wskazującą na to, że dany rynek ma charakter oligopolu. Szczególnym przy­padkiem jest duopol, tzn. rynek opanowany przez dwa przedsiębiorstwa.

3. Ograniczony dostęp do rynku. Dostęp na rynek opanowany przez kilku znaczących producentów (sprze­dawców) jest utrudniony, głównie przez czynniki natury technologicznej, a także czynniki związane z kosztami produkcji. Możliwości rozpoczęcia produkcji samochodu i wejścia na rynek samochodowy nie są ograniczone żadnymi przepisami administracyjnymi. Wymagania współczesnej techno­logii produkcji samochodów a także kształtowanie się kosztów produkcji sprawiają, że rozpoczęcie produkcji samochodów związane jest z ogromny­mi nakładami kapitałowymi. Zgodnie z niektórymi ocenami specjalistów produkcję samochodów opłaca się rozpoczynać wówczas, jeżeli roczna produkcja może osiągnąć przynajmniej 100 000 egzemplarzy. Równocześ­nie koniunktura na rynku samochodowym nie jest stabilna i nie gwarantuje nieustannego wzrostu popytu na samochody. Wejście nowych producentów na oligopolistyczny rynek samochodowy jest praktycznie niemożliwe, a nie­które, znane od dawna, firmy samochodowe walczą o przetrwanie na tym rynku.

4. Pełna informacja o rynku. Podobnie jak w poprzednich modelach rynku także w odniesieniu do oligopolu przyjmuje się, że podmioty posiadają doskonałą informację o rynku.

Jednym z ważnych aspektów rynku oligopolistycznego jest polityka ceno­wa. Kontrola nad ceną pojedynczej firmy oligopolistycznej jest ściśle ograni­czona przez wzajemną współzależność firm działających na takim rynku. Oligopolista zwiększający cenę ponosi ryzyko „wysadzenia się samemu z rynku". Dlatego na rynku oligopolistycznym firmy unikają prowadzenia między sobą walki konkurencyjnej za pomocą cen, gdyż jest ona niebezpieczna. Jednakże firmy oligopolistyczne mogą zawierać porozumienia, dochodzić do zmowy, w myśl której wszystkie razem podnoszą bądź obniżają cenę i jako grupa mogą rozciągać kontrolę nad ceną w taki sposób, w jaki czyni to czysty monopolista.

Ceny poszczególnych towarów są ustalone w wysokości zapewniającej głównym firmom monopolistycznym odpowiednio wysoki zysk w długim okre­sie. Mniejsze firmy monopolistyczne podporządkowują się cenie narzuconej przez głównych partnerów oligopolu, tzw. leaderów cenowych. W związku z tym mówi się, że w odróżnieniu od cen wolnorynkowych, kształtowanych przez mechanizm rynkowy, ceny monopolowe są cenami administrowanymi. Rozumie się przez to świadome regulowanie tych cen przez firmy monopoli­styczne, panujące w danej gałęzi produkcji. U podstaw polityki cenowej oligo­polu leży zasada stałej marży zysku w stosunku do kosztów jednostkowych. W praktyce zasadę tę realizuje się różnie, zależnie od typu produkcji.

Konkurencja w ramach oligopolu przyjmuje postać konkurencji niecenowej. Na czoło tej walki konkurencyjnej wysuwa się reklama. W walce o odbiorców podstawowe są dwie sprawy: znak firmowy towaru i atrakcyjność formy tego znaku. Wyraźny znak firmowy jest istotnym warunkiem skutecznej reklamy prowadzonej przez daną firmę. Atrakcyjność własnego produktu można zwięk­szać przez stałe doskonalenie jego cech zewnętrznych: kształtu, barwy, fasonu, modelu lub klasy produktu.

Oprócz konkurencji za pomocą reklamy odbywa się nieustanna konkuren­cja za pomocą jakości. Jest ona intensywna na rynku oligopolistycznym o zróżnicowanych produktach. Działy pracujące nad unowocześnianiem i ulep­szaniem produktów firmy stale się rozwijają.

Innego rodzaju konkurencja to wprowadzenie nowych wyrobów, czyli two­rzenie nowych rynków. Polega ona na walce o zmianę struktury wydatków od­biorców i przesunięcie popytu na nowe wyroby, kosztem innych. Ten rodzaj konkurencji dotyczy sytuacji poenglowskiej, kiedy występuje pełne zaspokoje­nie potrzeb podstawowych, a chodzi w niej o zmianę struktury spożycia dóbr wyższego rzędu (zakup kolorowego telewizora, samochodu czy domku itp.) -alternatywa wyboru jest kształtowana przez ogromnie rozbudowaną reklamę. Konkurencja ta jest skutkiem znacznego postępu technicznego i technologiczne­go zaistniałego po II wojnie światowej, w wyniku którego obserwujemy nie­ustanny „pochód nowości".

Duopol jest szczególnym przypadkiem oligopolu i przedstawia rynek, na któ­rym działają jedynie dwaj producenci (sprzedawcy) oferujący ten sam produkt. Działania jednego producenta są zależne od działań drugiego producenta. Współzależności między dwoma przedsiębiorstwami mogą dotyczyć procesu wyznaczania wielkości produkcji lub wyznaczania poziomu cen sprzedaży. Me­chanizmy funkcjonowania duopolu zależą od przyjętych założeń odnośnie cha­rakteru współzależności między przedsiębiorstwami.

Głównym celem działania każdego przedsiębiorstwa jest osiąganie maksi­mum zysku. Aby wyliczyć zysk, firma musi znać nie tylko koszty wytworzenia różnej ilości produktów, ale również przychody z ich sprzedaży.

Przychody, czyli utargi przedsiębiorstwa z realizacji wytworzonego produktu, dzielimy na:

1) utargi całkowite (Uc),

2) utargi przeciętne (Up),

3) utargi krańcowe (Uk).

Utarg całkowity jest to suma pieniężna (wpływy) ze sprzedaży pro­duktu w ilości P, jaką firma dostarczyła na rynek po danej cenie c, czyli:

Utarg przeciętny (jednostkowy) jest to iloraz utargu całkowitego przez ilość sprzedanego produktu, czyli jest to cena jednostki produktu:

Utarg krańcowy jest to zmiana utargu całkowitego, spowodowana zwiększeniem sprzedaży o jednostkę produktu.

5. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej w krótkim i długim okresie

W warunkach konkurencji doskonałej występuje ogromna liczba niewiel­kich przedsiębiorstw, pojedynczy producent nie ma decydującego wpływu na rynek i nie może oddziaływać na cenę. Cena rynkowa ustala się jako wypadko­wa niezależnych producentów, określona przez siły popytu i podaży. Żaden z konkurentów nie jest w stanie, poprzez manipulowanie podażą, wywrzeć wpływu na cenę (stanowi bowiem małą cząstkę w całej podaży gałęzi czy prze­mysłu). W tych warunkach indywidualny wytwórca jest cenobiorcą.

Ponieważ firma wolnokonkurencyjna może sprzedać tyle, ile chce (ile wy­produkuje), po cenie jej danej, popyt na jej produkt jest doskonale elastyczny względem ceny. Utargi przeciętne, czyli cena, po której towar może być sprze­dany, są niezależne od wielkości produkcji, przedsiębiorstwo może każdą ilość ulokować na rynku po danej cenie.

Krzywa utargu przeciętnego to krzywa popytu doskonale elastycznego na produkty wytwarzane w przedsiębiorstwie wolnokonkurencyjnym; będzie ona linią poziomą na wysokości ceny.

W warunkach wolnej konkurencji sprzedaż każdej nowej jednostki produktu będzie powodowała przyrost utargu całkowitego o stale jednakową sumę, tj. o cenę jednostki produktu, stąd też i utarg krańcowy będzie stale jednakowy i równy cenie, czyli utargowi przeciętnemu:

Up= Uk = c

Równość ceny i przychodu marginalnego wynika z faktu, że popyt na produkty przedsiębiorstwa jest doskonale elastyczny.

Krzywe utargu przeciętnego i krańcowego są więc tą samą krzywą prostą na poziomie ceny rynkowej.

Gdy dla firmy cena pozostaje stała, a zmienia się wielkość sprzedaży, to zmiana przychodów (utargów) całkowitych jest równa cenie pomnożonej przez zmianę wielkości sprzedaży. Całkowity przychód firmy rośnie zatem proporcjo­nalnie w miarę zwiększania ilości wytwarzanego i sprzedawanego produktu. Krzywa utargu całkowitego jest półprostą, wychodzącą z początku układu współrzędnych.

Rys. Utarg całkowity, przeciętny i krańcowy w warunkach wolnej konkurencji

Równowaga w okresie krótkim

Każdy przedsiębiorca dąży do wygospodarowania maksimum zysku. Zysk jest różnicą między całkowitymi przychodami firmy a jej kosztami. Jak wiado­mo, całkowite przychody (utargi) i całkowite koszty zmieniają się wraz ze zmia­nami wielkości produkcji. Zysk jest funkcją utargu całkowitego i kosztu cał­kowitego:

Z=f{Uc,Kc)

Firma będzie kształtować wysokość swojego zysku przez wybór wielkości produkcji.

Przedsiębiorca będzie tak długo zmieniał rozmiary produkcji, jak długo nie osiągnie maksimum zysku. W chwili osiągnięcia go firma bę­dzie się znajdować w stanie równowagi, oczywiście tak długo, jak długo nie ulegnie zmianie cena produkowanego dobra ani koszty przedsiębior­stwa (ceny zużywanych czynników produkcji).

Należy zastanowić się teraz, jakimi regułami kieruje się przedsiębiorstwo starające się osiągnąć maksymalne zyski.

Podstawowa zasada przedsiębiorstwa maksymalizującego zysk jest nastę­pująca: gdy przy bieżącym poziomie produkcji utargi krańcowe przewyższają koszty krańcowe, firma może powiększyć swoje zyski produkując więcej. Jeśli zaś koszty wytworzenia ostatniej jednostki przewyższają utargi z jej sprzedaży, to zysk całkowity wzrośnie, gdy ta ostatnia jednostka nie zostanie wytworzona. Zawsze wtedy, gdy koszty krańcowe przewyższają utargi krańcowe, firma może zwiększyć swoje zyski, ograniczając produkcję.

Warunek maksymalizacji zysku zostaje spełniony, gdy utarg krańcowy równy jest kosztowi krańcowemu: Uk = Kk. Reguła ta jest prawdziwa niezależnie od tego, jaka jest struktura rynku, na którym działa firma.

Na rysunku widzimy dwie wielkości produktu, OA i OB, przy których Uk = Kk. Wielkość produkcji w punkcie A przedstawia sytuację zysku minimal­nego, gdyż zmiana produkcji w dowolnym kierunku zwiększy zysk (zmniejszy stratę). Dla produktu mniejszego od OA koszt krańcowy przewyższa utarg krań­cowy (Kk > Uk) i zysk może być zwiększany dzięki zmniejszaniu produkcji. Dla produkcji większej od 0A utarg krańcowy przewyższa koszt krańcowy (Uk> Kk) i zysk będzie rósł dzięki zwiększaniu produkcji.

Z kolei wielkość produkcji OB przedstawia sytuację, w której zysk osiąga poziom maksymalny. Jeżeli produkcja jest mniejsza, to Uk> Kk i zysk może się zwiększać przez zwiększanie produkcji aż do punktu B. Jeżeli zaś produkcja jest większa niż OB, to Kk> Uk i zysk może być zwiększany przez zmniejszanie pro­dukcji do poziomu OB.

Reasumując: punkt B1 jest punktem równowagi przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego (Uk = Kk). Wyznacza on najkorzystniejszą dla przedsiębiorstwa wielkość produkcji OB. Jest to tzw. optimum ekonomiczne. Przedsiębiorstwu opłaca się powiększać rozmiary produkcji dopóki Kk < Uk, ponieważ na każdej dodatkowej jednostce produktu zyskuje różnicę między utargiem krańcowym a kosztami krańcowymi.

Kryterium optymalizacji odnosi się zarówno do maksymalizacji zysku dodatniego, jak i do minimalizacji strat przedsiębiorstwa.

Zysk maksymalny obrazuje pole powierzchni zawarte między krzywą Uk a krzywą Kk, pomniejszone o wielkość straty wyrażonej przez pole powierzchni znajdującej się między krzywą Kk a Uk (dla wielkości produkcji OA).

Rys. maksymalizowanie zysku w przedsiębiorstwie wolnokonkurencyjnym w okresie krótkim

Równowaga w okresie długim

Równowaga określonego przedsiębiorstwa nie oznacza jeszcze, że cała gałąź danej produkcji znajduje się w pozycji równowagi. Ponieważ cena przewyższa najniższy koszt przeciętny, istnieją powody, by zmieniały się rozmiary całej produkcji w drodze powstawania nowych przedsiębiorstw. Nowe przedsiębiorstwa powstawać będą do momentu, w którym dzięki zwiększonej podaży danego dobra dodatkowe zyski z tej gałęzi znikną, co nastąpi wówczas, gdy cena zrówna się z kosztem krańcowym w punkcie minimum kosztu prze­ciętnego.

Gałąź jest w pozycji równowagi (B), wytwarzając taką ilość pro­dukcji (OA), przy której koszt przeciętny jest najniższy, a więc optymal­ny i równy kosztowi krańcowemu i cenie:

cena = Up = Kk =min Kp

Cena przy tych warunkach dla analizy długookresowej zrównuje się z dłu­gookresowym kosztem krańcowym (DKk) i równym jemu długookresowym kosztem przeciętnym (DKP), co ostatecznie możemy zapisać:

p=DKk=DKp=Kk=Kp=Up

Rys: Długookresowa równowaga gałęzi w warunkach doskonałej konkurencji

Przy tak ustalonym warunku długookresowej równowagi firmy, zyski eko­nomiczne równają się zeru, a jednocześnie maksymalizuje ona zysk normalny.

Nie możemy przesądzać, czy firma osiąga zy­ski, opierając się wyłącznie na wielkościach krańcowych. Żeby to zrobić, nale­żałoby zbadać całkowite przychody i całkowite koszty, a także porównać prze­ciętny koszt całkowity z ceną.

Rys. Wyznaczanie największego zysku przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

Różnica między utargiem całkowitym a kosztem całkowitym jest zyskiem. Na wykresie wielkości produkcji, dla jakich koszty całkowite zrównują się z utargami całkowitymi, można nazwać „punktami przełamania" (punkt A1, d). Zysk jest mierzony jako pionowa odległość między krzywymi utargu całkowite­go i kosztu całkowitego. Zysk będzie największy tam, gdzie różnica między Uc i Kc będzie największa (odcinek B1 i B2). Zysk będzie „dodatni" dla wielkości pro­dukcji od A do C.

6. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach monopolu w krótkim i długim okresie

W odróżnieniu od przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, przedsiębior­stwo monopolistyczne może manipulować podażą i ceną. Utarg całkowity mo­nopolu nie wzrasta proporcjonalnie do ilości sprzedanego dobra, jak to jest w czystej konkurencji. Ilość sprzedanego produktu pozostaje w odwrotnej zależ­ności od ceny. Chcąc zwiększyć sprzedaż, monopolista musi się liczyć z ko­niecznością obniżenia ceny. Jeżeli podniesie cenę, wielkość sprzedaży spadnie. Wpływ zmian ceny na funkcję utargów całkowitych monopolu zależy od ela­styczności popytu. Znajomość elastyczności popytu ma kluczowe znaczenie dla określenia przewidywanych obrotów.

utarg całkowity

produkcja sprzedana

utarg przeciętny i krańcowy

0

produkcja sprzedana

Rys. Utarg całkowity, przeciętny i krańcowy w warunkach monopolu

Od momentu, w którym nastąpi nasycenie rynku i Uc osiągnie maksimum, zbyt produktów będzie wzrastał w stopniu mniejszym, niż będzie następował spadek ceny i Uc będzie spadał teo­retycznie do zera.

Dla firmy ustanawiającej cenę utarg przeciętny i utarg krańcowy nie są tym samym. Z wyjątkiem pierwszej sprzedanej jednostki, przeciętny utarg (czyli ce­na) będzie zawsze przewyższał utarg krańcowy.

Krzywa utargu przeciętnego (tj. krzywa popytu firmy) ma kształt opadający, bo Uc wzrasta mniej niż proporcjonalnie w stosunku do wzrostu sprzedanej pro­dukcji. Każdy punkt na krzywej Up wyznacza cenę, po której sprzedano produkt.

Zależności między utargiem całkowitym, przeciętnym i krańco­wym w warunkach monopolu:

— utargi przeciętny i krańcowy w miarę zwiększania ilości sprzeda­wanych produktów maleją, z tym że utarg krańcowy zmniejsza się szybciej niż utarg przeciętny;

— utarg przeciętny osiąga zero, gdy utarg całkowity jest równy zeru;

— utarg krańcowy osiąga zero, gdy utarg całkowity osiągnie swoje maksimum;

— utarg krańcowy może być ujemny.

W powyższej analizie zakładamy, że monopol sprzedaje każdą jednostkę produktu po tej samej cenie. Mówimy wówczas o monopolu niedyskrymi-nującym. Jeżeli różne jednostki tego samego produktu sprzedawane są po różnych cenach, wówczas mamy do czynienia z dyskryminacją monopo­listyczną.

Monopol pełny jest jedynym producentem lub sprzedającym na rynku i dla­tego krzywa popytu na jego produkty jest równoznaczna z krzywą popytu ryn­kowego. Monopol pełny jest równoznaczny z gałęzią przemysłu. W rezultacie krzywa popytu monopolu pełnego ma nachylenie negatywne a jej elastyczności zawarte są między 0 i - oo.

Ponieważ krzywa popytu na produkty monopolu pełnego jest równoznacz­na z krzywą popytu rynkowego posiadającą nachylenie negatywne, zwiększenie rozmiarów sprzedaży wymaga zmniejszenia ceny, natomiast mniejsza sprze­daż może być realizowana po większej cenie. W rezultacie przychód prze­ciętny równy cenie (PPp = P) nie jest równy przychodowi marginalnemu (PMP). Linia przychodu marginalnego znajduje się poniżej linii przychodu przeciętnego (P = PPp > PMp).

Popyt na produkty monopolu pełnego nie jest linią poziomą, lecz linią (krzywą) o nachyleniu negatywnym. Monopol pełny nie będzie dostar­czał na rynek swoich produktów jeśli PMP spadnie poniżej zera.

Przychód całkowity monopolu (PCP) rośnie wraz ze zwiększaniem produ­kcji i sprzedaży osiągając maksimum przy wielkości produkcji Q,. W punkcie tym PMP = 0 a Ep = - 1. Monopol nie będzie zwiększał produkcji ponad Q„ bowiem między Q, i Q2 przychód marginalny jest ujemny (PMP < 0 a Ep zawarta jest między 1 i 0), a przychód całkowity zaczyna spadać.

Optimum produkcji monopolu w okresie krótkim

Podobnie jak przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne także monopol może osiągać w punkcie równowagi krótkookresowej zysk dodatni, zerowy a na­wet zysk ujemny (stratę). Przypomnijmy, że w teorii ekonomii zysk maksymalny może być dodatni lub ujemny (strata minimalna). Jeżeli celem monopolu jest maksymalizacja zysku, wówczas nie może on wyznaczać ceny i wielkości pro­dukcji w sposób dowolny. Monopol musi uwzględnić ograniczenia rynkowe w postaci krzywej popytu na swoje produkty a także danych kosztów produkcji (danej technologii i cen czynników produkcji).

Fakt, że przedsiębiorstwo posiada pozycję monopolu pełnego nie gwarantuje osiągania zysku pozytywnego. Monopol pełny może być nierentowny, czyli przy­nosić straty a nie zyski ekonomiczne ze swojej działalności.

Sytuacja firmy monopolistycznej różni się od wolnokonkurencyjnej tym, że utarg przeciętny i utarg krańcowy nie są tym samym. Krzywe tych utargów w monopolu są opadające, z tym że krzywa utargu krańcowego opa­da bardziej stromo.

0 A B produkcja sprzedana

Rys. Równowaga monopolu w krótkim okresie

Dla wielkości produktu OA utarg krańcowy wyraźnie przewyższa koszt krań­cowy. Monopoliście opłaca się więc zwiększać produkcję, aż do momentu, w którym utarg krańcowy zrówna się z kosztem krańcowym, co następuje przy wielkości produkcji OB (optymalne rozmiary produkcji).

Punkt K wyznacza równowagę przedsiębiorstwa monopolistycznego (ekonomiczne optimum produkcji); w tym punkcie monopol osiąga zysk maksymalny (tzw. punkt Cournota).

Dla produktu większego niż OB koszt krańcowy przewyższa utarg krańcowy, co zmniejsza zysk. Dlatego firma chcąc maksymalizować zysk, będzie ograni­czać produkcję, bo koszt krańcowy będzie malał, a utarg krańcowy - rósł.

Cenę równowagi monopolu otrzymamy prowadząc przez punkt K linię równoległą do osi rzędnych, aż do punktu przecięcia się jej z krzywą utargu przeciętnego. Punkt F wyznacza cenę równowagi monopolu. BF jest na rynku ceną monopolową, zapewniającą przedsiębiorstwu największy zysk CDEF. Zysk ten jest różnicą między utargiem całkowitym OEFB (OB x BF) a kosztem całkowitym OCDB (OB x DB), albo można go zapisać jako:

Zm - zysk monopolowy

Cm - cena monopolowa

Kpc - koszt przeciętny całkowity

P - rozmiar sprzedanej produkcji

W warunkach monopolu optimum techniczne wyzna­czone przez punkt przecięcia krzywej kosztów krańcowych z krzywą kosztów przeciętnych, oznaczone symbolem Q, wyznacza większe rozmiary produkcji niż optimum ekonomiczne, oznaczone symbolem K, przy którym monopolista maksymalizuje swój zysk. Oznacza to, że produkcja wytwarzana jest nie przy najniższych lecz wyższych kosztach przeciętnych. Tak więc istotne dla mono­polisty jest to, że dążąc do maksymalizacji zysków może on ograniczać produk­cję do rozmiarów niższych niż wyznaczone przez optimum techniczne, gdyż za­pewnia mu je wysoka cena monopolowa.

Zysk maksymalny monopolu możemy także wyznaczyć, posługując się krzywą kosztów całkowitych i krzywą utargu całkowitego.

Monopol ma podobny przebieg kosztów jak firma wolnokonkurencyjna, inna jest natomiast krzywa utargu całkowitego.

Decyzje firmy monopolistycznej będą podobne do decyzji firmy konkuren­cyjnej. Monopolista będzie realizował zysk przy wielkości produktu od A do C.

Zysk mierzymy pionową odległością między krzywą utargu całkowitego i kosz­tu całkowitego. W naszym przypadku zysk monopolisty będzie największy przy wielkości produkcji OB, tutaj bowiem utargi całkowite najbardziej przewyższają koszty całkowite (odcinek B1 B2).

Rys. Wyznaczanie największego zysku monopolu

Firma może w określonej sytuacji lub czasie stawiać sobie inne cele niż maksymalizacja zysku. Charakter celu firmy będzie wtedy wpływać na decyzje firmy. Zobaczmy, co działoby się z zyskiem, gdyby firma maksymalizowała swój utarg całkowity. Produkowałaby ona wówczas więcej, niż firma maksyma­lizująca zysk. Zysk byłby maksymalny dla produktu OB, a utarg całkowity byłby największy, gdyby firma wytwarzała wielkość pro­dukcji OD. W naszym przypadku przy produkcji OD zysk całkowity byłby ujemny.

Zyski i straty odgrywają znaczącą rolę w sposobie działania wolnego rynku i wpływają na taką alokację czynników wytwórczych, aby mogły być jak najle­piej wykorzystywane.

Optimum produkcji monopolu w okresie długim

W odróżnieniu od doskonałej konkurencji, długookresowa równowaga monopolu nie charakteryzuje się bra­kiem zysku ekonomicznego czy strat. Jeśli monopol osiąga zysk ekonomiczny w krótkim okresie, to nie utraci go w długim, chyba że przestanie być monopo­lem. Jeśli w krótkim okresie monopol ponosi stratę, to musi poszukiwać sposo­bów korzystniejszego zastosowania swoich zasobów. W długim okresie mono­pol musi decydować, czy zmieniać rozmiary produkcji, aby zwiększyć zysk.

Warunkiem długookresowej równowagi jest zrównanie długookre­sowego kosztu krańcowego (DKk) z utargiem krańcowym (Dk) i krótko­okresowym kosztem krańcowym (Kk). Możemy ten warunek zapisać następująco:

Pierwotnie równowaga występowała w punkcie A, przy cenie p1 i produkcji q1. Zwiększenie skali produkcji przesuwa punkt równowagi do B, przy cenie niższej p2 i większej produkcji q2. Widać również, że monopol znajduje się w przedziale rosnących korzyści skali i mógłby wybrać większą produkcję, bliż­szą punktowi przecięcia długookresowej krzywej kosztów krańcowych z długo­okresową krzywą kosztów przeciętnych.

Polityka cenowa monopolu

Istotą monopolu jest jego siła rynkowa, pozwalająca panować nad ceną sprzedawanego wyrobu. Monopol nie musi dostosowywać się do ceny, przeciw­nie to on poszukuje, a następnie ustala cenę i wielkość produkcji, które maksy­malizują zysk. O ile w konkurencji doskonałej producent jest cenobiorcą, o tyle w warunkach monopolu jest cenotwórcą. Tutaj nie rynek panuje nad pro­ducentem, lecz głównie monopol nad rynkiem. Monopol kształtuje więc cenę, manipuluje rozmiarami produkcji i nagina zachowanie konsumenta do swoich interesów.

W ten sposób widać wyraźnie, iż przedsiębiorstwo, mogące wyznaczać cenę, będzie ustalało cenę relatywnie wyższą niż gdyby kształtowana ona była przez rynek wolnokonkurencyjny.

Miarą siły monopolu jest nadwyżka ceny nad kosztami wytwarzania. Mono­pol nie ma jednak pełnej swobody działania. Cena monopolowa podlega również prawom rynkowym i w związku z tym istnieje pewna ograniczoność swobody kształtowania jej górnego poziomu. Jest ona zdeterminowana przez różne czyn­niki obiektywne, wśród których do najważniejszych należą:

- wielkość globalnego popytu na dany produkt,

- elastyczność cenowa i dochodowa popytu (podwyższanie cen może pro­wadzić do tak dużego spadku popytu, że utarg całkowity zmniejszy się i pod­wyżka cen stanie się nieopłacalna),

- istnienie substytutów i wzrost ich produkcji,

- import konkurencyjnych towarów,

- ograniczenia ze strony kosztów produkcji (wysoka cena monopolowa możliwa jest do utrzymania przy małych rozmiarach produkcji, przy małej skali produkcji koszt jednostkowy jest wysoki).

Dyskryminacja cenowa

Na rynku doskonale konkurencyjnym każdy kupujący nabywa każdą jedno­stkę danego produktu po takiej samej cenie. Ponieważ produkty są jednorodne, a kupujący posiadają pełną informację o produkcie, dlatego sprzedający (produ­cent) który chciałby podyktować cenę wyższą od rynkowej nie znajdzie nabyw­ców na swój produkt.

W dotychczasowej analizie monopolu przyjmowaliśmy, że sprzedaje on każ­dą jednostkę ze swoich produktów po takiej samej cenie każdemu kupującemu. Monopol może jednak stosować różne ceny tego samego produktu dla różnych odbiorców. Monopol może także stosować różne ceny dla kolejnych jednostek produktu sprzedawanych danemu odbiorcy. Zjawisko takie określamy mianem dyskryminacji cenowej.

Dyskryminacja cenowa ma miejsce wówczas, kiedy ten sam produkt sprzedawany jest, w tym samym, miejscu i czasie, po różnych cenach.

Możliwość stosowania dyskryminacji cenowej przez monopol wymaga spełnienia dwóch warunków:

a) Przedsiębiorstwo monopolistyczne musi mieć możliwość dzielenia rynków, a popyty kupujących na różnych rynkach muszą posiadać różne elastyczno­ści cenowe.

b) Monopol posiada możliwości zapobiegania praktykom odsprzedawania pro­duktu (usługi) przez kupujących, którzy nabywają go po niższej cenie, tym którzy kupują go po cenie wyższej.

Przykładem dyskryminacji cenowej są opłaty za przejazdy koleją lub środka­mi komunikacji miejskiej. Studenci, młodzież szkolna, emeryci, itp. płacą za przejazd niższe ceny aniżeli pozostali członkowie społeczeństwa. Płacący niższe ceny nie mogą przekazać (odsprzedać) biletów kolejowych lub tram­wajowych innym osobom, które nie legitymują się odpowiednim dokumentem (legitymacją szkolną, studencką, itp.). Podobnie jest w przypadku cen za seans filmowy w kinach. W obydwu przykładach ceny tego samego produktu (usługi) są różne w zależności od zróżnicowanego popytu reprezentowanego przez po­szczególnych konsumentów (popytu na różnych rynkach), którzy posiadają od­mienne preferencje i dochody. W ten sposób monopol stosujący dyskryminację cenową osiąga większy zysk całkowity ze sprzedaży produktu.

Warunkiem maksymalizacji zysku jest zrównanie się przychodu marginalnego z kosztem marginalnym. Dla monopolu, który dyskryminuje ceny między dwoma grupami kupujących I i II (dwoma rynkami) maksymalizacja zysku wymaga, aby PMpl = PMpll = KM.

Monopol stosujący dyskryminację cenową zmierza do tego, aby przychód marginalny zrównał się z kosztem marginalnym na wszystkich rynkach, na których sprzedaje swój produkt.

Monopol stosujący dyskryminację cenową sprzedaje ten sam produkt po cenie wyższej na rynku, na którym popyt jest stosunkowo sztywny oraz po cenie niższej na rynku o popycie bardziej elastycznym.

7. Porównanie monopolu z konkurencją doskonałą

Równowaga przedsiębiorstwa, wyznaczająca wielkość produkcji oraz cenę sprzedaży maksymalizującą zysk, jest odmienna w zależności od rodzaju kon­kurencji rynkowej. Najbardziej widoczne różnice w optymalnym położeniu przed­siębiorstwa wynikają z porównania dwóch skrajnych przypadków konkurencji, tzn. konkurencji doskonałej i monopolu pełnego.

Porównania równowagi przedsiębiorstwa na obydwu rynkach dokonamy w ten sposób, że to samo przedsiębiorstwo traktować będziemy jako podmiot działający na rynku doskonałej konkurencji, a następnie jako podmiot posiadający pozycję monopolu pełnego. Zakładamy więc, że koszty (krzywe kosztów marginalnych i przeciętnych) są takie same, niezależnie od tego na jakim rynku znajduje się przedsiębiorstwo.

Wykres. Równowaga przedsiębiorstwa: konkurencja doskonała-monopol

Przedsiębiorstwo konkurencyjne osiąga równowagę w punkcie zrównania się kosztu marginalnego z przychodem marginalnym. Ponieważ krzywa popytu na produkty przedsiębiorstwa jest doskonale elastyczna, przychód marginalny jest równoznaczny z ceną (z linią popytu).

W punkcie równowagi (punkt D) przedsiębiorstwo wytwarza wielkość produkcji QK i sprzedaje ją po cenie PK. Zysk jednostkowy przedsiębior­stwa wynosi DE (różnica między PK i KCP w punkcie równowagi), natomiast zysk całkowity równa się PkDEF.

Monopol jest w równowadze w punkcie zrównania się KM i PMp, przy czym przychód marginalny jest malejący. W punkcie równowagi monopol sprzedaje wielkość produkcji Qm po cenie monopolowej Pm. Zysk jednostkowy monopolu wynosi AB(Pm - KCP), natomiast zysk całkowity równa się zakreskowanemu ob­szarowi PmABC.

Zasadnicze różnice między przedsiębiorstwem działającym w warunkach doskonałej konkurencji i monopolem są następujące:

- przedsiębiorstwo konkurencyjne wytwarza w stanie równowagi więcej produ­kcji, niż monopol (Qk > Qm),

- cena sprzedaży monopolu jest większa od ceny sprzedaży produktów przed­siębiorstwa doskonale konkurencyjnego (Pm > Pk),

- zysk monopolowy jest większy od zysku przedsiębiorstwa doskonałej konku­rencji (PmABC > PmDEF).

Podobne różnice odnoszą się do stanów długookresowej równowagi przed­siębiorstwa doskonałej konkurencji i monopolu. Wielkość przedsiębiorstwa doskonałej konkurencji jest w punkcie równowagi długookresowej „idealna", na­tomiast monopol wytwarza mniej i posiada nadwyżkę zdolności produkcyjnych w porównaniu do stanu idealnego. Ponieważ monopol nie wykorzystuje w pełni zdolności produkcyjnych, możliwych do osiągnięcia w długim okresie czasu, stąd zaspokojenie dobrobytu społecznego jest mniejsze w warunkach rynku monopolistycznego, aniżeli w sytuacji rynku doskonale konkurencyjnego.

Przyczyną umożliwiającą osiąganie większych zysków przez monopol (po­mimo mniejszej produkcji i większej ceny sprzedaży) jest brak konkurencji. Przedsiębiorstwo, które jest jednym z wielu producentów danego produktu musi dostosowywać swoje decyzje do ceny ukształtowanej na rynku (przedsiębior­stwo akceptuje cenę rynkową). Ponieważ cena sprzedaży jest wielkością daną, przedsiębiorstwo może zwiększać zysk głównie poprzez działania zmierzające do obniżania kosztów produkcji.

Przedsiębiorstwo musi wprowadzać usprawnienia technologiczne i ulepszać zarządzanie po to, aby zmniejszać koszty. W długim okresie czasu obniżka ko­sztów wymaga wprowadzenia do produkcji nowych technologii - wymaga stoso­wania osiągnięć postępu technicznego,

W przypadku monopolu presja na wprowadzanie postępu technicznego i ob­niżenie kosztów produkcji jest mniejsza, mimo że monopol ma w tym zakresie większe możliwości finansowe (większe zyski, które mógłby przeznaczyć na za­kup nowych technologii). Nie oznacza to, iż w dziedzinach zmonopolizowanych w wysokim stopniu postęp techniczny w ogóle nie istnieje. Pozycja monopolisty nie jest wieczna (pojawiają się substytuty, wygasa ochrona patentowa, admini­stracja wycofuje prawa wyłączności dane przedsiębiorstwu) i dlatego również monopol musi w pewnym momencie wprowadzać bardziej efektywne metody produkcji.

Model konkurencji doskonałej staje się standardem mikroekonomicznej racjonalności, gdyż za­pewnia:

- efektywne wykorzystanie zasobów,

- pełne wykorzystanie mocy produkcyjnych,

- postęp techniczny,

- wzrost wydajności pracy,

- niski koszt produkcji.

Z kolei monopol - w odróżnieniu od przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjne-o - odznacza się niską efektywnością gospodarowania. Uzyskiwany zysk eko­nomiczny, który wynika z jego uprzywilejowanej pozycji na rynku, jest nieuza­sadniony, a co więcej - wywołuje szereg negatywnych zjawisk. Monopol wyznacza cenę maksymalizującą zysk przez manipulowanie podażą, przy niepełnym wykorzystaniu mocy produkcyjnych i przy wyższym koszcie jednostkowym niż wyznacza to optimum techniczne.

Tak więc, na skutek istnienia monopoli, społeczeństwo musi płacić wyższe ceny za mniejsze rozmiary produkcji. Na tej podstawie formułuje się pogląd, że monopol w porównaniu z wolną konkurencją prowadzi do niewłaściwej alokacji zasobów i jest szkodliwy społecznie.

8. Równowaga w warunkach konkurencji monopolistycznej

Popyt na produkty przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego jest pozio­mą linią prostą, natomiast popyt na produkty gałęzi przemysłu przybiera postać krzywej o nachyleniu negatywnym. W przypadku monopolu pełnego krzywe po­pytu przedsiębiorstwa i gałęzi przemysłu są identyczne.

Przedsiębiorstwo działające w warunkach konkurencji monopolistycz­nej spotyka się z dwiema różnymi krzywymi popytu. Pierwsza krzywa popy­tu charakteryzuje się tym, że zmianie ceny produktów przedsiębiorstwa nie towarzyszą zmiany cen produktów przedsiębiorstw konkurencyjnych. Druga krzywa popytu powstaje wówczas, kiedy w odpowiedzi na zmianę ceny produ­któw przedsiębiorstwa konkurenci także zmieniają ceny swoich produktów.

Konkurencja monopolistyczna - krzywe popytu

W danym momencie czasu przedsiębiorstwo może sprzedać wielkość Q, po cenie P,. Przypuśćmy, że przedsiębiorstwo obniża cenę do poziomu P2, pod­czas gdy konkurenci nie zmieniają swoich cen. Przedsiębiorstwo może zwięk­szyć sprzedaż produktów do wielkości Q2. Tak więc w sytuacji, kiedy jedynie dane przedsiębiorstwo obniża cenę krzywa popytu na jego produkty przybiera postać linii dd.

Popyt na produkty przedsiębiorstwa zmniejszy się, jeśli konkurenci również obniżą ceny swoich produktów. Po cenie P2 przedsiębiorstwo będzie mogło sprzedać mniejszą ilość produktów, np. Q'2 (Q'2 < Q2). W porównaniu do sytuacji wyjściowej (cena P, - wielkość sprzedaży Q„ przedsiębiorstwo sprzedaje więk­sze ilości produktów (Q'2 > Q,) po niższej cenie, jednakże sprzedaż jest mniej­sza, aniżeli wówczas, kiedy konkurenci nie obniżą swoich cen. Różnica między Q2 i Q'2 jest wielkością sprzedaży utraconą na rzecz konkurentów.

Krzywa DD zawierająca punkty A i B' jest krzywą popytu na produkty przedsiębiorstwa w sy­tuacji, kiedy wszyscy producenci obniżają cenę Pr.

Jeżeli przedsiębiorstwo podnosi cenę swoich produktów i to samo czynią przedsiębiorstwa konkurencyjne, wówczas spadek sprzedaży produktów przed­siębiorstwa jest większy - popyt spadnie ze względu na wzrost ceny a także z racji przesunięcia zakupów części dotychczasowych konsumentów na produk­ty konkurentów.

Istnienie krzywej popytu DD nie wymaga, aby zmiany cen (spadek lub wzrost) produktów przedsiębiorstwa i produktów konkurencyjnych były propo­rcjonalne. Ponieważ produkty są zróżnicowane producenci mogą sprzedawać je po różnych cenach i stosować zmiany cen niekoniecznie proporcjonalne w sto­sunku do zmian cen produktu konkurencyjnego.

Istotną zmianą wprowadzoną do analizy konkurencji monopolistycznej jest przyjęcie możliwości wpływania przedsiębiorstwa na położenie krzywej popytu. Dotychczas przyjmowaliśmy, że popyt na produkty przedsiębiorstwa jest wielko­ścią daną, ukształtowaną przez optymalne wybory konsumentów (kupujących). E. Chamberlin uważa, że przedsiębiorstwo może wpływać na przesunięcie krzy­wej popytu wykorzystując do tego celu takie działania jak reklama oraz różni­cowanie produktów pod względem jakości. W tym wypadku należy jednak uwzględnić nie tylko przesunięcie się krzywej popytu, lecz także przesunięcie się krzywej kosztów, wywołane zwiększonymi nakładami na reklamę lub zmianę jakości produktu.

W warunkach konkurencji monopolistycznej celem przedsiębior­stwa jest utrzymanie pozycji monopolistycznej, pozwalającej na zacho­wanie odpowiednio wysokiej ceny, zapewniającej zysk monopolistycz­ny. Zasadniczą różnicę między konkurencją monopolistyczną a konkurencją doskonałą stanowi duże asortymentowe zróżnicowanie produktów. Dzięki temu firma uzyskuje odrębny rynek na swój produkt, na którym krzywa popytu ma normalne ujemne nachylenie. To z kolei powoduje, że staje się ona monopolistą na tym rynku oraz może kształ­tować ceny i produkcję w sposób maksymalizujący jej zysk. Firma za­tem nie jest cenobiorcą lecz cenotwórcą.

W krótkim okresie warunki równowagi przedsiębiorstwa w obszarze kon­kurencji monopolistycznej są analogiczne do występujących w sytuacji równo­wagi monopolu, z tą różnicą, że poziom cen w warunkach konkurencji monopolistycznej jest nieco niższy niż w przypadku pełnego monopolu, rozmiary produkcji zaś są nieco wyższe od tych, przy któ­rych monopol maksymalizuje zysk.

Z kolei mechanizm długookresowego dostosowania rynkowego opiera się na identycznym założeniu, jak w doskonałej konkurencji. Istnienie zysku eko­nomicznego przyciąga nowe kapitały i zachęca konkurentów do produkowania substytutów.

Wejście nowych firm, które jest względnie łatwe, powoduje, że krzywa po­pytu przesuwa się w lewo - z D1 do D2 i następuje jej uelastycznienie. Wraz z wejściem nowych firm kurczy się rynek firm dotychczasowych. Przesu­wanie się krzywych popytu kończy się z osiągnięciem stanu długookresowej równowagi (E2), przy której firma sprzedaje ilość q2, po cenie p2. Tak więc w wyniku wzrostu konkurencji na rynku monopolistycznym nastąpił spadek po­ziomu produkcji z q1 do q2 i spadek ceny z p1 do p2. Przy długookresowej rów­nowadze firma osiąga zerowy zysk ekonomiczny, gdyż nowa krzywa popytu D2 jest styczna do krzywej długookresowego kosztu przeciętnego.

W warunkach konkurencji monopolistycznej (w odróżnieniu od wolnej kon­kurencji) firmy napotykają ograniczenia ze strony popytu. Chcąc sprzedać wię­cej, muszą obniżyć ceny, co oznacza zanik zysku ekonomicznego. Ze względu więc na niechęć do obniżki cen, w danej gałęzi produkcji występuje niepełne wykorzystanie mocy produkcyjnych i wielkość produkcji nie zapewnia tech­nicznego optimum produkcji (q0).

Slajd 39

Rys. Długookresowa równowaga w warunkach konkurencji monopolistycznej

Slajd 40

Należy zwrócić uwagę, że obniżanie ceny zarówno przy krótko- jak i długo­okresowej równowadze powodowałoby konieczność zwiększenia produkcji i kształtowania jej niezgodnie z rozmiarami wyznaczonymi przez punkt, w któ­rym Uk = Kk. Skutkiem tego byłoby zmniejszenie osiąganego zysku lub nawet strata. Z tych względów konkurencja cenowa uznawana jest za nieopłacalną.

Bardziej korzystnym sposobem konkurencji jest różnicowanie produktów, ciągłe wprowadzanie na rynek tzw. nowości oraz stosowanie innych metod od­działywania na konsumenta dla zachowania lub zwiększenia swego udziału w rynku.

Różnicowanie produktów jest szeroko stosowanym sposobem konkurencji, o czym świadczy duża różnorodność spotykanych na rynku wyrobów o zbliżo­nych cenach użytkowych.

Wskutek zróżnicowania produktu na rynku niedoskonałej konkurencji za­chodzi konieczność promowania sprzedaży swojego wyrobu. Oprócz tego do stosowanych przez przedsiębiorstwa środków aktywizacji sprzedaży należą: re­klama podkreślająca jakość, model, termin i warunki dostawy produktu, sponsoring (m.in. sponsorowanie różnych imprez sportowo-kulturalnych i przez to promowanie swojego produktu) oraz public relations (utrzymywanie dobrych kontaktów z dostawcami, dystrybutorami oraz klientami przedsiębiorstwa). Wszystko to powoduje zwiększenie wydatków danej firmy o tak zwane koszty sprzedaży, co wiąże się z podwyższeniem jej całkowitych kosztów produkcji.

Ponoszenie tych kosztów powoduje przesunięcie krzywych kosztu przeciętnego i krańcowego, jak również krzywej popytu. O ile zmiany cen powodują przesu­wanie się wzdłuż danej krzywej popytu, to różnicowanie produktów oraz wydat­ki na aktywizację sprzedaży przesuwają krzywe popytu w prawo (wzrost popy­tu), przy danych cenach. Przesuwanie krzywych wpływa też na wyznaczanie punktu optimum.

9. Załamana krzywa popytu w warunkach oligopolu

Obserwacje rzeczywistego funkcjonowania rynku oligopolistycznego wyka­zały, że ceny na tym rynku są stosunkowo sztywne (stabilne). Nawet zmiany kosztów produkcji nie znajdują bezpośredniego odbicia w zmianach cen pro­ducentów oligopolistycznych. Wyjaśnienia tego zjawiska dostarcza model oligopolu P. Sweezy'ego, którego podstawową kategorią wyjaśniającą jest załamana krzywa popytu.

Firmy należące do oligopolu nie mogą (jak monopol) uważać krzywej popytu rynkowego za swoją własną. Korzyści skali produkcji sprzyjają istnieniu niewielu dużych przedsiębiorstw i z małą ilością kapitału żaden konkurencyjny producent nie jest w stanie wejść do zmonopolizowanej gałęzi. Tak więc wejście do takiej gałęzi produkcji jest znacznie utrudnione, w przeciwieństwie do czystej konkurencji i konkurencji monopolistycznej.

Analiza struktury rynku oligopolistycznego jest o wiele bardziej złożona niż pozostałych struktur rynkowych.

Ze względu na niewielką liczbę firm, każda decyzja oligopolisty - dotycząca cen, produkcji, zróżnicowania produktów, jak również środków aktywizacji sprzedaży - ma dostrzegalny wpływ na każdego z konkurentów. Z tego powodu istotą jest założenie, że zmiany w zachowaniu dowolnej firmy, w danej dziedzi­nie, będą powodowały konkurencyjne reakcje pozostałych. Oczywiście oligopolista nigdy nie może być pewny do końca, jakie będą reakcje rywali, możliwe są bowiem różne modele ich zachowań. Stąd wynika duża niepewność i ryzyko w działaniach oligopolistów. Prowadzi to do wniosku, że bardziej korzystne w tej strukturze rynku jest porozumienie i współpraca niż bezwzględna rywalizacja.

Jednym z podstawowych aspektów rynku oligopolistycznego jest polityka cenowa. Zachowanie się cen na tym rynku jest zasadniczo różne od rynku do­skonale konkurencyjnego. W doskonałej konkurencji ceny zmieniają się na bie­żąco w odpowiedzi na zmiany popytu i podaży. Ceny oligopolistyczne zmieniają się rzadziej. Małe zmiany popytu i kosztów nie wpływają na zmianę ceny, do­piero duże i trwałe ich zmiany wywołują reakcje dostosowujące poziom cen. Z wielu względów oligopolista nie jest skłonny zmieniać ceny często i stara się utrzymać ich poziom. Dlatego mówi się, że oligopol administruje cenami. Ustalając cenę, oligopolista bierze pod uwagę popyt oraz koszty i ceny konku­rencyjnych wyrobów.

Kontrola nad ceną pojedynczej firmy oligopolistycznej jest ściśle ograniczo­na przez wzajemną współzależność firm działających na tym rynku. Oligopo­lista zwiększając cenę ponosi ryzyko „wysadzenia siebie z rynku", obniżka zaś cen może wywołać reakcję łańcuchową i doprowadzić do wojny cen, co w efekcie może spowodować zanik zysku ekonomicznego. Dlatego też przed­siębiorstwa oligopolistyczne preferują rozwiązania niekolizyjne o charakterze zmowy lub kooperacji, których celem jest wspólne dążenie do maksymalizacji zysku.

Współzależność firm w oligopolu wytłumaczymy za pomocą modelu P. Sweezy'ego, tzw. złamanej krzywej popytu.

Model Sweezy'ego zakłada, że w warunkach oligopolu, gdy nie ma zmowy między konkurentami, indywidualna krzywa popytu na pro­dukty danej firmy jest zdeterminowana zachowaniami rynkowymi po­zostałych firm, będącymi wynikiem bezpośredniej reakcji na decyzje konkurentów.

Rys.. „Złamana" krzywa popytu w warunkach oligopolu

Wykreślona na rysunku krzywa popytu firmy oligopolistycznej składa się z dwóch części: o większej (krzywa DD) i mniejszej (krzywa D1D1) elastyczności cenowej popytu. Jeżeli założymy, że konkurenci nie reagują na decyzje danej firmy i nie zmieniają ceny ani ilości, to jej funkcja popytu określona jest przez konwencjonalną krzywą popytu DD, o mniejszym nachyleniu i większej ela­styczności cenowej. Przyjmując jednak, że konkurenci w oligopolu zareagują na decyzje cenowe danej firmy i dokonają zmian cen w tym samym kierunku, to wówczas reakcję popytu na zmianę ceny będzie opisywać już inna funkcja po­pytu, wyrażona krzywą D1D1, która jest bardziej pochylona, o mniejszej ela­styczności cenowej niż krzywa DD.

W modelu Sweezy'ego przyjmuje się, że firmy oligopolistyczne reagują asymetrycznie na zmianę ceny. Oznacza to, że podejmują walkę cenową, gdy konkurent obniża cenę, i są zadowolone, a więc nie reagują, gdy ten cenę podno­si. Gdyby dana firma chciała przesunąć się na swojej krzywej popytu powyżej punktu A, podwyższając dotychczasową cenę Po, to brak reakcji konkurentów nie wywoła zmiany jej funkcji popytu i pozostanie ona na dotychczasowej, el-styczniejszej krzywej DD. Oznacza to, że wzrost ceny przy krzywej popytu o wyższej elastyczności wywoła spadek utargu całkowitego w wyniku utraty części rynku na rzecz konkurentów. Z kolei obniżenie ceny poniżej Po wywoła zmianę funkcji popytu danej firmy i pochylenia krzywej popytu poniżej punktu A, zmniejszając jej elastyczność. Usztywnienie popytu „łamie" krzywą popytu firmy oligopolistycznej, która przyjmuje kształt DD1. Tym samym łamie krzywą utargu krańcowego (Uk), powodując brak jej ciągłości dla ilości oferowanej qo. Na poziomie qo firma natrafia na mniej elastyczną część złamanej krzywej po­pytu i przesuwając się poniżej punktu A, obniżając cenę, zmniejsza gwałtownie swój utarg krańcowy - stąd właśnie brak ciągłości krzywej utargu krańcowego.

Wynika stąd wniosek, że oligopoliście nie opłaca się obniżyć ceny, gdyż inni mogą zrobić to samo, gdyż w rezultacie spadku cen obniży się elastyczność popytu, spadnie utarg całkowity i zmniejszy się zysk. Jest to wynikiem występującej w oligopolu współzależności.

Oligopolista maksymalizuje swój zysk przy cenie na poziomie po i rozmia­rach produkcji qo, wyznaczonych przez przecięcie się krzywej kosztów krańco­wych z przerwaną krzywą utargu krańcowego na skutek załamania się krzywej popytu. Można więc stwierdzić, że równowaga występuje w punkcie A. Mimo że nie ma równości Uk i Kk, zysk jest maksymalizowany, ponieważ zmiana pro­dukcji w dowolnym kierunku zmniejsza zysk.

Zwróćmy uwagę, że ze względu na nieciągłość krzywej utargu krańcowego, zmiana wysokości kosztów i tym samym położenia krzywej kosztów krańco­wych między punktami a i b nie wpłynie na wybór optymalnych rozmiarów produkcji. Cena na rynku oligopolistycznym rośnie tylko wtedy, gdy następuje wzrost kosztów produkcji u wszystkich oligopolistów. Wówczas podwyżka jej wynika z dążenia do utrzymania zysku na poprzednim poziomie.

Omawiając problem konkurencji w oligopolu należy również przedstawić główne formy zachowań oligopolu, które mają wpływ na ograniczenie negatywnych skutków konkurencji.

W wyniku łączenia się firm powstają nowe formy instytucjonalne, z których najbardziej znane to: poole i ringi, kartele, syndykaty, trusty, koncerny, kon­glomeraty oraz holdingi.

Poole i ringi

Przedsiębiorstwa tworzą poole lub ringi w celu zrealizowania konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcia korzyści ekonomicznych o charakterze monopoli­stycznym. Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np. wspólną politykę cenową, dzielą zadania produkcyjne oraz rynki zbytu.

Porozumienia tego typu są dość luźne i tymczasowe i po wykonaniu przedsięwzięcia ulegają rozwiązaniu.

Kartel

Kartele powstały w Niemczech na przełomie XIX i XX w. Umowy kartelowe dotyczą wspólnej polityki ustalania cen, podziału rynków zbytu (wyznaczania kwot rynkowych) a także koordynacji planów inwestycyjnych przedsiębiorstw. W skład karteli mogą wchodzić przedsiębiorstwa krajowe, zagraniczne a niekie­dy instytucje rządowe poszczególnych krajów. Jednym z najbardziej znanych karteli międzynarodowych jest OPEC - Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej.

Zasadniczym celem umowy kartelowej jest ograniczenie wzajemnej konku­rencji oraz podział osiąganych zysków monopolowych. Producenci wchodzący w skład kartelu wyznaczają odpowiednie kontyngenty produkcji dla każdego przedsiębiorstwa i równocześnie określają ceny sprzedaży. Podział zysków jest zazwyczaj funkcją przyznanych kontyngentów produkcyjnych lub rynkowych. Przedsiębiorstwa kartelu walczą nieustannie między sobą o przydziały kontyn­gentów, o wielkości udziałów rynkowych oraz o podział wspólnie osiąganych zysków. Powstające konflikty prowadzą w końcu do łamania ustaleń kartelo­wych przez niezadowolonych producentów. Z tej racji kartele są z natury formą niestabilną i po pewnym okresie funkcjonowania ulegają rozwiązaniu.

Syndykat

Syndykat powstaje w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają wspólną politykę sprzedaży lub zakupu produktów. Syndykat spełnia rolę wspólnego biu­ra handlowego przedsiębiorstw, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpo­wiednią politykę cen i zbytu. Syndykat kontroluje również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyj­ne. Niekiedy syndykat towarzyszy kartelowi, potęgując pozycję monopolistyczną zrzeszonych przedsiębiorstw.

Poole, ringi, kartele i syndykaty nie są związkami trwałymi. Poszczególne firmy wchodzące w skład tego typu porozumień pozostają niezależnymi podmiotami gospodarczymi (zachowują odrębność własnościową i nie tracą niezależności prawnej) i dlatego w przypadku pojawienia się ostrych konfliktów (sprzeczności interesów) łatwo może dojść do rozpadu porozumienia monopolistycznego.

Trust

Trust stanowi jakościowo wyższą formę monopolizacji produkcji. Trust jest nowym przedsiębiorstwem, powstałym zamiast samodzielnie istniejących dotych­czas firm. Akcjonariusze (udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przeka­zują swoje udziały zarządowi trustu otrzymując w zamian certyfikaty trustowe. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład trustu tracą swą niezależność ekonomicz­ną i prawną. Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane przez przedsiębiorstwa płyną do centralnej kasy trustu. Rada trustu dzieli osiągnięte zyski proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm w truście.

Koncern

Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże, silne kapitałowo przedsięborstwo wyku­puje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrolę nad nimi. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie w oparciu o rachunek ekonomiczny. Równocześnie jed­nak centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz zakreśla im zasięgi rynków zbytu. Konkurencja między przedsiębiorstwami koncernu zostaje zlikwidowana.

Cechą wielu koncernów są technologiczne powiązania pionowe przedsię­biorstw. Koncern samochodowy może obejmować przedsiębiorstwa związane z wytworzeniem samochodu, tzn.: stalownie, przedsiębiorstwa przemysłu gu­mowego, elektrycznego, firmy produkujące lakiery samochodowe, itp. W skład koncernów naftowych wchodzą firmy poszukiwań i wydobycia ropy naftowej, ra­finerie, przedsiębiorstwa dystrybucji benzyn i oleju, stacje benzynowe, itp.

Konglomerat

Konglomeraty zaczęły powstawać po II wojnie światowej jako wyraz ekspan­sji dużych firm monopolistycznych i rozszerzania ich tradycyjnych działalności na inne dziedziny produkcji i handlu.

Monopol dominujący w danej dziedzinie produkcji zdobywa udziały w firmach z różnych gałęzi, zwłaszcza w tych, gdzie istnieje mniejsza koncentracja produ­kcji. W ten sposób monopol inwestuje swoje zyski monopolowe i dywersyfikuje rodzaje produkcji i rynków zbytu. Celem dywersyfikacji jest nie tylko osiąganie zysków z dodatkowych dziedzin, lecz również rozłożenie ryzyka na większą liczbę różnorodnych sfer działania.

Rozszerzanie działań monopolu na inne dziedziny może mieć także związek z unikaniem oskarżeń o praktyki monopolistyczne, które mogą się pojawić wów­czas, kiedy monopol koncentrowałby wszystkie swoje środki na rozwijaniu doty­chczasowej, zmonopolizowanej w znaczącym stopniu, dziedziny.

Przykładem konglomeratu jest działająca na polskim rynku firma amerykań­ska Procter and Gamble, która zajmuje istotne miejsce nie tylko w produkcji artykułów sanitarnych dla kobiet i dzieci (ponad 60% produkcji tych wyrobów) lecz również w produkcji past do zębów, proszków do prania, maszynek do go­lenia oraz kawy. Inna, znana firma Pepsico, która w Polsce wykupiła dominujące udziały Wedla, wytwarza zarówno napoje chłodzące jak i sprzęt sportowy (rakie­ty i piłki tenisowe, znane pod nazwą Wilson).

Holding

Holding jest stosunkowo skomplikowaną formą monopolizacji, pozwalającą na kontrolowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Holding jest przedsiębiorstwem (najczęściej spółką akcyjną), które poprzez posiadane akcje innych przedsię­biorstw (dosłowne „trzymanie" akcji) sprawuje kontrolę nad nimi.

Spółka akcyjna jest taką formą prawną przedsiębiorstwa, w której władzę sprawują akcjonariusze (współwłaściciele przedsiębiorstwa). Teoretycznie nale­ży posiadać przynajmniej 51% wszystkich akcji, aby decydować o działalności spółki. W rzeczywistości mamy często do czynienia z rozproszeniem akcji. Cześć akcji (np. 20-30%) należy do bardzo wielu właścicieli, z których każdy po­siada niewielką ilość akcji. W rezultacie skupienie w ręku jednego właściciela znacznie mniej niż 51% akcji pozwala na całkowitą kontrolę spółki. Im większe rozproszenie akcji, tym mniejsza jest ilość akcji potrzebna do władania spółką.

Przypuśćmy, że trzej właściciele, z których każdy posiada kontrolowaną ilość akcji odpowiednio w firmie A, B i C tworzą nową spółkę w formie holdingu. Właściciele kontrolujący firmy A, B i C dysponują nie tylko kapitałem własnym lecz również kapitałem wszystkich pozostałych akcjonariuszy poszczególnych przedsiębiorstw. W rezultacie holding kontroluje kapitały znacznie większe, aniżeli jego własne.

Holding może również powstać w wyniku kupowania akcji przedsiębiorstw na

giełdzie.

Najczęściej holdingi tworzą wielkie firmy przemysłowe lub finansowe (banki) w celu kontrolowania przedsiębiorstw powiązanych z ich działalnością. Jednym z największych holdingów w skali światowej jest General Motors.

USTAWODAWSTWO ANTYMONOPOLOWE

Poczynania przedsiębiorstw lub innych podmiotów gospodarczych zmierzające do uzyskania pozycji monopolisty na rynku ograniczają konkurencję, która jest jednym z podstawowych elementów gospodarki rynkowej. Negatywne kon­sekwencje monopolizacji znajdują swój wyraz zarówno w ekonomicznej, jak i społecznej sferze funkcjonowania gospodarki. Porównując sytuacje przedsię­biorstwa na rynkach konkurencji doskonałej i monopolistycznej stwierdziliśmy, że przedsiębiorstwo działające na rynku doskonale konkurencyjnym wytwarza (w stanie równowagi długookresowej) więcej produkcji po cenie niższej, aniżeli przedsiębiorstwo monopolistyczne. Podobnie jest w przypadku rynku czynników produkcji - optymalna wielkość zatrudnienia czynnika pracy przez monopol jest mniejsza od optymalnego zatrudnienia przedsiębiorstwa doskonale konkuren­cyjnego.

Pozycja monopolisty umożliwia nie tylko ustalenie ceny monopolowej, która jest mniej korzystna dla kupujących aniżeli cena na rynku konkurencyjnym. Mo­nopol może również stosować dyskryminację cenową lub narzucać swoje wa­runki cenowe wykorzystując posiadaną pozycję dominującą.

Teoria ekonomii wsparta wieloma doświadczeniami praktyki gospodarczej wykazuje, iż monopolizacja produkcji, sprzedaży lub zakupów prowadzi do mniejszej efektywności alokacji zasobów (mniejszej efektywności gospo­darowania) w porównaniu do wolnej konkurencji.

Szczególnie niebezpieczne dla konkurencji gospodarczej są jawne lub ukryte praktyki zmierzające do tworzenia karteli lub innych form monopolizacji, których celem jest wyeliminowanie konkurentów i dyktowanie warunków na zmonopolizowanym w ten sposób rynku.

W dniu 24 lutego 1990 r. wprowadzono w Polsce Ustawę o Przeciw­działaniu Praktykom Monopolistycznym.

Podobnie jak światowe regulacje antymonopolistyczne, polska ustawa okre­śla i definiuje praktyki monopolistyczne podmiotów gospodarczych działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które podlegają zakazom.

Równocześnie ustawa określa odpowiedzialność za stosowanie praktyk monopolistycznych oraz wyznacza administracyjny i sądowy tryb postępowania w zapobieganiu praktykom monopolistycznym. Tryb ten realizowany jest przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, powoływany przez Prezesa Rady Ministrów. Od decyzji Urzędu Antymonopolowego podmioty gospodarcze mogą odwoływać się do Sądu Antymonopolowego.

Za praktyki monopolistyczne uważa się takie postępowania podmiotów go­spodarczych, które polegają na:

- wykorzystywaniu swojej pozycji w celu narzucania uciążliwych warunków umów przynoszących nieuzasadnione korzyści lub uzależnianiu umowy od spełnienia świadczeń nie związanych z przedmiotem umowy,

- dokonywaniu porozumień między konkurentami w celu ustalania cen (sprze­daży, zakupu, marż handlowych, prowizji) dla osób trzecich, w celu podziału rynku lub ograniczania wielkości produkcji, sprzedaży i zakupu towarów a także w celu ograniczania dostępu do rynku lub eliminowania z rynku pod­miotów nie będących członkami porozumienia,

- wykorzystywaniu pozycji dominującej w celu ograniczania konkurencji, dziele­nia rynku, przyznawania przywilejów wybranym podmiotom gospodarczym lub dyskryminowania podmiotów poprzez odmowę sprzedaży lub zakupu to­warów a także stosowaniu cen dampingowych (poniżej kosztów produkcji) w celu eliminowania konkurentów,

- łączeniu się podmiotów na drodze nabywania akcji bądź majątku podmiotów, w efekcie czego następuje istotne osłabienie konkurencji,

- łączeniu stanowisk i funkcji dyrektora, członka zarządu, rady nadzorczej, ko­misji rewizyjnej w konkurujących ze sobą podmiotach gospodarczych, z któ­rych co najmniej jeden posiada ponad 10% udziału w rynku.

Ustawa odnosi się również do podmiotów gospodarczych, które już posiadają pozycję monopolistyczną i wykorzystują ją do podwyższania cen. Tak więc mo­nopolistom zakazuje się:

- ograniczania produkcji i sprzedaży (mimo posiadanych możliwości), zwłasz­cza prowadzącego do zwiększania cen,

- wstrzymywania sprzedaży w celu podwyższania cen,

- pobierania nadmiernie wygórowanych cen.

Stwierdzenie praktyk monopolistycznych upoważnia Urząd Ochrony Konku­rencji i Konsumentów do wydania decyzji nakazujących zaniechanie tych prak­tyk. Równocześnie umowy (porozumienia) między podmiotami gospodarczymi, w których zostają naruszone przepisy Ustawy są nieważne (w całości lub w od­powiedniej części).

Inne sankcje Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów dotyczą nakazu obniżenia cen, w sytuacji kiedy wzrost cen wynika ze stosowania praktyk mono­polistycznych. Dodatkową sankcją może być także zapłacenie kary pieniężnej do 15% przychodu ukaranego podmiotu gospodarczego, osiąganego w poprze­dnim roku obrachunkowym. Zgłoszenia praktyk monopolistycznych do Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów mogą dokonać podmioty gospodarcze, których interes został naruszony, organy kontroli państwowej i społecznej, a także organizacje ochrony interesów konsumentów.

W okresie swej działalności Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów ba­dał tysiące przypadków stosowania praktyk monopolistycznych w gospodarce polskiej. Często praktyki te udowodniono i zakazano ich stosowania. Poniżej przedstawiamy dwa przypadki praktyk monopolistycznych.

Modele rynkowe

- 9 -

Produkcja sprzedana

utargi

C=Up=Uk

Uc

Kk

Kp

C=Up=Uk

A

C B

A1

C1 B1

zysk

strata

Koszty,

utargi

Produkcja sprzedana

Kc

Uc

produkcja sprzedana

Uc

Kc

strata

zysk

A1

B1

C1

B2

A

B

C

Kc

Max Uc

B1

B2

A B C D

Produkcja sprzedana

Utarg całkowity i koszt całkowity

Utargi, koszty

Produkcja sprzedana

DKk

DKp

Up

KK1

KK2

Kp1

KP2

D

p1

p2

q1 q2

Uc

A

B

---