OCHRONA PRZYRODY W POLSCE

Ochrona przyrody to działania mające na celu zachowanie przed zniszczeniem lub uszkodzeniami wszelkich elementów przyrody - dziko występujących gatunków zwierząt i roślin, utworów przyrody nieożywionej, jak jaskinie czy głazy narzutowe, a także ich zespołów o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, chronionych w postaci rezerwatów, parków narodowych oraz parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Ochrona przyrody to zespół działań mających na celu wg ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. nr 114, 12.12.199 r.):

utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów,

zachowanie różnorodności gatunkowej,

zachowanie dziedzictwa geologicznego,

zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów,

kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody,

przywracanie do właściwego stanu zasobów i elementów przyrody

Zakres działań dotyczących ochrony przyrody jest bardzo szeroki: obejmuje prace inwentaryzacyjne, działania prawne, prace naukowo-badawcze nad stanem i przeobrażeniami przyrody, wyznaczanie chronionych obiektów przyrody i ich granic, opracowywanie zasad ich użytkowania i udostępniania dla publiczności, a także działań na rzecz ochrony terenów przed wszelkimi formami skażeń i dewastacją. Ochrona przyrody to także ochrona gatunkowa zwierząt i roślin-co jest regulowane zarządzeniami resortowymi, a także specjalnymi zarządzeniami w obrębie poszczególnych województw. Najnowocześniejsze podejście do zagadnień ochrony przyrody to ochrona różnorodności biologicznej wg zasad przewidzianych w Konwencji o Różnorodności Biologicznej (patrz rozdz. 1.2.).

OBSZARY CHRONIONE

Parki narodowe (PN) obejmują obszary chronione wyróżniające się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na których ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Wszelkie działania na terenie parku narodowego podporządkowane są ochronie przyrody, a działania w zakresie ochrony przyrody mają pierwszeństwo nad wszystkimi innymi działaniami. Część powierzchni parków narodowych (Białowieski PN w całości) wydziela się jako rezerwaty ścisłe, w których nie prowadzi się żadnych prac o charakterze gospodarczym. Zwrócić należy uwagę, że istniejące na danym terenie rezerwaty przyrody są w momencie powołania parku wyłączane z ewidencji ogólnopolskiej rezerwatów i traktowane jako tereny specjalnie chronione w obrębie konkretnego parku. Wszystkie parki narodowe są udostępnione do zwiedzania, a za wstęp mogą być pobierane opłaty, których wysokość ustala dyrektor parku. W regulaminach parków są przeważnie wprowadzane ograniczenia w korzystaniu z terenu parków, takie jak: możliwość poruszania się tylko po wyznaczonych szlakach, wyłączenie pewnych fragmentów parku z jakiegokolwiek zwiedzania, wprowadzenie specjalnych zasad uprawiania różnych dyscyplin sportu, np. alpinizmu, narciarstwa czy lotniarstwa. Utworzenie parku narodowego następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, a ich zarząd podlega Ministerstwu Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Do końca lipca 1996 r. utworzono w Polsce 22 parki narodowe: Białowieski (1947), Świętokrzyski (1950), Babiogórski (1954), Pieniński (1954), Tatrzański (1954), Ojcowski (1956), Wielkopolski (1957), Kampinoski (1959), Karkonoski (1959), Woliński (1960), Słowiński (1967), Bieszczadzki (1973), Roztoczański (1974), Gorczański (1980), Wigierski (1988), Drawieński (1990), Poleski (1990), Biebrzański (1993), Gór Stołowych (1993), Magurski (1994), Narwiański (1996) i "Bory Tucholskie" (1996). W styczniu 1996 r., decyzja Rady Ministrów, powiększono powierzchnię pewnych parków . Istotne było powiększenie Wolińskiego Parku Narodowego, w którego obszar włączono także znaczne akweny wodne. Czyni to z tego obiektu pierwszy w Polsce park chroniący walory przyrodnicze morza. Łączna powierzchnia parków wynosi 2781,6 km2, co stanowi 0,9% powierzchni kraju.

	Nazwa parku	Rok utworzenia^1	Ogólna powierzchnia [ha]
1	Babiogórski	1955,1976^*	1734	Zawoja
2	Białowieski	(1932),1947,1977^*,1979^**	10 502	Białowieża
3	Biebrzański	1993	59 223	- -
4	Bieszczadzki	1973,1992^*	27 834	Ustrzyki Dolne
5	Borów Tucholskich	1996	4789	-
6	Drawieński	1990	11 019	-
7	Gorczański	1981	6763	-
8	Gór Stołowych	1993	6280	-
9	Kampinoski	1959	36 538	Granica
10	Karkonoski	1959,1992^*	5579	Jelenia Góra
11	Magurski	1994	19 962	-
12	Narwiański	1996	7350	-
13	Ojcowski	1956	1890	Ojców
14	Pieniński	(1932),1954	2346	-
15	Poleski	1990	9647	-
16	Roztoczański	1974	8482	-
17	Słowiński	1967,1977^*	18 619	Smoldzino
18	Świętokrzyski	1950	7626	Św. Krzyż
19	Tatrzański	(1947),1954,1992^*	21 164	Zakopane
20	Wielkopolski	1957	7619	Puszczykowo
21	Wigierski	1989	15 114	-
22	Woliński	1960	10 937	Międzyzdroje

¹Uwagi: w nawiasach podano rok utworzenia parku; ponadto podano dla właściwych parków:
^*rok uznania za Światowy Rezerwat Biosfery,
^**rok włączenia do listy Światowego Dziedzictwa Ludzkości.

• Zagrożenia:

Sasanka (roślina chroniona)

Nie ulega wątpliwości, że głównym zagrożeniem dla całości obszarów chronionych w naszym kraju są zanieczyszczenia gazowe, zwłaszcza dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz fluor.

W przypadku parków narodowych, najbardziej zagrożone przemysłowymi zanieczyszczeniami powietrza są: Karkonoski, Ojcowski, Świętokrzyski i Babiogórski; w mniejszym stopniu – Kampinoski i Wielkopolski

Negatywny wpływ na przyrodę parków ma również masowa turystyka, zważywszy że nasze parki narodowe odwiedza rocznie od 9 do 12 milionów osób. Do najbardziej uczęszczanych należą (w nawiasie liczba osób przypadająca na ha powierzchni): Karkonoski (394), Wielkopolski (171), Pieniński (170), Tatrzański (172) oraz Ojcowski (121). Duża liczba zwiedzających powoduje powstawanie szkód w przyrodzie parków. Największe szkody w roślinności, faunie i glebie powstają wokół schronisk turystycznych, stacji wyciągów narciarskich i kolejek linowych, pól namiotowych i parkingów.

Zagrożenie walorów przyrodniczych rezerwatów przyrody jest uzależnione głównie od ich lokalizacji. Najbardziej narażone są obiekty położone w rejonach uprzemysłowionych, na obszarach ekologicznego zagrożenia i terenach intensywnie wykorzystywanych dla celów turystyczno-wypoczynkowych. Można tu wymienić na przykład rezerwaty:
– Las Murckowski, Segiet i Łęczak w województwie katowickim;
– Nadgoplański Park Tysiąclecia w województwie bydgoskim;
– Niebieskie Źródła, Spała i Żądłowice w województwie piotrkowskim;
– Las Kabacki i Jeziorko Czerniakowskie w Warszawie.

Realną szansę na utrzymanie stabilności ekosystemów oraz możliwość odtworzenia wybranych składników przyrody stanowić może znaczące zmniejszenie zanieczyszczeń gazowych oraz skierowanie wzmożonego ruchu turystycznego na inne atrakcyjne tereny położone poza parkami narodowymi i rezerwatami przyrody. Funkcję tę mogą doskonale spełniać parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu.

Rezerwat przyrody jest to obszar obejmujący ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, określone gatunki roślin i zwierząt oraz elementy przyrody nieożywionej mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Rezerwaty przyrody są ustanawiane zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Rezerwaty są podzielone na różne kategorie. Według stanu na 30.01.1996 r. jest w Polsce 1133 rezerwaty, o łącznej powierzchni 1207,3 km2, co w przybliżeniu stanowi 0,4% powierzchni naszego kraju.

Rodzaj rezerwatu	Liczba ogółem	w tym liczba rezerwatów ścisłych	Powierzchnia ogółem [ha]	w tym powierzchnia pod ochroną ścisłą [ha]
Wodne	24	3	2 860	11
Torfowiskowe	112	28	7 568	1 018
Stepowe	32	15	434	90
Słonoroślowe	3	1	23	1
Przyrody nieożywionej	50	8	1 431	25
OGÓŁEM	1 122	108	121 303	4 694
Leśne	536	19	39 051	1 011
Krajobrazowe	113	5	35 715	473
Florystyczne	136	20	2 345	244
Faunistyczne	116	8	31 876	1 821

Parki krajobrazowe są to obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem ich utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania. Wokół parku krajobrazowego może być utworzona otulina (strefa ochronna) zabezpieczająca park przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych. Utworzenie parku krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia wojewody. Od 1976 r. do końca stycznia 1996 r. utworzono w Polsce 101 parków krajobrazowych, o łącznej powierzchni 19 459,8 km2, tj. 6,2% powierzchni kraju.

Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie ich powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Obszary chronionego krajobrazu uwzględniane są w planach zagospodarowania przestrzennego. Dotychczas obszary chronionego krajobrazu wyznaczane były w skali województw. Znajdują się one w 35 województwach i zajmują powierzchnię ok. 48 849,7 km2, tj. 15,6% powierzchni kraju.

- Obszary chronione a kryteria międzynarodowe

Według kryteriów stosowanych przez IUCN przy sporządzaniu list obszarów chronionych nasze parki narodowe powinny być zaliczane do II kategorii, parki krajobrazowe do V kategorii, większość rezerwatów do IV kategorii, a obszary chronionego krajobrazu do VI i VII kategorii. Wspomnieć należy o jeszcze innych formach ochrony przyrody w Polsce. W Polsce istnieje Polski Komitet Narodowy Programu UNESCO "Człowiek i Biosfera". Z jego to m.in. inicjatywy rozwija się w Polsce sieć światowych rezerwatów biosfery. Statut światowego rezerwatu biosfery przyznano: Babiogórskiemu Parkowi Narodowemu, Białowieskiemu Parkowi Narodowemu, Słowińskiemu Parkowi Narodowemu i rezerwatowi "Jezioro Łuknajno". W latach dziewięćdziesiątych powołano jeszcze trzy światowe rezerwaty biosfery: Tatrzański, Karkonoski i Wschodnio-Karpacki (położony na terenach Polski, Słowacji i Ukrainy). Białowieski Park Narodowy został w 1979 r. zaliczony do obiektów stanowiących światowe dziedzictwo dóbr kultury i przyrody (World Heritage Sites). Według danych IUCN na rok 1996 następujące obiekty zostały na mocy Konwencji Ramsarskiej uznane jako obszary wodne i błotne o międzynarodowym znaczeniu: jezioro Karaś, jezioro Łuknajno, jezioro Siedmiu Wysp, jezioro Świdwie, Biebrzański Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy i rezerwat Słońsk.

Koszatka - gryzoń drzewny (zwierze chronione)

OCHRONA GATUNKOWA

Jednym ze wskaźników różnorodności biologicznej jest liczba gatunków występujących na obszarze kraju. Według wykonanych w 1991 roku obliczeń, w Polsce występuje około 46 900 gatunków organizmów żywych, w tym 5 tys. gatunków grzybów, około 2,2 tys. gatunków roślin naczyniowych, około 24,4 tys. – owadów, 116 – ryb, 18 – płazów, 9 – gadów, 360 – ptaków i 98 gatunków ssaków. Liczba gatunków występujących w Polsce stale się zmienia. W ciągu ostatnich 200–300 lat przybyło do naszego kraju około 300 gatunków roślin, które człowiek sprowadził celowo lub zawlókł przy okazji transportu różnych towarów oraz które przybyły dzięki rozszerzaniu się zasięgów geograficznych gatunków na terenie Europy

W porównaniu z Europą różnorodność biologiczna jest w Polsce stosunkowo duża. Wynika to z położenia geograficznego Polski na granicy wpływów klimatu kontynentalnego i oceanicznego oraz pomiędzy głównym pasmem gór w Europie (Karpaty, Alpy) a pasmem dolin przebiegających wzdłuż Morza Północnego i Bałtyku. Stąd wiele gatunków ma na terenie naszego kraju granice zasięgu występowania.

Niestety, wiele gatunków w ostatnim okresie wyginęło lub jest zagrożonych wyginięciem. Ile ich jest – trudno ocenić, bo wiąże się to z prowadzeniem poszukiwań, wymagających udziału specjalistów kompetentnych w poszczególnych grupach systematycznych. Brak informacji o występowaniu jakiegoś gatunku pozostawia nadzieję, że są jeszcze jakieś miejsca w Polsce, gdzie dany gatunek przetrwał, a my o tym nie wiemy. Można być pewnym jedynie wiadomości o wyginięciu gatunków dużych, łatwo dostrzegalnych i szeroko znanych. Np. w ciągu ostatnich 100 lat tylko spośród naszej fauny kręgowców ubyło około 15 gatunków. Toteż ocena, że gatunków ginących jest obecnie w Polsce nie mniej niż tysiąc, niestety nie jest zapewne przesadzona. Pełne informacje na ten temat publikowane są w tzw. czerwonych księgach, zawierających listy zagrożonych roślin i zwierząt.

Istnieją różne przyczyny, z powodu których dany gatunek występuje nielicznie. Pierwsza to bardzo ograniczony obszar występowania, tzw. gatunki endemiczne. Druga – to gatunki, które w Polsce występują wyspowo, już na granicy swojego zasięgu występowania, który leży poza granicami naszego kraju. Trzecia – to gatunki, które wymierają z powodu działalności człowieka. Tę ostatnią grupę można jeszcze podzielić na takie, których liczebność jest niska z powodu przyczyn powstających w naszym kraju i na takie, gdzie przyczyny znajdują się poza naszymi granicami.

Zachowaniu różnorodności biologicznej gatunków służy, między innymi, ich ochrona prawna, przede wszystkim zarządzenia ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa (lub ministrów, którym ochrona przyrody podlegała w poprzednich okresach) oraz ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej (temu ostatniemu podlega ochrona ryb).

Gatunki mogą być chronione całkowicie, przez cały rok lub też objęte ochroną częściową, w niektórych okresach roku – ma to na celu zapobieżenie ich nadmiernej eksploatacji gospodarczej (dotyczy to niektórych roślin np. leczniczych, zwierzyny łownej, ryb, ślimaków winniczków).

W roku 1992 na listach roślin i grzybów objętych całkowitą ochroną znajdowało się 97 gatunków lub całych rodzajów (obejmujących po kilka kilkanaście gatunków); częściowo chronionych było 28 gatunków lub rodzajów.

W przypadku roślin częściowo chronionych, którymi są zwykle gatunki mające znaczenie gospodarcze lub lecznicze, minister ochrony środowiska określa dla poszczególnych województw dopuszczalne ilości, które można corocznie pozyskiwać (w zależności od obszaru występowania i liczebności) pod nadzorem wojewódzkich konserwatorów przyrody.

W Polsce jest łącznie 568 gatunków zwierząt chronionych prawem. Na liście zwierząt objętych całkowitą ochroną znajduje się 367 gatunków kręgowców i 74 gatunki bezkręgowców, w tym prawie same owady (72 gatunki).
 

Bóbr z młodymi i drzewo przygotowane do zwalenia (w głębi żeremie bobrów)

Na liście zwierząt łownych, objętych częściową ochroną, znajduje się 19 gatunków ssaków i 42 – ptaków. Ochrona zwierząt łownych polega na ustalaniu okresów w ciągu roku, kiedy nie wolno na nie polować – w niektórych przypadkach jest to cały rok, czyli obowiązuje całkowity zakaz polowań. Są jednak 2 gatunki łowne nie mające w ogóle okresów ochronnych. Okresy ochronne mogą być różne dla samców i samic, w zależności od różnic w fizjologii i zachowaniu się osobników różnej płci.

Ryby mają także okresy ochronne, w których nie wolno ich łowić, a ponadto określone są wielkości minimalne, poniżej których nie wolno łowić poszczególnych gatunków.

Nie prowadzono dotychczas stałej obserwacji (tzw. monitoringu) liczebności populacji gatunków chronionych i jej zmian. Bardziej systematycznie śledzone są liczebności tylko niektórych gatunków, a w przypadku pozostałych liczebność badana jest tylko sporadycznie, zwykle w ramach prac naukowych. Na przykład w 1992 r. dokładnie policzono kozice i świstaki w Tatrach i wiadomo z dużą dokładnością, że jest ich odpowiednio 150 i 160 sztuk

Oceny liczebności zwierząt łownych i nasilenia eksploatacji łowieckiej są prowadzone w sposób zorganizowany. Corocznie szacuje się liczebności podstawowych gatunków i prowadzi statystykę natężenia odstrzału większości gatunków. Dane te są obarczone pewnymi błędami: zwykle oszacowane liczebności dużych zwierząt są niższe od rzeczywistych, a zwierząt małych – zawyżone. Liczby dotyczące odstrzału zwierząt dużych są bliskie rzeczywistym, zwierząt małych – bardzo zaniżone.

Ponieważ dane o liczbie zwierząt odstrzelonych są zwykle dokładniejsze niż informacje o ich liczebności w
przyrodzie, tych pierwszych używa się często do scharakteryzowania zmian w zagęszczeniach, szczególnie u gatunków występujących licznie i na dużych obszarach.

Pełna ochrona niektórych gatunków powoduje wzrost ich liczebności na tyle duży, iż lokalnie mogą one zakłócać równowagę ekologiczną lub przynosić szkody gospodarcze. W takich przypadkach minister ochrony środowiska może wyrazić zgodę na redukcję liczebności danego gatunku (odstrzał). W roku 1992 taką zgodę wyrażono dla 4 gatunków.

Wśród gatunków, które wykazywały tendencje zanikające są też takie, których liczebność po okresie spadku – odradza się samoistnie. Dotyczy to np. kruka i bociana czarnego. Inne zanikające gatunki wymagają nieraz skomplikowanych zabiegów, takich jak przesiedlenia w poprzednio zamieszkiwane obszary czy hodowla zamknięta. W efekcie na ogół udaje się zahamować spadek liczebności, a niekiedy następuje restytucja gatunku. W Polsce najlepszym tego przykładem jest żubr, stanowiący znany na całym świecie przypadek zapobieżenia całkowitemu wyginięciu gatunku. Podobnie udało się, dzięki zabiegom hodowlanym i wysiedlanym w odpowiednie cieki i zbiorniki wodne, odtworzyć populację bobrów w Polsce. Trudnym do opanowania zjawiskiem jest zanikanie jednego gatunku, gdy wypiera go inny, przeważnie nie należący do rodzimej fauny. Tak stało się np. z norką europejską, wypartą w ostatnich latach przez rozprzestrzeniającą się norkę amerykańską, której osobniki w latach dwudziestych naszego wieku uciekły z niemieckich ferm futerkowych.

Ważne zadanie w ochronie różnorodności biologicznej spełniają ogrody zoologiczne, botaniczne i arboreta. Zachowują one gatunki, które wymierają, a nawet gatunki, które już całkowicie wyginęły w warunkach naturalnych. W Polsce jest 12 ogrodów zoologicznych, zajmujących łącznie powierzchnię około 470 hektarów. W roku 1995 żyło w nich 1 260 gatunków zwierząt o łącznej liczbie około 29 tysięcy osobników. Ogrodów botanicznych i arboretów jest w naszym kraju 16, a w każdym znajduje się średnio około 3 tysiące gatunków roślin. Z powyższych danych widać, że nie tylko w przyrodzie otwartej, ale i w hodowlach zamkniętych mamy znaczne zasoby gatunków

DZIEDZICTWO PRZYRODY GÓRNEGO ŚLĄSKA

Rezerwaty:

    Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki rośli i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych.
    Do niedawna rezerwaty tworzone były zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, publikowanym w Monitorze Polskim. Od 1.01.1999 r. uprawnienia w zakresie tworzenia rezerwatów przyrody przejęli wojewodowie. Na terenie podległego województwa, wojewoda powołuje rezerwat zarządzeniem na podstawie złożonej przez wnioskodawcę dokumentacji. Minister Ochrony Środowiska natomiast podejmuje decyzje o utworzeniu rezerwatu w sytuacjach gdy wojewoda tego nie uczyni, a ochrona jest niezbędna ze względu na międzynarodowe zobowiązania Polski.
   Pod względem kategorii ochrony rezerwaty dzieli się na ścisłe - gdzie wykluczone są jakiekolwiek formy ingerencji człowieka i częściowe - gdzie mimo zasadniczych ograniczeń w zakresie turystyki, gospodarki leśnej i rolnictwa - dopuszczalne są określone działania człowieka. Kategoria ochrony wynika z zakresu wprowadzonych na terenie rezerwatu ograniczeń zapisanych w akcie powołującym dany obiekt. Jednak akty prawne powołujące rezerwaty przyrody nie zawierają określeń "rezerwat ścisły" i "częściowy". Ze względu na przedmiot ochrony wyróżnia się min. rezerwaty faunistyczne, florystyczne, krajobrazowe, leśne, przyrody nieożywionej, stepowe, słonoroślowe, torfowiskowe, wodne.
    W województwie śląskim jest obecnie 60 rezerwatów przyrody. Najwięcej rezerwatów chroni ekosystemy leśne - 43, ekosystemy wodne - 2, torfowiskowe - 2. Dla ochrony fauny powołano 3 rezerwaty. Cenne gatunki roślin chronione są w 5 rezerwatach florystycznych. Przyroda nieożywiona (wychodnie skalne, jaskinie) stanowi główny przedmiot ochrony w 3 rezerwatach, a walory krajobrazowe w 4. Za rezerwaty ścisłe uznaje się Bukową Górę, Lasek Miejski nad Olzą, Lasek Miejski nad Puńcówką, Śrubitę i Rotuz. Łączna powierzchnia rezerwatów przyrody w województwie śląskim wynosi 3596,88 ha, co stanowi zaledwie 0,29% jego obszaru.
    W celu zachowania i ochrony różnorodności przyrodniczej i krajobrazowej naszego regionu konieczne jest powiększenie udziału obszarów chronionych w ogólnej powierzchni województwa. W związku z tym projektuje się utworzenie kolejnych rezerwatów. Należy mieć nadzieję, że przekazanie uprawnień w zakresie tworzenia rezerwatów w ręce wojewody usprawni i przyspieszy procedurę powoływania nowych obiektów

Wykaz rezerwatów przyrody województwa śląskiego:




1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.

Rezerwat Barania Góra Rezerwat Borek Rezerwat Bukowa Góra Rezerwat Bukowa Kępa Rezerwat Butorza Rezerwat Cisy koło Sierakowa Rezerwat Cisy nad Liswartą Rezerwat Cisy w Hucie Starej Rezerwat Cisy w Łebkach Rezerwat Czantoria Rezerwat Dębowa Góra Rezerwat Dolina Żabnika Rezerwat Dziobaki Rezerwat Gawroniec Rezerwat Góra Chełm Rezerwat Góra Grojec Rezerwat Góra Tuł Rezerwat Góra Zborów Rezerwat Grapa Rezerwat Hubert Rezerwat Jeleniak Mikuliny Rezerwat Kaliszak Rezerwat Kopce Rezerwat Kuźnie Rezerwat Las Murckowski Rezerwat Lasek Miejski nad Olzą Rezerwat Lasek Miejski nad Puńcówką Rezerwat Łężczok Rezerwat Madohora Rezerwat Modrzewiowa Góra Rezerwat Morzyk

32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60.

Rezerwat Muńcoł Rezerwat Ochojec Rezerwat Ostrężnik Rezerwat Oszast Rezerwat Parkowe Rezerwat Pięć Kopców Rezerwat Pilsko Rezerwat Pod Rysianką Rezerwat Rajchowa Góra Rezerwat Romanka w Beskidzie Żywieckim Rezerwat Rotuz Rezerwat Segiet Rezerwat Skarpa Wiślicka Rezerwat Smoleń Rezerwat Sokole Góry Rezerwat Stawiska Rezerwat Stok Szyndzielni Rezerwat Szachownica Rezerwat Szeroka w Beskidzie Małym Rezerwat Śrubita Rezerwat Wielki Las Rezerwat Wisła Rezerwat Zadni Gaj Rezerwat Zamczysko Rezerwat Zasolnica Rezerwat Zielona Góra Rezerwat Żubrowisko Rezerwat Dolina Łańskiego Potoku Rezerwat Ruskie Góry

Projektowane:

• "Babczyna Dolina", pow. 74 ha, gm. Suszec

• "Bagna", pow. 3,74 ha, gm. Dąbrowa Górnicza

• "Bagno Tworowskie", pow. 1,5 ha, nadleśnictwo Brynek

• "Bagno w Blachowni", gm. Blachownia

• "Błeszno", pow. 2,07ha, gm. Częstochowa

• "Bogdaniec", pow. 92ha, gm. Janów

• "Bór bagienny koło Mikołeski", pow. 1 ha, gm. Tworóg

• "Buczyna w Parzymiechach", pow. 55ha, gm. Lipie

• "Bukowa Kępa", pow. 52,84ha, gm. Janów

• "Cisy Przybynowskie", pow. 7,9ha, gm. Żarki

• "Dębowy Łęg Podgórski", pow. 20ha, gm. Herby

• "Gąszczyk", pow. 6,91ha, gm. Mstów, Częstochowa

• "Głębokie Doły", pow. 100 ha, gm. Czerwionka-Leszczyny, Pilchowice

• "Góra Bukowiec", pow. 60ha, gm. Niegowa

• "Góra Leszczyny", pow. 10ha, gm. Niegowa

• "Góry Gorzkowskie", pow. 129,89ha, gm. Janów

• "Góry Niegowskie", pow. 90ha, gm. Niegowa

• "Grabówka", pow. 34,26ha, gm. Jasienica

• "Hażlaskie Dęby", pow. 2,68, gm. Hażlach

• "Jaworzyna", pow. 25,11ha, gm. Bielsko Biała

• "Jeziorowe Bagno", pow. 50ha, gm. Wręczyca Wielka

• "Jurajska Dąbrowa", pow. 80ha, gm. Olsztyn

• "Kieszkowskie Bagno", pow. 20ha, gm. Herby

• "Kochanowicki Grąd", pow. 8ha, gm. Kochanowice

• "Kokocówka", pow. 2ha, gm. Częstochowa

• "Las Dąbrowa", pow. 76,72 ha, gm. Gliwice

• "Las Parchowiec", pow. 28,68, gm. Cieszyn

• "Lemańskie Jodły", pow. 110ha, gm. Mykanów

• "Lubocki Łęg", pow. 25ha, gm. Kochanowice

• "Małuski Jar", pow. 2,99ha, gm. Mstów

• "Małuskie Łąki", pow. 20-50ha, gm. Mstów

• "Murawa na Górze Wał", pow. 4,32ha, gm. Mstów

• "Olsztyńskie Skały", pow. 51,63ha, gm. Olsztyn

• "Oles", pow. 6 ha, gm. Tarnowskie Góry

• "Piekielny", pow. 45,66ha, gm. Bielsko Biała

• "Płone Bagno", pow. 53,3 ha, gm. Katowice

• "Stary Bór", pow. 19,04ha, gm. Lipowa

• "Stawki", pow. 107,1ha, gm. Przyrów

• "Trzęślicowa Łąka pod Walaszczykami", pow. 25ha, gm. Częstochowa

• "Uwał Kozińce", pow. 4ha, gm. Olsztyn

• "Zdów- Młyny", pow. 14ha, gm. Włodowice

Pomnikami przyrody według ustawy o ochronie przyrody są "pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów".



Kasztanowiec zwyczajny, Repty, fot. K. Henel


    Ustawa określa jakie twory w szczególności należy poddać ochronie - "sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa lub krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie"
    Spośród tworów przyrody ożywionej najczęściej ochroną pomnikową obejmowane są drzewa wyróżniające się ze względu na sędziwy wiek i okazałe rozmiary. Wymiary drzew są często taktowane jako istotny argument przy podejmowaniu przez odpowiedni organ decyzji o ochronie pomnikowej. Dla gatunków naszych rodzimych drzew przyjmuje się zwykle następujące orientacyjne wymiary minimalne mierzone w obwodzie pnia na wysokości 1,3 m:

• 2,5m - sosna zwyczajna, jodła pospolita, modrzew europejski, świerk pospolity, jesion zwyczajny oraz wszystkie gatunki klonów, wiązów i olch.

• 3m - buk zwyczajny, lipa drobnolistna i szerokolistna, dąb szypułkowy i bezszypułkowy oraz wszystkie gatunki wierzb

• 4m - topola biała i czarna



- Dąb szypłkowy, Bażanowice, gm. Goleszów, fot. K. Henel


    W przypadku drzew o ciekawym pokroju (formie pnia lub kształcie korony), gatunków wyjątkowo rzadkich na danym terenie bądź posiadających wartości historyczno-pamiątkowe ochronie poddaje się także drzewa o obwodach mniejszych niż podane powyżej. Także w przypadku alej ochronie poddaje się wszystkie drzewa bez względu na różnice w ich wymiarach traktując aleję jako całość kompozycyjną.



Wiąz szypułkowy, Suszec, fot. K. Henel


    Ochroną w formie pomników przyrody obejmuje się również krzewy które przybrały formę drzewiastą (np. leszczyna, dereń, szakłak, tarnina), stanowiska szczególnie rzadkich roślin zielnych a także stare okazy kwitnącego bluszczu. Na terenie województwa śląskiego ochroną w formie pomnika przyrody aktualnie objętych jest 879 pojedynczych drzew, 177 grup drzew, 26 alej, oraz 4 stanowiska rzadkich i chronionych roślin zielnych.

• Drzewa pomnikowe

Pomniki przyrody - stanowiska roślin chronionych i rzadkich:

L.p.		Gmina	Miejscowość	Przedmiot ochrony
1.	"Sasanka"	Jaworzno	Szczakowa	stanowisko sasanki otwartej i dziewięćsiła bezłodygowego
2.	Płat roślinności górskiej z liczydłem górskim	Boronów	Dębowa Góra	naturalne miejsce występowania liczydła górskiego w łęgu nadstrumykowym
3.	Płat roślinności podmokłej olszyny	Boronów	między Boronowem i Cieszową	olszyna ze stanowiskami ciemiężycy zielonej, świerząbka orzęsionego, trzcinnika orzęsionego
4.	Stanowisko różanecznika katawbijskiego	Kochanowice	Kochcice	antropogeniczne stanowisko różanecznika katawbijskiego z początku XX wieku, pod okapem lasu sosnowego



Stanowisko sasanki otwartej, pomnik przyrody "Sasanka", Szczakowa, fot. P. Kobyłecki


    Wśród 54 pomników przyrody nieożywionej w województwie śląskim najliczniej reprezentowane są głazy narzutowe - 22 obiekty, jaskinie - 16 , skałki - 12. Poza tym ochroną objęte zostały: 2 źródła (w tym wywierzysko), wodospad, i odkrywka geologiczna.
    Pomnikowe głazy narzutowe występują najliczniej na obrzeżach obszarów niżowych: na pograniczu Niziny Ślaskiej i Wyżyn: Śląskiej i Woźnicko-Wieluńskiej, oraz w Kotlinie Oświęcimskiej. Największą wartość poznawczą mają głazy znajdujące się w miejscu, w którym pozostawił je topniejący lądolód. Takim obiektem jest Głaz Oskara Michalika , potężny granitognejs o obwodzie 760 cm w części nadziemnej. Największym głazem pomnikowym w województwie jest granit umieszczony na Placu Wolności w Raciborzu . Ma 1070 cm obwodu, pochodzi ze żwirowni w Raciborzu-Studziennej.

    Ochroną pomnikową objęte są najcenniejsze jaskinie fliszowe w Beskidach. Są to przeważnie formy powstałe w rezultacie powierzchniowych ruchów mas skalnych, rozwinięte na szczelinie lub systemie szczelin. Dziesięć z nich znajduje się we wschodniej części Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Utworzyły się w piaskowcach warstw godulskich. Najdłuższe korytarze (ponad 940 m) ma Jaskinia w Trzech Kopcach. Jaskinię Lodową charakteryzuje wyjątkowo zimny mikroklimat, sprzyjający długiemu utrzymywaniu się nacieków lodowych. Jaskinia Chłodna znajduje się na terenie rezerwatu "Kuźnie". Dwie jaskinie - pomniki przyrody we wschodniej części Żywieckiego Parku Krajobrazowego rozwinęły się w piaskowcach gruboławicowych warstw magurskich. Większa z nich - Jaskinia w Sopotni, zwana też Wickową, ma korytarz o długości ponad 100 m. W Beskidzie Małym na uwagę zasługuje Jaskinia Komonieckiego. Jest to jaskinia warstwowa pochodzenia erozyjno-wietrzeniowego, największa tego typu w Beskidach. Powstała w piaskowcach warstw istebniańskich.



Skały grzybowe na Równem. Fot. Z. Wieland


    Pomnikowe ostańce skalne grupują się w Beskidach i na Wyżynie Częstochowskiej. W rejonie Wisły chronione są wychodnie piaskowców istebniańskich w formie ambon przyszczytowych, grzybów lub grzęd. Jedną z nich jest okazała skała Na Kobylej, od strony północnej kończąca się 14-metrową ścianą. Szczególnie cennym obiektem jest Malinowska Skała, ambona wierzchowinowa zbudowana ze zlepieńców, które stanowią wzorcowe (stratotypowe) odsłonięcie warstw godulskich górnych. Bardzo malowniczy jest ostaniec piaskowcowo - zlepieńcowych ławic warstw istebniańskich dolnych, znany jako Baszta Skalna lub Skałka na Zakocierzy w Beskidzie Małym. Na Wyżynie Częstochowskiej grupy ostańców wapieni górnojurajskich o zróżnicowanych formach są chronione w okolicy Smolenia i Złożeńca.
    Pomnik przyrody Góry Towarne jest miejscem kompleksowej ochrony przyrody nieożywionej i ożywionej. Obejmuje dwa wzgórza zbudowane ze skalistych wapieni górnej jury, mających tu liczne naturalne wychodnie. Wnętrze wzgórza północnego kryje cztery jaskinie krasowe, rozwinięte poziomo.



Głaz narzutowy w Czyżowicach. Fot. R. Bula


    Wodospad na potoku Sopotnia Wielka jest największym tego rodzaju obiektem w Beskidach. Woda spływa po powierzchni warstwy piaskowca magurskiego, zapadającej pod kątem ok. 40°. Próg ma długość ok. 15 m, a jego wysokość dochodzi do 10-12 m. U podnóża wiry spadającej wody wyżłobiły kocioł eworsyjny o głębokości do 5 m. Ochronie podlega też odcinek koryta poniżej wodospadu na długości 40 metrów. Stanowi głęboko wcięty w podłoże skalne jar, powstały podczas cofania się progu wodospadu wskutek erozji.
    Wywierzysko w Strzemieszycach to obfity wypływ wód z triasowych skał węglanowych. Ochronie podlega cały obszar źródliskowy.
    Odkrywka geologiczna w Grodźcu odsłaniała żyłę skał magmowych (cieszynitów), przecinającą dolnokredowe skały fliszowe płaszczowiny cieszyńskiej oraz strefę skał przeobrażonych pod wpływem wysokiej temperatury jaką miała magma wciskająca się w skały osadowe.



Aleja dębów szypułkowych, Chybie, fot. K. Henel


    Ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. nadała uprawnienia do powoływania pomników przyrody, obok wojewody, także radom gmin. Do tej pory z kompetencji tych skorzystały rady 22 gmin ustanawiając pomnikami 289 pojedynczych drzew, 17 grup, 4 aleje oraz 3 obiekty przyrody nieożywionej.



Lipa drobnolistna, Książenice, fot. K. Henel


    Wniosek o ustanowienie pomnika przyrody może złożyć każdy obywatel, a także organizacje społeczne, szkoły, instytucje itp. Należy go kierować przede wszystkim do właściwego, ze względu na miejsce położenia obiektu, urzędu miasta lub gminy. Dotyczy to zwłaszcza przypadków zgłaszania do ochrony drzew obcego pochodzenia, drzew uważanych za krótkowieczne oraz pojedynczych tworów przyrody o lokalnych walorach przyrodniczych. Tylko w wyjątkowych przypadkach, w odniesieniu do obiektów o wartościach ponadlokalnych, wnioski przyjmuje Wojewódzki Konserwator Przyrody w Katowicach.



Wodospad w Sopotni Wielkiej. Fot. Z. Wieland

Wniosek o uznanie obiektu za pomnik przyrody powinien zawierać:

Opis obiektu - w przypadku drzew warto podać wymiary, obwód i średnicę na wysokości 1,3 m, oraz krótką informację o stanie zdrowotnym. W przypadku głazów narzutowych można podać obwód w najszerszym miejscu.

Lokalizację - konieczny jest dokładny opis miejsca w którym obiekt się znajduje. Dobrze jest załączyć mapkę, na której zaznaczone będzie jego położenie.

Uzasadnienie - należy uzasadnić dlaczego obiekt powinien zostać objęty ochroną, jaką przedstawia wartość naukową, historyczno-pamiątkową, kulturową, krajobrazową. Można załączyć fotografię obiektu.

Obszar chronionego krajobrazu jest tworzony w celu ochrony wyróżniających się krajobrazowo terenów o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe w szczególności ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z masową turystyką i wypoczynkiem lub z uwagi na istniejące albo odtwarzane korytarze ekologiczne.

Wykaz obszarów chronionego krajobrazu w woj. śląskim (stan na 30.06.2001):

L.p.	Nazwa	Rok utw.	Powierzchnia (w ha)	Gmina
1.	Dobra -Wilkoszyn	1993	79,20	Jaworzno
2.	Góra Zamkowa**	1993	*	Będzin
3.	Wzgórze Doroty**	1993	*	Będzin
4.	Las Grodziecki**	1993	*	Będzin
5.	Podkępie	1995	*	Bestwina
6.	Przełajka	1997	39,49	Siemianowice Śląskie


* - powierzchni nie określono w uchwałach powołujących OchK
** - wg uchwały powołującej, wspólnie stanowią jeden obszar chroniony

Obszar chroniony - geograficznie wydzielony obszar, objęty ochroną lub specjalnym zagospodarowaniem mającym na celu jego ochronę. W polskich warunkach są to m.in. parki narodowe , parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody.

Ochrona ex situ - ochronę składników różnorodności biologicznej poza naturalnym środowiskiem ich występowania (w warunkach sztucznych). W rolnictwie ochrona ex situ oznacza głównie przechowywanie nasion lub tkanek w bankach genów, w ochronie przyrody jest to głównie reprodukcja gatunków w warunkach sztucznych (ogrody botaniczne, zoologiczne) i reintrodukcja ich naturalnego środowiska.

Ochrona in situ - ochrona ekosystemów i naturalnych siedlisk gatunków oraz utrzymanie i restytucja zdolnych do życia populacji w ich naturalnym środowisku, a gatunków udomowionych lub hodowanych w otoczeniu, w którym rozwinęły swoje specyficzne właściwości. W odniesieniu do ochrony różnorodności przyrody podstawowe formy ochrony in situ to akty prawne (np. rozporządzenia o ochronie gatunkowej) planowanie oraz obszarów chronionych; w odniesieniu do ochrony różnorodności zasobów biologicznych mogą to być akty prawne i bodźce finansowe sprzyjające utrzymywaniu hodowli starych odmian i ras.

Różnorodność biologiczna - zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. Różnorodność biologiczna nie jest sumą wszystkich ekosystemów, gatunków i ras zwierząt, roślin dziko żyjących i udomowionych, lecz jest cechą określającą zróżnicowanie między tymi taksonami i w ich obrębie. Inny charakter ma definicja zasoby biologiczne, która oznacza z reguły użytkowane przez ludzi komponenty różnorodności biologicznej. Wiele gatunków żyjących w naturalnych ekosystemach ma dwojaki charakter: z jednej strony kształtują różnorodność biologiczną ekosystemów, w których żyją, a z drugiej stanowią zasób biologiczny eksploatowany przez człowieka (drzewa, zioła, ryby, runo leśne). W konwencji używa się również terminu elementy różnorodności biologicznej, których liczba i wzajemne relacje ilościowe determinują stopień zróżnicowania ekosystemów, gatunków i ras , czyli różnorodność biologiczna.

Udomowione lub hodowane gatunki - gatunki, na których procesy ewolucyjne wywierał wpływ człowiek w celu zaspokojenia swych potrzeb.

Umiarkowane użytkowanie to zróżnicowane użytkowanie elementów tworzących różnorodność biologiczną w taki sposób i z taką intensywnością, by nie prowadziło do zmniejszenia różnorodności biologicznej i pozwoliło utrzymać ją w stanie odpowiadającym potrzebom i pragnieniom obecnych i przyszłych pokoleń. Chodzi tu o taki sposób i intensywność użytkowania zasobu, które nie zagrażałyby jego istnieniu i odnawianiu się.

Zasoby biologiczne zasoby genetyczne, organizmy i ich części populacje i jakiekolwiek inne żywe elementy ekosystemu, które obecnie lub w przyszłości mogą być przez ludzkość wykorzystywane lub stanowić mogą jakąś wartość dla ludzkości. Są to np. rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane, drzewa użytkowane przez leśnictwo, zwierzęta łowne pozyskiwane przez myśliwych, zbierane zioła, łowione i chwytane przez wędkarzy ryby. Część zasobów biologicznych stanowi elementy różnorodności biologicznej naturalnych układów ekologicznych (gatunki drzew i runa leśnego w ekosystemach leśnych, ryby w ekosystemach wodnych). Inne są hodowane w izolacji od otwartych układów ekologicznych (hodowle fermowe i laboratoryjne).

---